Η πεισµατική άρνηση του Ισµαήλ πασά να σεβαστεί τις προβλεπόµενες µεταρ­ρυθµίσεις που προέβλεπε το Χάτι Χουµαγιούν είχε σαν αποτέλεσµα να αρχί­σουν οι ζυµώσεις που θα έφταναν ως την απαρχή της Κρητικής Επανάστασης.

Η πεισµατική άρνηση του Ισµαήλ πασά να σεβαστεί τις προβλεπόµενες µεταρ­ρυθµίσεις που προέβλεπε το Χάτι Χουµαγιούν είχε σαν αποτέλεσµα να αρχί­σουν οι ζυµώσεις που θα έφταναν ως την απαρχή της Κρητικής Επανάστασης.

Το διάταγμα Χάτι Χουμαγιούν

Ακολουθώντας το Χάτι Σερίφ (Ηatt-i Serif) του 1839, το δεύτερο µεγίστης σηµασίας διάταγµα που προωθούσε γενναίες µεταρρυθµίσεις, το Χά­τι Χουµαγιούν (Ηatti Ηumayun), εκδόθηκε σε µια περίοδο µεγάλης κρίσης, στις 16 Φεβρουαρίου 1856. Η έκδοσή του, ενάµιση µόλις µήνα πριν υπο­γραφεί στο Παρίσι η συνθήκη ειρήνης που τερµά­τιζε τον Κριµαϊκό Πόλεµο, δεν πρέπει να θεωρη­θεί τυχαία. Εκπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάµεων της εποχής (της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλί­ας) άσκησαν αφόρητες πιέσεις στην Πύλη ώστε οι µεταρρυθµίσεις που θα προωθούσε το Χάτι Χου­µαγιούν να είναι τολµηρές και ουσιαστικές· και κυρίως να εφαρµοστούν. Υπό αυτή την πίεση, το διάταγµα που εξέδωσε η Πύλη προσδιόριζε τα επιπλέον µέτρα που έπρεπε να ληφθούν ως συ­µπλήρωµα των µεταρρυθµιστικών αρχών του δια­τάγµατος του 1839. Το νέο κείµενο λοιπόν µιλού­σε απερίφραστα για κοινότητα «πεπολιτισµένων εθνών», έθετε ζητήµατα «προόδου», έκανε λόγο για «φώτα πολιτισµού», πράγµατα όχι και τόσο φιλικά στην κατά τον ΣΚΑΪ φιλελεύθερη Πύλη. Το νέο διάταγµα έδινε επίσης πολύ µεγάλη σηµασία στην ισότητα των υπηκόων της Αυτοκρατορίας, σε θέµατα δίκαιης φορολογίας, στην απρόσκοπτη συµµετοχή σε υπαλληλικές θέσεις όλων των πο­λιτών όλων των εθνοτήτων δίχως να γίνονται δια­κρίσεις. Το αυτό θα ίσχυε και για τις διοικητικές και δικαστικές θέσεις. Η στρατιωτική θητεία δεν θα ήταν αποκλειστικό προνόµιο των µουσουλµάνων. Οι µεταρρυθµίσεις του Χάτι Χουµαγιούν προ­έβλεπαν επίσης τη νοµιµότητα των µιλέτ (millet) και των πολιτικών και θρησκευτικών οργανώσεων που δεν ήταν µουσουλµανικές, προβλέποντας µά­λιστα τη συµµετοχή περισσότερων λαϊκών στη λή­ψη των αποφάσεων. Το σύστηµα φορολογίας προ­έβλεπε µε τη σειρά του την άµεση είσπραξη των φόρων. Ακόµα επιβαλλόταν η κωδικοποίηση του ποινικού και εµπορικού δικαίου και η ίδρυση τρα­πεζών. Τέλος, αποκτούσαν οι αλλοδαποί τη δυνα­τότητα να κατέχουν ακίνητη περιουσία εντός της Αυτοκρατορίας και δόθηκαν διευκολύνσεις για την εισαγωγή ευρωπαϊκών κεφαλαίων. Στο επίπε­δο της λειτουργίας της δικαιοσύνης επιτρεπόταν η ίδρυση µεικτών δικαστηρίων, τα οποία θα αντι­µετώπιζαν ποινικές υποθέσεις που θα είχαν ως αντίδικους µουσουλµάνους και χριστιανούς.

Οι αφορμές της επανάστασης

Παρά τις εντυπωσιακές µεταρρυθµίσεις που προέβλεπε το Χάτι Χουµαγιούν η καθηµερινότητα των χριστιανών της Κρήτης δεν βελτιώθηκε στο παραµικρό. Καµία αλλαγή δεν έφτασε ως τις όµορφες και κυµατιστές ακτές του νησιού. Παρά την ένοπλη διαµαρτυρία των Κρητικών το 1858, οι διατάξεις του φιρµανιού ουδέποτε εφαρµόστη­καν. Αντίθετα στα ζητήµατα της φορολόγησης, αντί να έρθουν ελαφρύνσεις και διευκολύνσεις, τα πράγµατα χειροτέρεψαν, µε αποτέλεσµα η φο­ρολογία να γίνει δυσβάστακτη. Μάλιστα, τα πράγ­µατα επιδεινώθηκαν το 1863, όταν για δεύτερη φορά ανέλαβε καθήκοντα γενικού διοικητή στο νησί ο Ισµαήλ πασάς. Πρέπει να σηµειωθεί εδώ, ότι το αίσθηµα αδικίας στους Κρητικούς αυτή την περίοδο δοκιµάστηκε άγρια, µιας και οι φυλακί­σεις, οι καταδιώξεις και οι φόνοι για ασήµαντες αφορµές ήταν καθηµερινό φαινόµενο. Πολλές φορές αυτές οι αδικοπραγίες σε βάρος των χριστιανών είχαν σαν αφορµή… ανύπαρκτες αιτίες. Εκτός αυτού δε, ο Ισµαήλ κατάφερε να πλήξει ένα σοβαρότατο προνόµιο των Κρητικών, το να οπλοφορούν, προνόµιο που προβλεπόταν επίσηµα από το διάταγµα, µιας και αποτελούσε µια βασι­κή διάταξη του φιρµανιού. Επίσης κατάφερε στις δηµογεροντίες να τοποθετηθούν άνθρωποι της δικής του εµπιστοσύνης. Τέλος, έβαλε σε εφαρ­µογή το «διαίρει και βασίλευε» µεροληπτώντας σκανδαλωδώς υπέρ των Σφακιανών, µε απώτερο σκοπό να διαιρέσει τις τάξεις των χριστιανών σε περίπτωση που θελήσουν να κινηθούν εναντίον του. Το κλίµα για µια έντονη αντίδραση πυροδότη­σε και η προσάρτηση των νησιών του Ιονίου στην Ελλάδα το 1864. (Αυτός είναι και ο λόγος που η σηµαία της ανεξαρτησίας της Κρήτης συνδυάζε­ται από τη Vodafone µε το πακέτο διακοπών στη Ζάκυνθο στο επίµαχο διαφηµιστικό σποτ για το οποίο γράψαµε αναλυτικά σε προηγούµενο φύλ­λο). Το όραµα της Ενώσεως µε την Ελλάδα ξαναζωντάνεψε και όλοι πίστευαν πως η ευλογηµένη και πολυπόθητη αυτή στιγµή δεν θα αργούσε.

Έτσι το φθινόπωρο του 1864 µαζεύτηκαν ορι­σµένοι πρόκριτοι, οι οποίοι αποφάσισαν να συντά­ξουν αναφορά προς τον Σουλτάνο. Το αίτηµά τους ήταν να εφαρµοστούν επιτέλους τα προνόµια του διατάγµατος του 1858. Η πλέον πιθανή εκδοχή εί­ναι η σχετική αναφορά να µην έφτασε ποτέ στο Σουλτάνο, µιας και η αποστολή της είχε ανατεθεί στον Ισμαήλ πασά, που ήταν αυτός που κα­ταστρατηγούσε τις συμφωνημένες διατάξεις. Η κατάσταση στην Κρήτη γινόταν έκρυθμη, γι’ αυ­τό και οργάνωσαν μια αποστολή αντιπροσώπων στην Αθήνα, η οποία συναντήθηκε με τον υπουρ­γό των Εσωτερικών Αλέξανδρο Κουμουνδούρο της τότε κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Κανάρη προκειμένου να εκθέσουν τα προβλήματά τους και να ζητήσουν συμβουλές, αλλά επιπλέον και να βολιδοσκοπήσουν τις δυνατότητες της ελλη­νικής κυβέρνησης να συνδράμει μια ενδεχόμενη επανάσταση. Η συμβουλή του Κουμουνδούρου ήταν να ξεγράψουν την ιδέα να επαναστατή­σουν, γιατί οι περιστάσεις δεν ήταν ευνοϊκές και ένα παρόμοιο ενδεχόμενο θα είχε καταστρεπτι­κές συνέπειες για την Κρήτη. Αυτά έλαβαν χώρα στα τέλη του Νοεμβρίου του 1864. Ωστόσο οι εξελίξεις στο νησί κάθε άλλο παρά δικαίωναν την άποψη του Κουμουνδούρου. Στην ανατολι­κή Κρήτη, με αφορμή το μοναστηριακό ζήτημα, προκλήθηκε νέο κύμα δυσαρέσκειας απέναντι στο πρόσωπο του Ισμαήλ πασά και στον τρόπο διοίκησής του. Το μοναστηριακό ζήτημα είχε σαν αποτέλεσμα να χωριστούν οι χριστιανοί σε δύο παρατάξεις. Το θέμα αφορούσε τη διαχείρι­ση των τεράστιων ποσών που κέρδιζαν οι μονές. Στην πρώτη παράταξη πρωτοπόροι ήταν οι μητροπολίτες, οι επίσκοποι και φυσικά οι ηγούμε­νοι των μονών της ανατολικής Κρήτης. Μαζί τους συντάσσονταν και η δημογεροντία Ηρακλείου. Αυτοί απαιτούσαν να έχουν την αποκλειστική διαχείριση των μοναστηριακών εσόδων. Η άλλη παράταξη συγκέντρωνε τα προοδευτικά στοι­χεία της περιοχής μαζί με προύχοντες και κα­πεταναίους που έθεταν επί τάπητος το ζήτημα συμμετοχής τους στην εποπτεία της διαχείρισης. Επίσης συμμετείχαν και αντιπρόσωποι του λαού, οι οποίοι απαιτούσαν μέρος των χρημάτων να χρησιμοποιηθούν για την ανέγερση και λειτουρ­γία σχολείων. Η διαμάχη αυτή σοβούσε έναν χρόνο και λύθηκε με την παρέμβαση του Ισμα­ήλ υπέρ των μητροπολιτών – φυσικά – και είχε επιπλέον και σαν αποτέλεσμα να εκδιωχθούν αρκετοί εκπρόσωποι των επαρχιών. Φυσικά, αυ­τή η πολιτική που ασκούσε ο Ισμαήλ υποδαύλι­ζε τη λαϊκή δυσαρέσκεια, κυρίως στις ανατολι­κές επαρχίες του νησιού, οι οποίες δεν έβλεπαν την ώρα να ξεσηκωθούν. Υποκινητής αυτής της υπό διαμόρφωση εξέγερσης ήταν ο Ιωάννης Μιτσοτάκης, ο οποίος ήταν υποπρόξενος της Ρωσίας στο Ηράκλειο. Με την αμέριστη βοήθειά του οργανώθηκε Μυστική Εταιρεία, η οποία ανέλα­βε να έλθει σε επαφή με εξόριστους στην Αθήνα Κρητικούς προκειμένου να οργανώσουν την εξέ­γερση. Πριν από όλα, όμως, έπρεπε να συνεννο­ηθούν και με τα άλλα τμήματα του κρητικού λα­ού, κυρίως δε με τις δυτικές επαρχίες. Έτσι, στις αρχές του 1866 πραγματοποιήθηκαν επαφές ανάμεσα στο ανατολικό και το δυτικό τμήμα του νησιού. Ύστερα από μια σειρά διαβουλεύσεων, η ιδέα μιας εξέγερσης βρήκε στη συντριπτική πλειονότητα των αντιπροσώπων μεγάλη απήχηση, αν εξαιρέσουμε τους Σφακιανούς, που αρχι­κά δεν έδειχναν διατεθειμένοι να λάβουν μέρος σε αυτή τη διαδικασία. Έτσι στις 6 Απριλίου του 1866 καμιά τριανταριά πρόκριτοι από τις δυτικές επαρχίες μαζεύτηκαν στον Ομαλό προκειμένου να αποστείλουν εκ νέου αναφορά στον Σουλτά­νο. Ωστόσο, οι εργασίες στον Ομαλό αναβλήθηκαν εν αναμονή των αντιπροσώπων και των άλλων επαρχιών. Τελικά όλοι μαζί κατάφεραν να συγκεντρωθούν εκ νέου σε μια περιοχή έξω από τα Χανιά. Μαζί τους συγκεντρώθηκε και ένα πλήθος λαού που αριθμούσε περίπου 4.000 ψυ­χές. Ο Ισμαήλ, παρά τον ειρηνικό χαρακτήρα της συγκέντρωσης, προσπάθησε να τους διαλύσει, πράγμα που βρήκε τη σθεναρή αντίσταση της Επιτροπής. Μάλιστα αντέταξαν ότι δεν πρόκειται να διαλυθούν πριν καταφθάσουν στο σημείο και οι απεσταλμένοι της «Ρεθύμνης και του Ηρακλεί­ου» προκειμένου να συνταχθεί και να αποσταλεί «γενική αναφορά της πατρίδος μας» στην Πύλη. Στις 5 Μαΐου του ιδίου μήνα από τη θέση «Τζουμπανά» δήλωσαν ξεκάθαρα στον Ισμαήλ τη θέ­λησή τους να συνέλθουν άοπλοι προκειμένου να προωθήσουν το διάβημά τους, έτσι ώστε να μην θεωρηθεί ότι συνέρχονται με σκοπό την ανταρ­σία. Αυτές υπήρξαν σε γενικές γραμμές οι προε­τοιμασίες που οδήγησαν στο να κηρυχτεί η Κρη­τική Επανάσταση του 1866-1869.