Το Βερολίνο αποτελεί έναν ύμνο στην ιδέα της πόλης. Πρόκειται για μια ξεχωριστή κι αγαπημένη ευρωπαϊκή πόλη που πλήρωσε το σκληρό τίμημα ενός πολέμου που συνεχίστηκε περίπου μισόν αιώνα μετά τη λήξη του. Αλησμόνητο σύμβολο του Ψυχρού Πολέμου, το Βερολίνο έζησε τον εφιάλτη μιας διχοτομημένης πόλης από το 1948, όταν άρχισε ο αποκλεισμός του, με αποκορύφωμα τη 13η Αυγούστου 1961, όταν οι κάτοικοί του, που ήδη ανήκαν σε δυο κράτη τα οποία εκπροσωπούσαν δυο αντίπαλες ιδεολογίες, ξύπνησαν με ένα τείχος να διατρέχει την καρδιά της πόλης, σαν ένα μνημείο που στιγμάτισε τη ζωή της.

Το Βερολίνο αποτελεί έναν ύμνο στην ιδέα της πόλης. Πρόκειται για μια ξεχωριστή κι αγαπημένη ευρωπαϊκή πόλη που πλήρωσε το σκληρό τίμημα ενός πολέμου που συνεχίστηκε περίπου μισόν αιώνα μετά τη λήξη του. Αλησμόνητο σύμβολο του Ψυχρού Πολέμου, το Βερολίνο έζησε τον εφιάλτη μιας διχοτομημένης πόλης από το 1948, όταν άρχισε ο αποκλεισμός του, με αποκορύφωμα τη 13η Αυγούστου 1961, όταν οι κάτοικοί του, που ήδη ανήκαν σε δυο κράτη τα οποία εκπροσωπούσαν δυο αντίπαλες ιδεολογίες, ξύπνησαν με ένα τείχος να διατρέχει την καρδιά της πόλης, σαν ένα μνημείο που στιγμάτισε τη ζωή της. Το τείχος του αίσχους, ένα τείχος που κρατούσε φυλακισμένο το μισό κομμάτι μιας ολόκληρης πόλης, έμενε υψωμένο – ένας άκαρδος πέτρινος όγκος – ώς την 9η Νοεμβρίου του 1989, είκοσι ακριβώς χρόνια πριν. Μαζί με το τείχος κατέρρεε κι ένας κόσμος που κόστισε ακριβά στην ανθρωπότητα, σε ανθρώπινες ζωές και ανθρώπινο πόνο, και άφησε ξεκρέμαστους ακόμα περισσότερους. Ο σοσιαλισμός έμοιαζε σαν ένα ακαταμάχητο όνειρο που το επόμενο πρωί βρέθηκε αντιμέτωπο με μιαν εφιαλτική πραγματικότητα. Μαζί με τα συντρίμμια του τείχους, οι άνθρωποι μάζευαν και τα συντρίμμια μιας ιδεολογίας που χρεοκόπησε από την έλλειψη μιας μπανάνας, καθώς ομολογούσαν οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές αυτού του περιχαρακωμένου κόσμου, κι από την ασφυκτική και πανθομολογούμενη έλλειψη ελευθερίας. Οι Δυτικοί κοίταζαν με ανάμικτα συναισθήματα κι οι Ανατολικοί δεν μπορούσαν να κρύψουν τον εμπεδωμένο φόβο τους. Όπως και να έχει το ζήτημα, το Βερολίνο στις 9 Νοεμβρίου του 1989 «ξανακολλήθηκε», με ό,τι αυτό σήμαινε – πέρα από τα λόγια – για τις ζωές των κατοίκων του.

Η πόλη δίχως τείχος

Η περιπέτεια του Βερολίνου ξεκινά με το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Σύμφωνα με τη Σύνοδο της Γιάλτας, η ητ τημένη Γερμανία χωρίστηκε σε τέσσερις Ζώνες Κατοχής, οι οποίες τέθηκαν κάτω από τη διοίκηση των Συμμάχων (ΗΠΑ, Σοβιετική Ένωση, Μεγάλη Βρετανία και Γαλλία). Ανάλογα, σε τέσσερις το μείς, χωρίστηκε και το Βερολίνο. Ταυτόχρονα με τις… διαδικασίες, έμπαιναν για τα καλά και οι βάσεις του Ψυχρού Πολέμου, στον οποίο το Βερολίνο έπαιξε καθοριστικό ρόλο κι εκτός των άλλων αναδείχτηκε ως κέντρο των επιχειρήσεων στη μάχη των μυστικών υπηρεσιών μεταξύ των δύο νεοσύστατων «μπλοκ», όπως ονομά στηκαν, του Ανατολικού και του Δυτικού.

Αποτέλεσμα των τεταμένων σχέσεων και της κρίσης των δυο ιδεολογικά αντίπαλων στρατοπέδων υπήρξε ο αποκλεισμός του Βερολίνου από τη Σοβιετική Ένωση το 1948. Το 1949 ιδρύθηκε η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας στις τρεις δυτικές Ζώ νες Κατοχής και αμέσως ακολούθησε η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας στη σοβιετική Ζώνη Κατοχής, σφραγίζοντας και πολιτικά τη διαίρεση της χώρας. Αμέσως, στα σύνορα εντάθηκαν και οι μέθοδοι φύλαξης.

Το Βερολίνο τυπικά ήταν ανεξάρτητο από τα δυο γερμανικά κράτη, δίχως την παρουσία Γερμανών στρατιωτικών, και έμενε χωρισμένο στους τέσσερις τομείς. Οι τρεις ανήκαν στους Δυτι κούς Συμμάχους και συγκροτούσαν το Δυτικό Βερολίνο, το οποίο είχε εκπροσώπηση στο Ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο της Βόννης, δίχως ωστόσο δικαίωμα ψήφου. Ο τέταρτος τομέας, ως Ανατολι κό Βερολίνο, κηρύχτηκε πρωτεύουσα της Ανατολικής Γερμανίας κατά παράβαση των Συνθηκών.

Αφού διευθετήθηκε το καθεστώς της πόλης, έμελλε να δοκι μαστεί και στην πράξη η καθημερινότητά της. Οι πρώτες διαρ ροές από την ανατολική προς τη δυτική πλευρά έφεραν αλλαγές στη φύλαξη των συνόρων και το 1952 τοποθετήθηκαν τα πρώτα συρματοπλέγματα. Η επικοινωνία μεταξύ των συνόρων γινόταν με ειδικές άδειες, οι οποίες χορηγούνταν στους μόνιμους κατοίκους της περιοχής.

Ωστόσο, τα σύνορα ανάμεσα στον ανατολικό και τον δυτικό τομέα του Βερολίνου ήταν τα μόνα που παρέμε ναν ανοιχτά, σαν οδός διαφυγής, καθώς διέσχιζαν τον πολεοδομικό ιστό της πόλης και δεν μπορούσαν να ελεγ χθούν. Το αποτέλεσμα ήταν να εγκαταλείψουν την Ανα τολική Γερμανία πάνω από 2,5 εκατομμύρια άνθρωποι στο διάστημα μεταξύ των ετών 19491961. Οι «διαρροές πολιτών» το 1961 άγγιξαν επίπεδα  ρεκόρ και αποτέλεσαν πραγματική απειλή, όχι μόνο για την οικονομία της Ανα τολικής Γερμανίας, αλλά και για την ίδια της την ύπαρξη.

Επιπλέον, 50.000 Ανατολικοβερολινέζοι εργάζονταν στο Δυτικό Βερολίνο περνώντας καθημερινά τα σύνορα των τομέων, ζούσαν όμως στο φτηνό Ανατολικό Βερο λίνο ή στα περίχωρα της πόλης, αναστατώνοντας την οικονομία του.

Η πόλη με τείχος

Η απόφαση για την ανέγερση του τείχους εκ των πραγμάτων αποδεικνύεται ότι ήταν προαποφασισμένη και σωστά οργανωμένη, και μάλιστα αποτελούσε ένα σημαντικό και καλά φυλασσόμενο κρατικό μυστικό. Δυο μήνες πριν υψωθεί το τοίχος, σε μια διεθνή συνέντευξη Τύπου στο Ανατολικό Βερολίνο (στις 15 Ιουνίου 1961), ρωτήθηκε ο ηγέτης της Ανατολικής Γερμανίας Βάλτερ Ούλμπριχ, από τη Δυτικογερ μανίδα δημοσιογράφο Ανναμαρί Ντόερ, σχετικά με τις φήμες που κυκλοφορούσαν για την οικοδόμηση ενός τείχους που θα διχοτο μούσε το Βερολίνο. Και εκείνος απάντησε:

«Την ερώτησή σας την αντιλαμβάνομαι ως εξής: υπάρχουν άνθρωποι στη Δυτική Γερμανία που θέλουν να κινητοποιήσουμε τους οικοδόμους της πρωτεύουσας της ΛΔΓ για να χτίσουμε ένα τείχος. Δεν έχω ακούσει να υπάρχει τέτοια πρόθεση. Οι οικοδόμοι της πρωτεύουσας ασχολούνται ως επί το πλείστον με την ανέγερση κατοικιών και εκεί επιστρατεύουν όλες τους τις δυνάμεις. Κανείς δεν σκοπεύει να χτίσει τείχος!»

Παρά τις διαβεβαιώσεις του Βάλτερ Ούλμπριχτ, ο οποίος παρεμπιπτόντως υπήρξε ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «τείχος», λίγες μέρες αργότερα, στις 13 Αυγούστου 1961, το τείχος χτίστηκε με εντολή της ηγεσίας του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμ ματος (SED, το Κ.Κ. της Ανατολικής Γερμανίας) από οικοδόμους υπό την προστασία και την επιτήρηση της αστυνομίας και του στρατού.

Αν και δεν είχαν επαρκείς πληροφορίες για τα δραστικά μέτρα που επρόκειτο να λάβει η ανατολική πλευρά προκειμένου να στε γανοποιηθεί το Δυτικό Βερολίνο, οι Δυτικοί γνώριζαν ότι κάτι ετοιμάζεται προς αυτή την κατεύθυνση. Βέβαια, η τότε επικρατούσα κατάσταση δεν τους επέτρεπε ούτε κατά διάνοια να επέμβουν, και το μόνο που τους απέμενε στην ουσία ήταν να παρακολουθούν τις εξελίξεις και τις αποφάσεις της Μόσχας, μια και ο Βάλτερ Ούλ μπριχτ πίεζε ιδιαίτερα να ληφθούν άμεσα μέτρα.

Ήδη ο Β. Ούλμπριχτ επισκέπτεται τον ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Νικήτα Χρουστσώφ στο πλαίσιο της συνάντησης κορυ φής των χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας στη Μόσχα στις 35 Αυγούστου 1961. Στις 9 Αυγούστου, η δυτικογερμανική Υπηρεσία Πληροφοριών καταγράφει στην εβδομαδιαία αναφορά της:

«Οι πληροφορίες που διαθέτουμε δείχνουν πως το καθεστώς του Πάνκοβ (Pankow) (η ανατολικογερμανική κυβέρνηση) επιδιώκει να εξα σφαλίσει την έγκριση της Μόσχας για να θέσει σε εφαρμογή δραστικά μέτρα αποκλεισμού, που θα περιλαμβάνουν κυρίως τη στεγανοποίηση των συνόρων ανάμεσα στους τομείς του Βερολίνου και τη διακοπή της κυκλοφορίας του προαστιακού σιδηροδρόμου και του μετρό στην πόλη. Περιμένουμε να δούμε πόσο κατάφερε να πείσει ο Ούλμπριχτ τη Μόσχα με αυτές του τις κρούσεις».

Ο Ούλμπριχτ πίεσε ασφυκτικά για τη λήψη μέτρων τους Σοβι ετικούς και αποφασίστηκε τελικά να χωριστούν οι τομείς με ένα συρματόπλεγμα και, αν δεν υπάρξουν αντιδράσεις από τη Δύση, να χτιστεί τελικά ένα τείχος. Ο Ανατολικογερμανός ηγέτης κατά φερε στη συνάντηση του Συμφώνου της Βαρσοβίας να αποσπάσει κοινή ανακοίνωση, η οποία δημοσιεύτηκε τη μέρα που ανεγέρθη κε το τείχος. Η ανακοίνωση εξέφραζε την κοινή πεποίθηση των χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας «να κλείσουν τα σύνορα του Δυτικού Βερολίνου για τις ανατρεπτικές ενέργειες εναντίον των χωρών του σοσιαλιστικού στρατοπέδου και να εξασφαλίσουν την αποτελεσματική φύλαξη και τον έλεγχο γύρω από την περιοχή του Δυτικού Βερολίνου».

Στις 11 και 12 Αυγούστου ταχτοποιήθηκαν τυπικά ζητήματα, και τη νύχτα της 12ης προς τη 13η Αυγούστου μονάδες του Εθνικού Λαϊκού Στρατού, 5.000 συνοριοφύλακες, 5.000 αστυνομικοί και 4.500 μέλη των Εργατικών Ομάδων Μάχης άρχισαν να κλείνουν τους δρόμους και τις τροχιές των μέσων μεταφοράς προς το Δυτι κό Βερολίνο. Ταυτόχρονα οι «διεθνιστικές  ειρηνιστικές» σοβιετι κές δυνάμεις παρέμεναν σε συναγερμό μάχης, σταθμευμένες στις μεθοριακές διαβάσεις που προβλέπονταν για τους Συμμάχους. Όλες οι συγκοινωνίες μεταξύ των δύο τομέων της πόλης διακό πηκαν.

Διαρροές, θύματα και ποινές

Οι πρώτοι που διέφυγαν «πηδώντας» το τείχος είναι οι ένοπλοι εκείνοι φρουροί που επιλέχτηκαν για τη φύλαξή του! Πριν «το σύστημα λειτουργήσει», διέφυγαν 85 άντρες, μεταξύ των οποίων και ο αξέχαστος συνοριοφύλακας Κόνραντ Σούμαν που, ενώ ήταν σκοπός στην ΜπερνάουερΣτράσε, υπερπήδησε το συρματόπλεγ μα κρατώντας το όπλο του και βρέθηκε στο Δυτικό Βερολίνο. Τις πρώτες μέρες, επίσης, από τις 400 απόπειρες διαφυγής πέτυχαν οι 216, και αξέχαστες θα μείνουν οι εικόνες των πολιτών που κρέ μονταν από ενωμένα σεντόνια στην προσπάθειά τους να αποδρά σουν από τα ίδια τους…τα σπίτια που συνόρευαν με τους δρόμους της δυτικής πλευράς.

Στα χρόνια του τείχους, επίσημα έχασαν τη ζωή τους στην προ σπάθειά τους να διαφύγουν 86 άνθρωποι. Τις πρώτες θανάσιμες βολές δέχτηκε στις 24 Αυγούστου 1961 ο εικοσιτετράχρονος Γκύ ντερ Λίτφιν που πυροβολήθηκε από αστυνομικούς στην περιοχή του σιδηροδρομικού σταθμού ΦρίντριχΣτράσε κατά την απόπει ρά του να διαφύγει. Λίγες μέρες πριν, είχε αφήσει στη νεκρή ζώνη την τελευταία του πνοή από αιμορραγία ο Πέτερ Φέχτερ. Το 1966, δύο παιδιά ηλικίας 10 και 13 ετών σκοτώθηκαν έπειτα από συνολι κά 40 πυροβολισμούς. Το τελευταίο θανάσιμο συμβάν, κατά το οποίο πέθανε από αιμορραγία ο Κρις Γκέφροϋ, σημειώθηκε στις 6 Φεβρουαρίου 1989.

Στην προσπάθεια διαφυγής προς την άλλη μεριά του τείχος σύρθηκαν στα δικαστήρια της ΓΛΔ, με την κατηγορία της «εγκα τάλειψης της χώρας», πάνω από 75.000 άνθρωποι. Το «αδίκημα» σήκωνε ποινές κάθειρξης έως οχτώ χρόνων. Όποιος μάλιστα υπο βοηθούσε άλλους στην «εγκατάλειψη της χώρας», προβλεπόταν να τιμωρηθεί ακόμα και με ισόβια.

Η 9η Νοεμβρίου του 1989 αποκατέστησε το δικαίωμα της μοναδικής αυτής πόλης να ζει ενωμένη: τόσο οι δρόμοι της, οι συγκοινωνίες της, όσο και οι άνθρωποί της, που ξαναένωσαν τις ιστορίες τους. Το ιστορικό δε παράδοξο είναι ότι όταν τα τείχη μι ας πόλης έπεφταν, η πόλη συνήθως σκλαβωνόταν. Στο Βερολίνο, ωστόσο, όταν το τείχος έπεσε, η πόλη ελευθερώθηκε, για να αντι μετωπίσει τη δική της ενιαία ζωή!