«… Είναι αδύνατον αι Ελληνικαί ψυχαί να κοιµη­θούν πλέον εις την ληθαργίαν της τυραννίας! Ο λαµπρός ήχος των αρµάτων των πάλι θέλει ακουσθή προς κατατρώποσιν των τυράννων των, και ταχέως».

Ανωνύµου του Έλληνος, «Ελληνική Νοµαρχία»

«… Είναι αδύνατον αι Ελληνικαί ψυχαί να κοιµη­θούν πλέον εις την ληθαργίαν της τυραννίας! Ο λαµπρός ήχος των αρµάτων των πάλι θέλει ακουσθή προς κατατρώποσιν των τυράννων των, και ταχέως».

Ανωνύµου του Έλληνος, «Ελληνική Νοµαρχία»

Πρόκειται για την επικών διαστάσεων ιστορία ενός έθνους µε πλήρη και ζωντανή εθνική συνείδηση, το οποίο βρή­κε εκείνες τις ηθικές και υλικές δυνάµεις που απαιτούνταν για να ξεσηκωθεί αποτινάσ­σοντας τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς, που ωστόσο δεν αποδείχτηκαν αρκετά για να αλλοιώσουν τα εθνικά του χαρακτηριστικά αλλά και τους βαθύτα­τους δεσµούς του µε ένα λαµπρό και διαχρονικό ιστορικό παρελθόν. Ο απανταχού ελληνισµός δεν έχασε ούτε µια στιγµή το σθένος του και τη συνεί­δηση του ιστορικού του ρόλου· παρέµεινε αναλ­λοίωτος από το πέρασµα των αιώνων µε ακαταµά­χητο όπλο τη λαµπρή του γλώσσα, µια γλώσσα που γέννησε τη φιλοσοφία, την ποίηση και τις επιστή­µες, βάζοντας τη σφραγίδα της στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων υπήρξε µακρύς και επίπονος, και στη διάρκειά του, µέσα από ένα πλήθος συγκλονιστικών επεισοδίων, ανέδειξε το ελληνικό ζήτηµα σε ολόκλη­ρη την Ευρώπη και το κατέστησε ευρωπαϊκό ζήτη­µα, δηµιουργώντας ταυτόχρονα ένα συγκινητικό κίνηµα φιλελληνισµού. Μπροστά στο τετελεσµέ­νο της Ελληνικής Επανάστασης, που δηµιούργησε αυτόµατα νέες γεωπολιτικές προοπτικές, αναγκά­στηκαν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να στρέψουν το βλέµµα τους στην ελληνική υπόθεση µε αποτέ­λεσµα µια σειρά συνθηκών και πρωτοκόλλων που συνέβαλλαν στην αίσια έκβασή της: µια αίσια έκ­βαση ενάντια σε κάθε ορθολογική πρόβλεψη µέ-σα στο πιο δυσµενές κλίµα, αν λάβει κανείς υπό­ψη του το πανίσχυρο δόγµα της Ιεράς Συµµαχίας. Η Ελληνική Επανάσταση σήµανε επίσης την αρχή του θριάµβου των Εθνοτήτων, πράγµα που κακώς παραβλέπεται.

Παράγοντες της Επανάστασης

Είναι προφανές ότι η Επανάσταση ενάντια στον Οθωµανό δυνάστη υπήρξε προϊόν µακροχρόνιων και επίµονων ιδεολογικών διεργασιών, αλλά και αλλεπάλληλων εξεγέρσεων που κρατούσαν την εθνότητα σε µια κατάσταση συνεχούς ανταρσίας, κυρίως στις δύσβατες ορεινές περιοχές. Επίσης, σηµαντικό και πρωτεύοντα ρόλο έπαιξε η πρόο­δος των Ελλήνων, υλική και πνευµατική, στο δι­άστηµα µεταξύ των τελευταίων δεκαετιών του 18ου αιώνα και των αρχών του 19ου. Στο διάστη­µα αυτό, το Έθνος απέκτησε αυτοπεποίθηση και αυτοσυνειδησία. Σηµαντικό ρόλο πέρα από την εθνική επαναστατική παράδοση έπαιξαν και οι επαναστατικές ιδέες της εποχής που είχαν έντο­νη τη σφραγίδα της Γαλλικής Επανάστασης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σε αυτή την περίοδο που αναφερόµαστε ιδρύθηκαν µια σειρά µυστι­κών επαναστατικών εταιρειών. Έτσι, η Ελληνική Επανάσταση είναι απόρροια κοινωνικών, οικονο­µικών, ιδεολογικών και πατριωτικών παραγόντων που επηρέασαν καθοριστικά εκείνη τη γενιά των Ελλήνων, παραµονές του 1821. Την υστέρηση των δυο πρώτων αιώνων σκλαβιάς αναπλήρωσαν οι ευνοϊκότερες εξελίξεις που σηµειώθηκαν κατά τους δυο επόµενους αιώνες. Ο ελληνικός λαός σε γενικές γραµµές ζούσε υπό καθεστώς σκλαβιάς, συνεχών ταπεινώσεων, καταπίεσης και συχνών διωγµών. Μέσα σ’ αυτή τη ζοφερή πραγµατικό­τητα, ωστόσο, αξιοποίησε τις δυνατότητες που του παρείχε ο τρόπος οργάνωσης της οθωµανι­κής διοίκησης, κυρίως στον τοµέα της οικονοµί­ας. Φυσικά, και οι συχνές εξεγέρσεις έπαιξαν τον ρόλο τους, µιας και κρατούσαν επίκαιρο πάντα το αίτηµα της απελευθέρωσης. Όλους αυτούς τους αιώνες µε πρωτοφανές πείσµα διατήρησε, δια­φύλαξε αλλά και υπερασπίστηκε µε όλες του τις δυνάµεις την εθνική του συνείδηση, συσπειρωµέ­νος γύρω από την Ορθόδοξη Εκκλησία και συντε­ταγµένος στο µοναδικό κοινοτικό του σύστηµα. Ιδιαίτερης µνείας χρήζει η πρόοδος του εµπορίου και της ναυτιλίας χάρη στην ιδιαίτερη ικανότητα των Ελλήνων εµπόρων και ναυτικών. Εδώ σηµαντι­κό ρόλο έπαιξαν οι ρωσοτουρκικές συνθήκες του 1774 και των επόµενων ετών για τη διάδοση του εµπορίου και την περαιτέρω ανάπτυξη της ναυτι­λίας. Επιπλέον, ιδιαίτερα ευνοϊκές υπήρξαν και οι ευκαιρίες που έδωσε η Γαλλική Επανάσταση και οι ναπολεόντειοι πόλεµοι που ακολούθησαν. Δεν πρέπει να παραλείψουµε και τον καθοριστικό ρό­λο της παιδείας των Ελλήνων, έτσι όπως αυτή οργανώθηκε στα χρόνια της σκλαβιάς. Σηµαντικό­τατη αποδείχτηκε η δράση των διδασκάλων του Γένους. Για να φτάσουµε ως τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα, τότε που οι προετοιµασίες για τον ξεσηκωμό βασίστηκαν στις κινητήριες δυ­νάμεις του Έθνους, στην οικονομία, το εμπόριο αλλά και την παιδεία που κρατούσε ζωντανή την εθνική συνείδηση.

Σκέψεις «περί της μελλούσης ελευθερίας»

Σ’ αυτήν τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα άρχισε να γίνεται πιεστικό το αίτημα της επανά­στασης των Ελλήνων. Ωστόσο, οι γνώμες για τον χρόνο του μελλούμενου ξεσηκωμού διίσταντο. Τότε ήταν που αναπτύχτηκαν τρεις βασικές αντι­λήψεις πάνω στο ζήτημα της επανάστασης. Η πρώτη αντίληψη υποστήριζε την ιδέα ότι οι Έλ­ληνες έπρεπε να περιμένουν να ωριμάσουν με την πάροδο του χρόνου εκείνες οι ιστορικές συν­θήκες που θα τους επιτρέψουν να αναδειχτούν αυτοί νόμιμοι κυρίαρχοι στις παλαιές ελληνικές χώρες μετά την φυσιολογική κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σύμφωνα πάντα με το ιστορικό προηγούμενο της κατάρρευσης του ανατολικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατο­ρίας. Η συντηρητική αυτή αντίληψη ήθελε οι Έλ­ληνες στο μεταξύ να βελτιώνουν τη θέση τους σε όλα τα επίπεδα, κοινωνικά, οικονομικά και πο­λιτικά, καταλαμβάνοντας περισσότερες καίριες θέσεις στην κυβέρνηση και στη διοίκηση. Θεω­ρούσε αυτή η αντίληψη ότι η ειρηνική μετάβαση της εξουσίας στα χέρια των Ελλήνων θα είχε πιο στέρεα και σαφή αποτελέσματα. Η δεύτερη αντίληψη βασιζόταν πάνω στην ιδιαί­τερα σημαντική θέση που είχε ο Καποδίστριας στη ρωσική κυβέρνηση και στήριζε όλες τις ελ­πίδες του Έθνους στον ρωσικό παράγοντα, μετά μάλιστα τη σχετική έκθεση που υπέβαλε ο Καπο­δίστριας στον αυτοκράτορα Αλέξανδρο, ήδη από το 1816. Σύμφωνα με αυτά τα σχέδια, η Ρωσία έπρεπε να επιδιώξει μια νέα ριζικότερη διευθέ­τηση των σχέσεών της με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στο πλαίσιο αυτών των διευθετήσεων ήλπιζαν οι Έλληνες να επωφεληθούν. Το φιλό­δοξο σχέδιο που είχε υποβάλει ο Καποδίστριας ήθελε τη Ρωσία να συνδράμει στη δημιουργία τριών ομόσπονδων ηγεμονιών, της Μολδαβίας, της Βλαχίας και της Σερβίας, πράγμα που θα εί­χε ως φυσικό επακόλουθο «να αποδοθή εις τους Έλληνας η κληρονομία των προγόνων τους». Στο μεταξύ, όμως, ο Μέτερνιχ είχε κατορθώσει εκεί­νο το διάστημα να υπερπηδήσει το εμπόδιο του Καποδίστρια και να είναι αυτός που θα επηρέαζε την πολιτική του Αλέξανδρου, μια πολιτική η οποία ήταν σαφώς εχθρική σε κάθε σκέψη απε­λευθέρωσης της Ελλάδας. Η τρίτη άποψη ήταν αυτή που υποστήριζε την ιδέα της Επανάστασης και είχε τις ρίζες της πριν από όλα στην επαναστατική παράδοση του Έθνους, και στα σαφή προστάγματα του κινήμα­τος του Ρήγα αλλά και στις ιδεολογικές τακτικές των μυστικών εταιρειών. Στηριζόταν επίσης στην εκτίμηση ότι ένας γενικός ξεσηκωμός των Ελλή­νων ήταν δυνατός στις παρούσες συνθήκες και ότι υπήρχαν οι δυνάμεις εκείνες που θα τον στή­ριζαν. Από το 1806 και μέσα από την «Ελληνική Νομαρχία» του Ανωνύμου Έλληνος εκφράζεται το επαναστατικό φρόνημα του Έθνους και η ιδέα της πρωτοπορίας του.

Κριτική αποτίμηση των απόψεων

Η αλήθεια είναι ότι στην Ιστορία δεν υπάρχει το «αν»… Ό,τι έγινε, έχει ήδη γίνει και κάθε άλλη εκτίμηση μένει στο θεωρητικό επίπεδο, μιας και δεν είναι δυνατόν να προβλεφτούν οι συνέπειες των εφαρμογών της μιας ή της άλλης εκδοχής. Ωστόσο, μπορούμε να προβούμε σε επισημάν­σεις. Όσον αφορά στην πρώτη εκδοχή, αυτή απαι­τούσε χρόνο μακρύ και ήταν αβέβαιη. Ποιος για παράδειγμα θα εμπόδιζε τους Οθωμανούς να αλ­λάξουν πολιτική απέναντι στα προνόμια των Ελλή­νων και με αυτό τον τρόπο να επηρεάσουν αρνη­τικά την πορεία μιας ευνοϊκής για τους Έλληνες εξέλιξης; Έπειτα, ποια κομμάτια του ελληνικού χώρου θα περνούσαν στην κυριαρχία των Ελλή­νων, μέσα από μια ειρηνική μετάβαση; Η δεύτε­ρη περίπτωση, αν και η προοπτική χρονικά για την ελληνική απελευθέρωση ήταν πολύ πιο άμεση, είχε το ιδιαίτερα αδύνατο σημείο ότι η τύχη του Έθνους αφηνόταν σε παροδικές και ευμετάβλη­τες από τη μια στιγμή στην άλλη διπλωματικές συ­γκυρίες. Στην τελευταία περίπτωση που τασσόταν υπέρ ενός άμεσου ένοπλου ξεσηκωμού, σημαντι­κό ρόλο έπαιξε ο ιδεολογικός παράγοντας όπως αυτός εκφράστηκε μέσω της σαφούς επαναστατι­κής ιδεολογίας που καλλιέργησε με πάθος η αξιο­θαύμαστη Ελληνική Φιλική Εταιρεία.

 

[email protected]