Κανείς δεν ονειρεύεται το παιδί του να τρέφεται μόνο σε φαστ φουντ και όχι σε καλά εστιατόρια. Γιατί λοιπόν στο πνεύμα γίνονται εκπτώσεις και η Μπάρμπι επισκιάζει τη Ραπουντζέλ; Το ολοκαίνουργιο Kinect δημιουργεί τρισδιάστατα ομοιώματα του ανθρώπου στον χώρο και παρασύρει όσο τίποτα προηγούμενο. Ίσως όμως για αυτό οφείλει κανείς να ξανασκεφτεί τη ρήση τού ιδιοφυούς Ντίκενς: σε μια ωφελιμιστική εποχή, έχει ιδιαίτερη σημασία να σεβόμαστε τα παραμύθια.

Κανείς δεν ονειρεύεται το παιδί του να τρέφεται μόνο σε φαστ φουντ και όχι σε καλά εστιατόρια. Γιατί λοιπόν στο πνεύμα γίνονται εκπτώσεις και η Μπάρμπι επισκιάζει τη Ραπουντζέλ; Το ολοκαίνουργιο Kinect δημιουργεί τρισδιάστατα ομοιώματα του ανθρώπου στον χώρο και παρασύρει όσο τίποτα προηγούμενο. Ίσως όμως για αυτό οφείλει κανείς να ξανασκεφτεί τη ρήση τού ιδιοφυούς Ντίκενς: σε μια ωφελιμιστική εποχή, έχει ιδιαίτερη σημασία να σεβόμαστε τα παραμύθια.

Ο Αϊνστάιν θεωρούσε ότι περισσότερο από τη λογική τον βοήθησε η φαντασία. Επέμενε ότι «εάν θέλετε να ακονίσετε τη νοημοσύνη του παιδιού σας, να του διαβάζετε παραμύθια». Ίσως λοιπόν δικαίως παραπονιέται η βιβλιοπώλης σε κεντρικό βιβλιοπωλείο: «Η ερωτοχτυπημένη ανιψιά μου κάθεται συνέχεια με το ακουστικό στο χέρι και βάζει τον γιο της να παίζει στο playstation. Όταν τελειώσει το παιχνίδι, κατεβάζει για λίγο το ακουστικό για να του βάλει το επόμενο». Κάπως έτσι, μέσα στο χάος της σύγχρονης ζωής, κινδυνεύει να εκλείψει το «μια φορά και έναν καιρό…». Αυτή η φράση άλλοτε βύθιζε τα παιδιά σε κόσμους εξαιρετικά συναρπαστικούς. Σήμερα, ο Αντερσεν, ο Κάρολ, οι Αδελφοί Γκριμ αφανίζονται μπροστά στην Μπάρμπι, τα βιντεοπαιχνίδια, το Ιντερνετ, τις μαγικές εφαρμογές στο i-phone, το ασύλληπτα πρωτοποριακό χειριστήριο για παιχνίδια Kinect της Microsoft, που σχεδόν ζωντανεύει στο σπίτι του παίκτη ένα τρισδιάστατο… άλλο σύμπαν.

Παραμυθένιος εκσυγχρονισμός

«Πιστεύω ότι το παραμύθι δεν κινδυνεύει από τηλεοράσεις, υπολογιστές και βιντεοπαιχνίδια, επειδή κανένα από αυτά τα μέσα δεν μπορεί να συναγωνιστεί τη φαντασία του παιδιού», παρατηρεί ο διεθνούς φήμης συγγραφέας παιδικών βιβλίων Ευγένιος Τριβιζάς. Αλλού ελλοχεύει ο κίνδυνος: «Τα παιδιά εισέρχονται στο σχολείο με πλούσια φαντασία και αποφοιτούν με φαντασίες στραγγαλισμένες. Μαθαίνουν να υπηρετούν την πραγματικότητα ενώ θα έπρεπε να την ξεπερνάνε». Βεβαίως, δεν πρόκειται για σημερινό ή αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο: «Οι πάσης φύσεως εξουσίες έχουν τη ροπή να θεωρούν αμετάβλητα όσα είναι ρευστά, να μην ανέχονται διαφορετική από την κρατούσα πραγματικότητα. Για αυτό τον λόγο εκλαμβάνουν ως απειλή την αντιφατική ματιά, το εν δυνάμει της φαντασίας». Θυμίζει ότι «Ο Μάγος του Οζ» του Φρανκ Μπάουμ λογοκρίθηκε επί Μακάρθι στην Αμερική: η χώρα του Οζ αποτελούσε μία φανταστική Ουτοπία και οι ουτοπίες δεν έπρεπε να ενθαρρύνονται, αφού μπορούσαν να δημιουργήσουν την επιθυμία για πραγματικές. Γιατί όμως διαβάζονται αφειδώς τα βιβλία του Ευγένιου Τριβιζά και μεταφράζονται ανά τον κόσμο, όταν άλλα σκονίζονται στα ράφια των βιβλιοπωλείων; Ίσως επειδή ο πολυβραβευμένος συγγραφέας μιλάει τη γλώσσα του παιδιού, αφουγκράζεται τη σύγχρονη πραγματικότητα και ταυτόχρονα πλάθει οράματα φανταστικών κόσμων ικανά να αποτελέσουν πρότυπα αλλαγής του δικού του κόσμου. «Βεβαίως και πρέπει το παραμύθι να εξελίσσεται, να ανανεώνεται, να απαλλάσσεται από ξεπερασμένα στερεότυπα. Στα παραμύθια μου, για παράδειγμα, η μάγισσα η Φουφήχτρα χρησιμοποιεί ηλεκτρική σκούπα, ενώ ο αυτοκράτορας Φαξιμιλιανός επικοινωνεί με φαξ. Η Κοκκινομπουτζινίτσα στο ομώνυμο παραμύθι και η Πριγκίπισσα Ρηνούλα στο Πλατς Μουτς μάχονται το στερεότυπο της παθητικής ηρωίδας, η οποία περιμένει κάποιον πρίγκιπα ή κυνηγό ή άλλον άνδρα για τη λύτρωση. Οι ηρωίδες αυτές παίρνουν τη μοίρα στα χέρια τους». Όπως συμβαίνει και σήμερα, στον πραγματικό κόσμο.

Το δάχτυλο στο μέλι

«Το θέμα δεν είναι να πεις: μην κάνεις, μην βλέπεις, μην ακούς», υποστηρίζει η περίφημη συγγραφέας – εικονογράφος Σοφία Ζαραμπούκα, της οποίας το νέο εικονογραφημένο βιβλίο από τη σειρά «Τα αδέσποτα» μόλις κυκλοφόρησε (εκδ. Μεταίχμιο). «Έχει σημασία να μην αποκλείεις. Εκθέτεις μπροστά του όλα τα βιβλία, καλά και κακά. Κάποια στιγμή, ίσως τις περισσότερες φορές, θα ξεχωρίσει το καλό και θα ξαναγυρίσει σε αυτό. Το θέμα είναι να βάλεις το χέρι του στο μέλι», εξηγεί χαρακτηριστικά. Διατηρεί την αισιοδοξία της παρότι το παιδικό σύμπαν κατακλύζεται από βιβλία με ροζ εξώφυλλα. Ίσως επειδή η περίφημη σειρά της «Μυθολογίας» (εκδ. Κέδρος), που εικονογράφησε, διατηρεί σταθερές αν όχι αυξανόμενες πωλήσεις εδώ και περίπου 30 χρόνια. Αριστοφάνη και Οδύσσεια έχει επίσης εικονογραφήσει και η φήμη της ξεπέρασε τα ελληνικά σύνορα. «Οι εικόνες δεν μεταφράζουν μία μία τις λέξεις», εξηγεί. «Προσθέτουν και άλλα στοιχεία. Μέσα σε ένα δωμάτιο, ας πούμε, στο περβάζι του παραθύρου, μπορεί να κάθεται ένα πουλί. Αυτό ανοίγει προεκτάσεις στη συζήτηση του παιδιού με τον γονέα». Τα βιβλία ενίοτε γράφονται και εικονογραφούνται για να κρατούν το ενδιαφέρον του ενήλικα, ώστε εκείνος να μεταδίδει τον ενθουσιασμό του στο παιδί. «Το παιδικό βιβλίο εξάλλου είναι ποίηση». Οι εικόνες λιγοστεύουν στα βιβλία της Σοφίας Ζαραμπούκα για τα μεγαλύτερα παιδιά, όπως στο «Πέτρου και Παύλου». «Αλλά τα πιο μικρά έχει σημασία να ξεπατικώνουν σχέδια και χρώματα». Πρόκειται για αισθητική Παιδεία άνευ διδασκαλίας…

Η παγίδα του δασκάλου

Πόσα παιδιά ακόμη διαβάζουν το αξεπέραστο «Καπλάνι της βιτρίνας» (εκδόθηκε το 1964, βραβεύτηκε στην Αμερική, μεταφράστηκε σε 30 γλώσσες); Η συγγραφέας Άλκη Ζέη έχει την εξής πεποίθηση: «Τώρα δεν υπάρχουν στα σπίτια οι γιαγιάδες και οι παππούδες, όπως πρώτα. Κάποια κοπέλα περιμένει τα παιδιά, η μαμά δουλεύει πολύ. Η μισή τους ζωή περνά στο σχολείο. Υπάρχουν δάσκαλοι που επινοούν μια παγίδα να ρίξουν τα παιδιά σε αυτόν τον κόσμο. Στα ιδιωτικά όλοι οι δάσκαλοι παροτρύνουν τους μαθητές να διαβάσουν, αλλά με το ζόρι δεν θα τους πείσουν. Με κάλεσαν στα Κάτω Πορόγια, στα σύνορα της Βουλγαρίας. Εκεί τα παιδιά ήταν εξαιρετικά. Οι δάσκαλοι που σκέφτονται δημιουργικά, το καταφέρνουν. Ας πούμε, τα βάζουν να παίξουν την υπόθεση σαν θέατρο. Εάν ένα παιδί αρχίσει να διαβάζει στο δημοτικό, συνεχίζει το διάβασμα εσαεί», καταλήγει.

Η παιδική σοφία

Η κορυφαία του παιδικού θεάτρου Ξένια Καλογεροπούλου θεωρεί μάταιο να ανταγωνίζεται το Ιντερνετ ή τις ταινίες με τα εντυπωσιακά εφέ. Επενδύει σε εκείνο που πιστεύει και γνωρίζει: στο παραμύθι, που με τον υπαινιγμό και την αλληγορία «αφήνει εσένα να σκεφτείς και να φανταστείς. Αυτό που λέγεται μοιάζει λίγο ενώ αυτό που ανοίγεται είναι πολύ μεγάλο». Πρόκειται για τη λογική που εφαρμόζει και στις παραστάσεις της – από τα κουστούμια έως τη γραφή. Έτσι θα πράξει και στη φετινή της παράσταση «Ο τυχερός στρατιώτης», σε συνεργασία με τον Θωμά Μοσχόπουλο και πλειάδα γνωστών ηθοποιών (Αργύρης Ξάφης, Άννα Μάσχα κ.ά.). Το έργο βασίζεται στο ρώσικο παραμύθι «Ο στρατιώτης και ο θάνατος», που είχε μελοποιήσει και ο Στραβίνσκι. Νιώθουν τα παιδιά την αλληγορία, το κρυμμένο νόημα; Όπως λέει ο γνωστός ψυχαναλυτής Χόρχε Μπουχάι, τα παραμύθια διαθέτουν ιαματικές ιδιότητες, διότι απευθύνονται στην καρδιά και μέσω αυτής φτάνουν στη λογική. Πρόσφατα συνεργάστηκε με το θεατρικό εργαστήρι της Ξένιας Καλογεροπούλου o σπουδαίος δάσκαλος δράματος Κρις Κούπερ. Οι μαθητές «έπαιξαν» με παραμύθι των αδελφών Γκριμ: ένα παιδί δεν έτρωγε το φαγητό που του προσέφεραν οι γονείς του παρά μόνο όταν είχε παρέα ένα βατραχάκι. Όταν ο πατέρας του αντιλήφθηκε το βατραχάκι, το έλιωσε. Το παιδί δεν ξανάβαλε μπουκιά στο στόμα και πέθανε. Ο πατέρας του τού πήγαινε γάλα στον τάφο… «Εγώ το διάβασα και τρόμαξα», εξομολογείται η Ξένια Καλογεροπούλου. «Όμως εκείνα αντέδρασαν καταπληκτικά. Προβληματίστηκαν δημιουργικά. Επέμεναν ότι ο γιος έπρεπε να μιλήσει με τον μπαμπά του ή ο μπαμπάς με το παιδί του και να λύσουν τη διαφωνία τους χωρίς αυτό να πεθάνει». Ίσως επειδή τα παιδιά δεν αντιλαμβάνονται τον θάνατο όπως οι μεγάλοι. Η φαντασία προκαλεί στο μυαλό τους πολλαπλούς νοηματικούς συσχετισμούς, πιο γόνιμους για τη μετέπειτα πορεία τους. Ο Λούις Κάρολ στο «Μες στον καθρέφτη» αναρωτιέται: «Λοιπόν, ένα όνειρο δεν είναι η ζωή;».

Κατερίνα Δαφέρμου