Στη διάρκεια του ελληνικού διαφωτισμού, η ιδέα της ελληνικής παλιγγενεσίας αναπτύχθηκε έχοντας ως βασικό πυρήνα προβληματισμού τα κριτήρια που συγκροτούν την ελληνικότητα και οριοθετούν την Ελλάδα ως χώρο. Το κριτήριο της γλώσσας θεωρήθηκε αναπόσπαστα συνδεδεμένο με αυτό της εθνολογικής καταγωγής.

Η Βιέννη, με τα ελληνικά τυπογραφεία που ανθούσαν εκεί, υπήρξε η πόλη στην οποία έφταναν διάφοροι λόγιοι Έλληνες προκειμένου να εκδώσουν τις πνευματικές τους εργασίες στα ελληνικά. Συνήθως ήταν κείμενα που είχαν σκοπό την εθνική αφύπνιση του υπόδουλου Έθνους. Εκτός από τον Ρήγα, στην αυστριακή πρωτεύουσα κατέφθασαν, με σκοπό την έκδοση βιβλίων τους αλλά και μεταφράσεων αξιόλογων έργων στη γλώσσα μας, ο Πολυζώης Κοντός, ο Άνθιμος Γαζής, ο Νεόφυτος Δούκας καθώς και ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Από τα ελληνικά τυπογραφεία της Βιέννης κυκλοφόρησαν μια σειρά βιβλίων με ποικίλο περιεχόμενο: από θρησκευτικά έντυπα έως ποιητικές συλλογές, από θεατρικά έργα έως εκπαιδευτικά πονήματα, από ημερολόγια έως μεταφράσεις αρχαίων Ελλήνων, αλλά και σημαντικών ξένων συγγραφέων. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Κοραής αποκάλεσε τη Βιέννη «εργαστήριο της νέας των Γραικών φιλολογίας»!

Όπως ήταν αναμενόμενο, με το που έπεσαν οι πρώτες ντουφεκιές, ο ελληνισμός βρέθηκε αντιμέτωπος με το πρόβλημα της αγραμματοσύνης του. Έπρεπε, μαζί με την επανάσταση, να αρχίσει και τον αγώνα για τη μόρφωσή του! Να αναλάβει την ευθύνη της Ιστορίας του, το βάρος τού παρελθόντος του, να αντιμετωπίσει το παρόν και το μέλλον του. Τα ελληνόπουλα, η νέα αυτή γενιά των Ελλήνων, που – αν όλα πήγαιναν καλά – θα ζούσε ελεύθερη, έπρεπε επειγόντως να μάθουν γραφή και ανάγνωση. Έτσι, ένα από τα πρώτα σοβαρά προβλήματα που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν οι πρωτεργάτες της Επανάστασης ήταν και αυτό της βασικής εν πρώτοις εκπαίδευσης των ελληνοπαίδων.

Μινιστέρια

Με την έναρξη της Επανάστασης του Έθνους πολλοί ήταν εκείνοι που έσπευσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην εκπαιδευτική θωράκιση του ελληνισμού. Έτσι, μια σειρά εκπαιδευτικών πατριωτών έσπευσαν, άλλοι στα στρατόπεδα και άλλοι στις διοικητικές περιφέρειες της χώρας, προκειμένου να διδάξουν τα πρώτα γράμματα, συμβάλλοντας στην εκπαιδευτική συγκρότηση της χώρας. Ήδη, μετά τον πρώτο χρόνο της επανάστασης, το 1822, η χώρα είχε αποκτήσει τα πρώτα οκτώ «Μινιστέρια», όχι όμως και «Μινιστέριον Παιδείας», πράγμα που έκανε έξαλλο τον Αδαμάντιο Κοραή. Ωστόσο, τη μέριμνα για την εκπαίδευση την είχε αναλάβει το υπουργείο Εσωτερικών. Στη Β’ Εθνική Συνέλευση του Άστρους (1823) αποφασίστηκε «συστηματικώς να οργανωθή η εκπαίδευσις της νεολαίας, και να εισαχθή καθ’ όλην την Επικράτειαν η αλληλοδιδακτική μέθοδος από την Διοίκησιν». Στα σχολεία που οργανώνονταν διδάσκονταν τα στοιχειώδη γράμματα. Στο μεταξύ, όπως ήταν φυσικό, η επιθυμία μιας απαιτητικότερης παιδείας έγινε γενικότερο αίτημα, αν και δεν υπήρχαν αντικειμενικά οι δυνατότητες αυτό να αντιμετωπιστεί θεσμικά. Μαζί με κάποιες ατομικές πρωτοβουλίες, που εισήγαγαν δίπλα στη γραφή και την ανάγνωση τη διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών, της Ιστορίας και της Φιλοσοφίας, συστήθηκε το 1824 (11 Ιουλίου) το Βουλευτικό Σώμα και με ψήφισμα κατάρτισε πενταμελή επιτροπή, υπό την προεδρία του Άνθιμου Γαζή, προκειμένου να συντάξει ένα μελετημένο σχέδιο οργάνωσης «της κοινής παιδείας του έθνους».

Οι τρεις άξονες

Τρεις ήταν οι βασικοί άξονες αυτού του προγράμματος: ο πρώτος περιλάμβανε την «προκαταρκτικήν και δημώδη, διά της οποίας ο μαθητής να διδάσκεται μόνον το να διαβάζη, γράφη και λογαριάζη». Ο δεύτερος προέβλεπε Λύκεια, τα οποία θα ιδρύονταν σε όλες τις πρωτεύουσες των νομών, και εκεί θα δίδασκαν συστηματικά «την προπατορικήν γλώσσαν, την λατινικήν και την γαλλικήν» και τα στοιχειώδη μαθήματα των θετικών επιστημών και της φιλοσοφίας. Τέλος, προβλεπόταν «έν τουλάχιστον πανεπιστήμιον εμπεριλαμβάνον τους τέσσερας κλάδους της επιστημονικής παιδείας, ήγουν θεολογίας, φιλοσοφίας, νομικής και ιατρικής». Φυσικά, αυτή η εκπαιδευτική ιεράρχηση με τις επικρατούσες συνθήκες δεν συνιστούσε παρά ένα όνειρο• οι προσπάθειες επικεντρώθηκαν στον πρώτο από τους τρεις άξονες παιδείας. Χαρακτηριστικό γεγονός είναι ότι το διδασκαλείο του Άργους, σε διάστημα μόλις έξι μηνών, είχε καταφέρει να κάνει τους 150 μαθητές του να «διαβάζουν, να γράφουν και να λογαριάζουν»! Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η κυβέρνηση αδυνατούσε να πληρώσει τους δασκάλους, πράγμα που το αναλάμβαναν οι κοινότητες και τα μοναστήρια. Είναι συγκινητικό το γεγονός – και δυστυχώς δεν μας έγινε μάθημα – ότι όλοι οι κάτοικοι προσέφεραν με ιδιαίτερο ενθουσιασμό τον οβολό τους για να μορφωθούν τα παιδιά τους! Ας σημειώσουμε ότι ο Βαρβάκης, με δωρεά του, συνέβαλε ώστε να κτιστεί το πρώτο κεντρικό σχολείο στο Άργος, που αποτελούσε τότε διοικητική έδρα.

Υπό την προστασίαν του Βουλευτικού

Στην Εθνική Συνέλευση του Άστρους είχε οριστεί με συνταγματική διάταξη ότι «η δημόσιος εκπαίδευσις είναι υπό την προστασίαν του Βουλευτικού». Το Βουλευτικό, με δυο λόγια, καθιέρωνε τον θεσμό τού «Εφόρου της Παιδείας και της ηθικής ανατροφής των παίδων». Πρώτος έφορος υπήρξε ο Θεόκλητος Φαρμακίδης, τον οποίο ωστόσο πολύ σύντομα διαδέχτηκε ο Γρηγόριος Κωνσταντάς όταν ο πρώτος κλήθηκε για να διδάξει ως καθηγητής στην Ιόνιο Ακαδημία. Στον ρόλο του εφόρου ο Κωνσταντάς ανέπτυξε αξιόλογη δραστηριότητα συμβάλλοντας αποφασιστικά στην ίδρυση και λειτουργία νέων σχολείων, όπως και στο πρόβλημα της μισθοδοσίας των δασκάλων αλλά και την προμήθεια διδακτικών βιβλίων και εποπτικών οργάνων. Μέχρι την αντικατάστασή του από την κυβέρνηση του Καποδίστρια κατάφερε να συντάξει έναν νέο οργανισμό για την εκπαίδευση και να επισκεφτεί αυτοπροσώπως τα σημαντικότερα σχολεία της επικράτειας, προκειμένου να τα «μεταρρυθμίση και διατάξη επί τω κρείττον και ευμεθόδως εις ταχείαν και ορθήν εκπαίδευσιν της νεολαίας της Ελλάδος». Στις 10 Φεβρουαρίου του 1925 δημοσιεύτηκε το περίφημο και ιδιαίτερα σημαντικό για την πρωτοφανή του πληρότητα διάταγμα «περί αρμοδιοτήτων, χρεών και δικαιωμάτων του Εφόρου Παιδείας».