Φυσικά με την υιοθέτηση της κλασικής παιδείας μοιραία ο νέος ελληνισμός ερχόταν σε… αθέμιτο ανταγωνισμό με την αρχαιότητα, όπου κάθε σύγκριση θα επέβαινε σε βάρος του. Ωστόσο, η αρχαιότητα θα μπορούσε να λειτουργήσει και ως κίνητρο. Αν οι νέοι Έλληνες επιθυμούσαν να φτάσουν στο επίπεδο των προγόνων τους, αν ήθελαν να προσεγγίσουν την τελειότητα των αρχαίων, έπρεπε πριν από όλα να αποκτήσουν και να διασφαλίσουν την ελευθερία τους – πράγμα που σήμαινε απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό. Μόνο μέσα σε συνθήκες ελευθερίας θα μπορούσαν να οικοδομήσουν μια πολιτεία που θα εξασφάλιζε στους πολίτες της την προσωπική τους ελευθερία και στο ελληνικό έθνος στο σύνολό του τη δυνατότητα να ελέγχει και να κυριαρχεί στις τύχες του. 

 

Από τη μια, υπήρχε η κληρονομιά του Κοραή, ο οποίος πίστευε ότι η παιδεία άνοιγε τον δρόμο για την απελευθέρωση του γένους, διατηρώντας επιφυλάξεις για την καταφυγή στον ένοπλο αγώνα. Απέναντί του, ο Ρήγας έδειξε με τα γραπτά του κείμενα και το προσωπικό του παράδειγμα τη μεγάλη σημασία που είχε η επαναστατική ορμή και η οργανωτική προετοιμασία. Από την άλλη, όπως αυτό γίνεται φανερό από την περίφημη «Ελληνική Νομαρχία», οι ηγετικές ομάδες, όπως οι Φαναριώτες, ο ανώτερος κλήρος, οι προεστοί και οι πλούσιοι έμποροι, έγιναν αντικείμενο επικρίσεων. Τόσο ο Κοραής όσο και ο Ρήγας δεν δίστασαν να καταγγείλουν τα αρνητικά της ελληνικής νοοτροπίας που δεν προέρχονταν από την τουρκοκρατία, αλλά κυρίως από την τάση των Ελλήνων να δέχονται μοιρολατρικά την υποταγή τους στους Τούρκους. 

 

Για το ίδιο το κράτος επικρατούσε η αντίληψη ότι ήταν απαραίτητο να καταστεί όργανο για συνεχείς διεκδικήσεις τόσο στον πολιτικό τομέα όσο και σε αυτόν της παιδείας αλλά και σε ό,τι θα απέβλεπε στην εδαφική του επέκταση και την οριστική του διαμόρφωση. Πάνω στην αντίληψη αυτή του κράτους επενδύθηκαν και οι πρώτες αλυτρωτικές ιδέες που συνοδεύονταν με κατακτητικές βλέψεις στα γεωγραφικά μέρη που κατοικούσαν ελληνικοί πληθυσμοί. 

Έτσι, μαζί με την πρώτη προσπάθεια συγκρότησης του κράτους, γεννήθηκε και η Ιδέα της Μεγάλης Ελλάδας, μια ιδέα για την οποία πριν περάσει ένας ολόκληρος αιώνας, ο ελληνισμός θα αναγκαζόταν να καταβάλει ένα βαρύ τίμημα. Πάντως, το νεοελληνικό κρατίδιο γεννήθηκε με την ιδέα ότι μέσω της παιδείας και του κράτους θα μπορούσε να δημιουργηθεί το κατάλληλο εκείνο πλαίσιο μέσα στο οποίο θα δημιουργείτο η εθνική συνείδηση του νέου ελληνισμού – όχι μόνο μεταξύ των πολιτών του κρατιδίου αλλά των Ελλήνων απανταχού της γης. 

 

Σχετικά τώρα με τους πολιτικούς εσωτερικούς διακανονισμούς, το κράτος όφειλε να ανταποκριθεί προς τα ευρωπαϊκά συνταγματικά δεδομένα, την ελευθερία του ατόμου και τη λαϊκή κυριαρχία. Για να ανταποκριθεί σ’ αυτά τα φιλόδοξα και υψηλά προτάγματα, έπρεπε να αποκτήσει αμερόληπτη και ελεγχόμενη από την κεντρική εξουσία διοίκηση, στην οποία θα υπάγονταν ο στρατός, η Εκκλησία και οι τοπικοί παράγοντες, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο έως απίθανο. Απέναντι σε αυτές τις προσδοκίες για τον ρόλο της πνευματικής ηγεσίας που θα προωθούσε τις ριζικές αλλαγές, υπήρχαν δυο αντικειμενικά εμπόδια: από τη μια το λαϊκό στοιχείο και από την άλλη οι ηγετικές ομάδες.

 

Στις λαϊκές προσδοκίες ενυπήρχε το ηρωικό ιδεώδες και ένα πολύ συγκεχυμένο αίσθημα δικαιοσύνης που περίμενε έναν θεόπεμπτο μεσσία, ο οποίος θα επέβαλλε τη δικαιοσύνη και την ισότητα, πράγμα που παρέπεμπε δίχως καμιά αμφιβολία σε απολυταρχικές λύσεις. Από την άλλη, υπήρχαν οι προνομιούχες ομάδες, οι οποίες πάση θυσία ήλπιζαν και προσδοκούσαν ότι το νέο ελληνικό κράτος θα τους εξασφάλιζε τουλάχιστον τα προνόμια που απολάμβαναν στο οθωμανικό κράτος… Με βάση τα προνόμια που απολάμβαναν στο οθωμανικό καθεστώς, οι πρόκριτοι, ο ανώτερος κλήρος και οι οπλαρχηγοί είχαν πάρει τις κατάλληλες θέσεις και στη νέα κατάσταση κι είχαν γίνει εκ νέου οι ρυθμιστές της καθημερινής ζωής μέσα στην Επανάσταση και στα χρόνια που ακολούθησαν.

 

Κοντολογίς, στην πολύ κρίσιμη μεταβατική περίοδο από την οθωμανοκρατία στη συγκρότηση ενός νέου ελεύθερου και κατά τα δυτικά πρότυπα κράτους, μπορεί ο δρόμος να ήταν στρωμένος με τις καλύτερες των προθέσεων, όπου οι Έλληνες δυτικοθρεμμένοι λόγιοι θα καθόριζαν τις αρχές της πολιτικής νομιμότητας, προσέκρουε όμως πάνω στις πάγιες αξιώσεις των προνομιακών εκείνων ομάδων που είχαν εδραιώσει την εξουσία τους στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. 

Σε γενικές γραμμές στην Ελλάδα του Όθωνα, οι δυτικόφρονες Έλληνες λόγιοι καθόριζαν τις αρχές της πολιτικής νομιμότητας ακολουθώντας μια ιδεαλιστική αρχή. Όσοι πάλι ασκούσαν εξουσία, ενεργούσαν σύμφωνα με όσα εξυπηρετούσαν τα δικά τους συμφέροντα και με ό,τι θεωρούσαν ως εφικτό. Αυτοί διατήρησαν ένα ανεπίσημο και εναλλακτικό τρόπο εξουσίας, δίχως τη σφραγίδα της νομιμότητας, ο οποίος ωστόσο ίσχυε βάσει της δύναμης της συνήθειας. 

 

Πάνω σε αυτές τις ισχυρές αντιθέσεις, οι Έλληνες μοιάζει να μάχονται σε ολόκληρο τον βίο του νεοελληνικού κράτους, με τη χώρα να καταβάλει κατά καιρούς απέλπιδες προσπάθειες να ενστερνιστεί τις αρχές του δυτικού κόσμου και από την άλλη η ισχυρή ανάμνηση της οθωμανοκρατίας να τις ακυρώνει αφήνοντας τη χώρα έκθετη σε μια διαρκή εκκρεμότητα που σήμερα γίνεται κατά τραγικό τρόπο φανερή, καθώς ο δυτικός κόσμος προσπαθεί (με δίκαια ή άδικα μέσα – δεν έχει τόση σημασία) να μας τροχοδρομήσει επιτέλους στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό, δίχως τους κινδύνους εκτροχιασμού στην ανατολική 

 

οθωμανοκρατούμενη συνήθεια… Μοιάζει σαν ο αγώνας για τη συγκρότηση του κρατιδίου και η ταυτόχρονη δραματική προσπάθεια απόκτησης εθνικής ταυτότητας και συνείδησης να συνεχίζεται…