Oι προσπάθειες να ανατραπούν ηγέτες μέσω πραξικοπημάτων γίνονται, σε παγκόσμια κλίμακα, όλο και λιγότερο συχνές τις τελευταίες δεκαετίες. Όμως, στο όχι μακρινό παρελθόν, στην Τουρκία γινόταν πραξικόπημα κάθε περίπου 10 χρόνια κατά μ.ό. Την τελευταία τριετία έγιναν επιτυχημένα πραξικοπήματα σε Αίγυπτο και Ταϊλάνδη, όπως και αρκετές ακόμα απόπειρες. 

Αυτή η συχνότητα έκανε μεγάλα πανεπιστήμια και ινστιτούτα να ερευνήσουν τις πρακτικές, τις αιτίες και τις επιπτώσεις των πραξικοπημάτων.

 

Το Πανεπιστήμιο του Κεντάκι διενήργησε μια εκτενή μελέτη όλων των επιχειρηθέντων πραξικοπημάτων παγκόσμια, από το 1950 ώς το 2010. Συνολικά ήταν 457. 

 

Απ’ όλες τις απόπειρες ανατροπής εκλεγμένων ηγετών, οι 227 ήταν επιτυχείς. Δηλαδή, το 49,7%. Οι 230 (το 50,3%) ήταν ανεπιτυχείς. 

 

Όμως, τα τελευταία χρόνια οι στατιστικές αλλάζουν. Οι πραξικοπηματίες «βελτιώνονται» και μετά το 2003 έχουν ποσοστό επιτυχίας 70%. Μια εξήγηση είναι ότι, όπως σε κάθε βιομηχανία, η καλύτερη πρακτική διαδίδεται κι εφαρμόζεται κι από άλλους. 

Τα βασικά βήματα είναι πια ευρέως γνωστά: Κράτηση των ηγετών, επιλογή ώρας που ο κόσμος κοιμάται, έλεγχος βασικών μέσων ενημέρωσης και social media για συνολικό μπλακ-άουτ στην κοινωνική δικτύωση σε μια εποχή που βρίσκεται στην απόλυτη ακμή της, έλεγχος οδικών αρτηριών.

 

Κάτι καλό που προκύπτει είναι ότι τα πραξικοπήματα γίνονται λιγότερο συχνά με τα χρόνια. Το αποκορύφωμά τους ήταν στα μέσα της δεκαετίας του ’60, όταν συνέβαιναν σχεδόν 15 κάθε χρόνο, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας.

 

Υπάρχουν πολλές εξηγήσεις για την ύφεση των πραξικοπημάτων και από τις βασικότερες είναι η οικονομική. Ο κόσμος έγινε πλουσιότερος. Μελετώντας ένα σύνολο από 121 χώρες, το Πανεπιστήμιο Carnegie Mellon συμπέρανε ότι τα πραξικοπήματα είναι 21 φορές πιο πιθανό να συμβούν στις φτωχότερες παρά στις πλουσιότερες χώρες.

 

Το 2007, το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης συμπέρανε ότι ο κίνδυνος πραξικοπήματος πέφτει κατά 27% όταν το επίπεδο εισοδήματος ανά άτομο διπλασιάζεται.

 

Με τον ίδιο τρόπο σημαντικό ρόλο παίζει και ο ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης. Αύξηση κατά μία μόλις ποσοστιαία μονάδα μειώνει την πιθανότητα πραξικοπήματος κατά 4,4%. Αξιωματικά, όσο μια οικονομία ευημερεί, τόσο λιγότερο πιθανά είναι τα πραξικοπήματα.

 

Στην περίπτωση της Τουρκίας η περισσότερη προσοχή έπεσε δικαίως στη δυσανεξία του στρατού στον Ερντογάν και την ισλαμολατρεία του, όμως επίσης αξίζει να σημειωθεί ότι η οικονομική ανάπτυξη της Τουρκίας την τελευταία δεκαετία ήταν απογοητευτική, ενώ στη χώρα υπάρχει ισχυρή παράδοση στρατιωτικών παρεμβάσεων.

 

 

Τι συμβαίνει, όμως, στην ανάπτυξη ύστερα από ένα πραξικόπημα;

 

Από τα στοιχεία προκύπτει ότι τα αποτυχημένα πραξικοπήματα επιφέρουν μικρή διαφορά στην ανάπτυξη μιας χώρας. Έπειτα από μια περίοδο αναταράξεων η οικονομία επιστρέφει στις προηγούμενες τάσεις της. 

 

Τα πραξικοπήματα μειώνουν την ανάπτυξη του εισοδήματος ανά άτομο ώς και 1,3% τον χρόνο για περίοδο μιας δεκαετίας. Οι χώρες μένουν πίσω για αρκετό διάστημα ακόμα κι όταν πια έχουν επιστρέψει στη δημοκρατία, αφού παρατηρείται συρρίκνωση 10% στα εισοδήματα. 

 

Τα επιτυχημένα πραξικοπήματα σχετίζονται και με άλλες οικονομικές παθογένειες, όπως ότι η οικονομική σταθερότητα φθίνει διότι οι πραξικοπηματικές κυβερνήσεις δημιουργούν μεγαλύτερα χρέη. Επίσης, η εμπιστοσύνη ξένων επενδυτών μειώνεται.

 

Αντίθετα, σε χώρες με ήδη αυταρχικές κυβερνήσεις, τα πραξικοπήματα δεν κάνουν μεγάλη διαφορά μακροπρόθεσμα. Κι αυτό επειδή στις δημοκρατικές χώρες τα πραξικοπήματα αποτελούν μια βίαιη αλλαγή. Στις αυταρχικές χώρες, όμως, που δεν υπάρχει μηχανισμός για διαδοχή εξουσίας τα πραξικοπήματα είναι μέρος της φυσικής τάξης πραγμάτων. Ενώ στις δημοκρατίες είναι μια εκ βάθρων ανωμαλία που αλλάζει την πορεία της ανάπτυξής τους.

 

 

Πάντως, η Τουρκία μπορεί να αποτελέσει μοναδική περίπτωση. Τα αποτελέσματα, δηλαδή, ενός αποτυχημένου πραξικοπήματος, όπως αυτό της 15ης Ιουλίου, να προσομοιάσουν πολύ με τα αποτελέσματα ενός επιτυχημένου. Ήδη η κατάσταση που σχηματοποιείται δεν μοιάζει με θρίαμβο της τουρκικής δημοκρατίας. Αντί να ενδυναμώσει τους δημοκρατικούς θεσμούς της χώρας, ο Ερντογάν εκκαθαρίζει τους εχθρούς του, τόσο τους αληθινούς όσο και τους φανταστικούς. 

 

Η σύγχρονη Τουρκία έχει δει τους στρατηγούς να ανατρέπουν επιτυχώς τέσσερις κυβερνήσεις από το 1960. Κάποιες φορές οι στρατηγοί κυβερνούσαν άμεσα, άλλες έμμεσα. 

 

 

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η σύγκριση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην Τουρκία στην πορεία των χρόνων και τι μεταβολές παρουσίασε ανάλογα με το αν υπήρχε κάποιου είδους πραξικόπημα, όπως και άλλα γεγονότα – σταθμοί στην ιστορία της χώρας.

 

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ στην Τουρκία ήταν ενδεικτικά 507,9 δολάρια το 1960. Εκείνη τη χρονιά έγινε πραξικόπημα. Το 1961, σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ έπεσε μία μονάδα. 

 

Μεταξύ 1960-1965 υπήρχε στρατιωτική διακυβέρνηση. Το 1965 το ΑΕΠ είχε υποχωρήσει έξι μονάδες. Το 1966, με πολιτική και όχι στρατιωτική κυβέρνηση, αυξήθηκε κατά 10 μονάδες. Η πορεία, όμως, συνεχίστηκε πτωτικά τα επόμενα χρόνια, όπως έχει συμβεί και σ’ άλλες χώρες μετά από πραξικοπήματα. 

 

Το 1971 έγινε νέο πραξικόπημα. Το 1978 το κατά κεφαλήν ΑΕΠ είχε υποχωρήσει σχεδόν 10 μονάδες. Το 1980, στο επόμενο πραξικόπημα, είχε μεγάλες διακυμάνσεις, σε αντίθεση με το διάστημα 1984-1990, όταν με πολιτική διακυβέρνηση το κατά κεφαλήν ΑΕΠ αυξήθηκε κατά οκτώ μονάδες. Μάλιστα το 1987 η Τουρκία αιτήθηκε να γίνει πλήρες μέλος της ΕΟΚ.

 

Το 1997 γίνεται το βελούδινο πραξικόπημα. Την επόμενη χρονιά, το 1998, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ μειώνεται κατά έξι μονάδες. Το 2002 το κυβερνών κόμμα AKP κερδίζει τις εκλογές και την επόμενη χρονιά το ΑΕΠ απογειώνεται τέσσερις μονάδες.

 

 

Πολλά είναι αυτά που ακόμα παραμένουν άγνωστα γύρω από την απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία στις 15 Ιουλίου. Δύο πράγματα είναι ξεκάθαρα. 

 

Πρώτον, τα κόμματα της αντιπολίτευσης και απλοί πολίτες, όσο κι αν απεχθάνονται τον Ερντογάν, ενώθηκαν και αποκήρυξαν την επίθεση στη δημοκρατία. Το μότο που κυριάρχησε τις δυο τελευταίες εβδομάδες είναι «Καλύτερα ο ισλαμιστής Ερντογάν με όλα του τα ελαττώματα παρά η επιστροφή των στρατηγών για πέμπτη φορά από το 1960».

 

Το δεύτερο και ανησυχητικό συμπέρασμα είναι ότι ο Ερντογάν καταστρέφει αυτή τη δημοκρατία που πολλοί υπερασπίστηκαν ακόμα και με τη ζωή τους. Η επιχείρηση εκκαθάρισης είναι τόσο βαθιά και τόσο ευρεία, που πηγαίνει πολύ πέρα από την ανάγκη διατήρησης της ασφάλειας του κράτους. 

Ευρώπη, ΗΠΑ και ΝΑΤΟ ζητούν από τον Ερντογάν να σεβαστεί τους νόμους και τη δημοκρατία. Η Τουρκία, όμως, κρατάει πολλά χαρτιά: 

Είναι ένας ζωτικής σημασίας σύμμαχος στον πόλεμο κατά του ISIS.

Ελέγχει τη νοτιοανατολική πρόσβαση στην Ευρώπη, άρα τη ροή των πάντων, από το φυσικό αέριο μέχρι τους Σύρους πρόσφυγες. 

 

Η Ευρώπη δεν μπορεί να αλλάξει γεωγραφία. Αλλά, παρά τα πολλά χαρτιά που κρατάει ο Ερντογάν, δεν είναι άτρωτος σε πιέσεις. Ήδη η οικονομία, η μεγάλη επιτυχία του… σουλτάνου, μεταλλάσσεται στο αδύναμο σημείο του. 

 

Παράλληλα, ο Ερντογάν απομακρύνεται από Ε.Ε., ΗΠΑ και ΝΑΤΟ. Αν και στη διάρκεια δεκαετιών οι σχέσεις της Τουρκίας με τη βασική στρατιωτική της σύμμαχο, την Αμερική, έχουν αντέξει πραξικοπήματα, εντάσεις με την Ελλάδα και την εισβολή στην Κύπρο το 1974, πρόσφατα και μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα κοντεύουν να γίνουν ανοιχτά εχθρικές.

 

Ο Τούρκος υπουργός Σουλεϊμάν Σοϊλού, όπως κι άλλοι, ισχυρίστηκε, όμως χωρίς στοιχεία, ότι η Αμερική κρύβεται πίσω από το πραξικόπημα. Η κυβέρνηση Ερντογάν διέκοψε για ένα διάστημα την παροχή ηλεκτρισμού στη βάση Ιντσιρλίκ που χρησιμοποιείται από τους Αμερικανούς για επιδρομές στο ISIS. Ένα ακόμη ζήτημα – αγκάθι είναι η παρουσία στις ΗΠΑ του Φετουλάχ Γκιουλέν, που από κάποτε στενός σύμμαχος του Ερντογάν έχει εξελιχθεί στον μεγάλο εχθρό του Τούρκου προέδρου. 

 

Η Τουρκία ζητάει την έκδοση του Γκιουλέν. Αν η Αμερική δεν το κάνει, ο Τούρκος πρωθυπουργός Μπιναλί Γιλντιρίμ απείλησε ότι «μπορεί να αμφισβητηθεί ακόμη και η μεταξύ μας φιλία».

 

Η αντίδραση της Αμερικής ήταν να ρίξει το βάρος στην Τουρκία, η οποία διακινδυνεύει τους δεσμούς της με Αμερική και Δύση. Ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Τζον Κέρι προειδοποίησε τον Ερντογάν να μην χρησιμοποιεί το πραξικόπημα ως δικαιολογία για να πατάξει τους αντιπάλους του. Σχολίασε ότι μια μεγάλης κλίμακας επιχείρηση εκκαθαρίσεων «θα αποτελέσει σοβαρή πρόκληση στις σχέσεις με την Ευρώπη, το ΝΑΤΟ και όλους μας».

 

 

Για την Ευρώπη, το αποτυχημένο πραξικόπημα ήταν ουσιαστικά το τρίτο μεγάλο σοκ που δέχτηκε. Το πρώτο ήταν η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία και η εισβολή στην Ουκρανία το 2014 που κατέστρεψαν την ιδέα ότι τα ευρωπαϊκά σύνορα ήταν πια καθορισμένα και ότι ο Ψυχρός Πόλεμος είχε τελειώσει.

 

Το δεύτερο ήταν το δημοψήφισμα του Brexit, που διέλυσε την έννοια της βέβαιης ενσωμάτωσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση. 

 

Και τώρα η απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία και η αντίδραση του Ερντογάν γεννούν αμφιβολίες για το δεδομένο της δημοκρατίας στον δυτικό κόσμο που η Τουρκία, αν και στο σύνορό του, υποτίθεται ότι θα γινόταν μέρος του.

 

Η Τουρκία τώρα ανησυχεί σοβαρά το ΝΑΤΟ. Διαθέτοντας τις δεύτερες μεγαλύτερες ένοπλες δυνάμεις στη Συμμαχία, η Τουρκία υπήρξε το προπύργιο της Δύσης, ενάντια στους Σοβιετικούς κι έπειτα ενάντια στο χάος της Μ. Ανατολής. 

 

 

Αν σήμερα η Τουρκία αιτούνταν να μπει στο ΝΑΤΟ, μάλλον θα είχε λίγες πιθανότητες να το καταφέρει. Όμως, το ΝΑΤΟ δεν διαθέτει τρόπους να αποβάλει ένα μέλος του, ακόμα κι αν το θέλει.

 

Το ΝΑΤΟ έχει συγκεκριμένο σχέδιο δράσης για ένταξη μιας χώρας στη Συμμαχία. Σύμφωνα με το επίσημο membership action plan, το ΝΑΤΟ θέτει τους εξής βασικούς όρους για τους αιτούντες:

 Θα πρέπει να διαθέτουν σταθερά δημοκρατικά συστήματα.

 Να ακολουθούν ειρηνικούς τρόπους επίλυσης εδαφικών και εθνικών διενέξεων.

 Να έχουν καλές σχέσεις με τις γειτονικές τους χώρες.

 Να δεσμεύονται στους κανόνες του κράτους δικαίου και στα ανθρώπινα δικαιώματα.

Να έχουν δημοκρατικό και πολιτικό έλεγχο των ενόπλων δυνάμεών τους.

  Να διαθέτουν οικονομία της αγοράς.

 

Όπως είναι η κατάσταση σήμερα, η Τουρκία πληροί ουσιαστικά μόνο την τελευταία προϋπόθεση.

 

Η Συνθήκη της Ουάσιγκτον, η ιδρυτική Συνθήκη του ΝΑΤΟ το 1949, επιτρέπει σε ένα κράτος-μέλος να αποχωρήσει έχοντας δώσει πρώτα ειδοποίηση 12 μηνών, αλλά δεν υπάρχει πρόβλεψη για αποβολή χώρας-μέλους.

 

Ήδη ο υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ Ας Κάρτερ δεν κρύβει την αποστροφή του προς τον Ερντογάν. Στο Κογκρέσο πληθαίνουν οι φωνές που λένε ότι αν ο Ερντογάν επιχειρήσει να χρησιμοποιήσει την αεροπορική βάση στο Ιντσιρλίκ ως διαπραγματευτικό ατού, θα πρέπει να την εγκαταλείψουν. Όμως, στο Ιντσιρλίκ είναι αποθηκευμένο το μεγαλύτερο πυρηνικό οπλοστάσιο του ΝΑΤΟ.

 

Αρκετές αυθεντίες σε θέματα εξωτερικής πολιτικής στις ΗΠΑ αναρωτιούνται πια ανοιχτά αν η Τουρκία παραμένει αξιόπιστος σύμμαχος. Στους βασικούς λόγους αμφιβολίας περιλαμβάνονται:

 Η έλλειψη σεβασμού του Ερντογάν στις δημοκρατικές ελευθερίες.

Η πολιτική του στη Συρία. 

 Και η ωμή αντιαμερικανική ρητορική του.

 

Αλλά και οι σχέσεις της Τουρκίας με την Ε.Ε., τον μεγαλύτερο εμπορικό της εταίρο, είναι πλέον επικίνδυνα φορτισμένες. Η συμφωνία του Μαρτίου για το προσφυγικό τινάζεται στον αέρα. Αξιωματούχοι στις Βρυξέλλες πιστεύουν ότι, παρά τους βρυχηθμούς του, ο Ερντογάν δεν θα θελήσει να δημιουργήσει περισσότερους εχθρούς απ’ ό,τι έχει. Επιπλέον, ο Ερντογάν δεν έχει την ίδια δύναμη που είχε το περασμένο φθινόπωρο, όταν χιλιάδες πρόσφυγες περνούσαν καθημερινά από την Τουρκία στην Ελλάδα. Η δυτική βαλκανική οδός που ακολουθούσαν οι περισσότεροι μετανάστες είναι τώρα κλειστή. 

 

Η διαδικασία ένταξης της Τουρκίας, που ποτέ δεν ήταν εύκολη, τίθεται ξανά σε αμφισβήτηση. Ουσιαστικά η μεγάλη πρόκληση για την Ευρώπη συνοψίζεται στο πώς θα βρεθεί ένας τρόπος να υποστηρίξει ότι ο Ερντογάν παραμένει αξιόπιστος σύμμαχος στη διαχείριση του μεταναστευτικού χωρίς να μαλακώσει η κριτική για τον αυξανόμενο αυταρχισμό του. Πολλοί φοβούνται ότι το επόμενο κύμα από αιτούντες άσυλο στην Ευρώπη θα είναι Τούρκοι πολίτες.

 

Περιέργως, ακριβώς πριν από το επιχειρηθέν πραξικόπημα, ο Τούρκος πρόεδρος φρόντισε να κλείσει δυο ανοιχτά διπλωματικά μέτωπα. Τον Ιούνιο προχώρησε σε συμφωνία με το Ισραήλ για εξομάλυνση των μεταξύ τους σχέσεων που είχαν πληγεί σοβαρά το 2010 και απολογήθηκε στη Ρωσία για την κατάρριψη ρωσικού μαχητικού τον Νοέμβριο. Πάντως, ούτε το Ισραήλ ούτε η Ρωσία μπορούν να υποκαταστήσουν τους στρατιωτικούς δεσμούς της Τουρκίας με την Αμερική, ούτε τους οικονομικούς της δεσμούς με την Ευρώπη.