«Δεν πρόκειται το ισχυρότερο από τα είδη να επιβιώσει, ούτε το πιο ευφυές, αλλά εκείνο που είναι περισσότερο ευπροσάρμοστο στην αλλαγή»

«Δεν πρόκειται το ισχυρότερο από τα είδη να επιβιώσει, ούτε το πιο ευφυές, αλλά εκείνο που είναι περισσότερο ευπροσάρμοστο στην αλλαγή»

Δαρβίνος

Σε προηγούμενο άρθρο είχα περιγράψει την παρούσα κατάσταση και τον τρόπο εξέλιξης και λειτουργίας της οικονομικής διακυβέρνησης της Ελλάδας τις τελευταίες δεκαετίες (https://www.topontiki.gr/article/17059). Σε αυτό το άρθρο προτείνω ορισμένα μέτρα που ενδεχομένως να αποτελέσουν διέξοδο από την κρίση μέσα από τη δημιουργία οικονομικής ευελιξίας και προσαρμογής της οικονομικής διακυβέρνησης, με σκοπό την επανάκαμψη της οικονομίας. Ο βασικός τρόπος σκέψης είναι τι μπορεί να γίνει πρώτα στο εσωτερικό για να δημιουργηθεί οικονομική ευελιξία, χωρίς φυσικά να αποκλείεται η εξωτερική βοήθεια. Σε κάθε περίπτωση, προσπάθησα οι προτάσεις και οι σχολιασμοί να μην προκαλούν πολιτικούς συνειρμούς και να κρατήσω αποστάσεις από το «όλοι οι άλλοι φταίνε για όλα», μια και ποτέ δεν ανήκα ούτε ανήκω σε κάποιο κόμμα, ομάδα, λόμπι ή κίνημα.

Το φιλί της ζωής σε δόσεις – δηλητήριο και η μέθοδος του στραγγαλισμού

Πριν από έναν χρόνο περίπου, η διαβόητη τρόικα ήρθε να δώσει στην Ελλάδα το φιλί της ζωής, αφού η χώρα ήταν λίγο πριν από την πτώχευση και χωρίς το δάνειο δεν θα μπορούσε να πληρώσει μισθούς, συντάξεις κ.λπ. Έναν χρόνο μετά, οι ίδιοι δανειστές απειλούν με τη μη καταβολή της επόμενης δόσης να βυθιστεί η χώρα στην ίδια χρεοκοπία, «να κατεβάσει ρολά» κ.λπ., κάτι που μοιάζει ένας εκβιασμός σε δόσεις. Ακόμα και αν καταβληθεί η επόμενη (κάθε φορά) δόση, ο «εκβιασμός» μη καταβολής της καλλιεργεί και προπαρασκευάζει συνθήκες χρηματοπιστωτικού πανικού μέσω της αβεβαιότητας και της έλλειψης εμπιστοσύνης, ειδικά αν ισχύει αυτό που λέγεται ότι η αγορά είναι ψυχολογία. Δηλαδή έχει ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα από τον αρχικό σκοπό του.

Μια σχετική μέθοδος πειθαναγκασμού είναι ο «στραγγαλισμός», δηλαδή η απότομη διακοπή ρευστότητας μέχρι να «καταλάβει» ο δανειολήπτης ότι χωρίς ρευστό δεν μπορεί να λειτουργήσει, ότι η ρευστότητα κοστίζει ακριβά και έτσι πειθαναγκάζεται να «συναινέσει» σε απεχθή μέτρα. Η μέθοδος του στραγγαλισμού είναι ένα ανήθικο μεν, εξαιρετικά αποτελεσματικό δε μέτρο επειδή ουσιαστικά η έλλειψη ρευστότητας, και όχι τα χρέη, οδηγεί σε λουκέτα. Επίσης, καλλιεργεί και μια απέχθεια στο ίδιο το νόμισμα αφού η έκδοσή του έχει εκχωρηθεί σε τρίτους.

Όλοι ανήκουν κάπου

Η Ελλάδα ανήκει στη Δύση, στην Ε.Ε. και στην ευρωζώνη. Επιπλέον, ανήκει και σε μια ομάδα κρατών – μελών της Ε.Ε. που έχουν προβλήματα χρέους και ανάγκη για οικονομική ευελιξία και δημοκρατική ανάταξη. Αυτό, χωρίς να είμαι πολιτικός, λογικά έχει πολιτική αξία αφού δίνει τη δυνατότητα να ανήκεις κάπου που έχει διαπραγματευτική δύναμη. Μια περίπτωση συνεννόησης θα ήταν, π.χ., η συναίνεση στη μη έξοδο από την ευρωζώνη ή, αλλιώς, η απειλή ότι, αν μια χώρα αναγκαστεί να βγει από το ευρώ, τότε και οι άλλες χώρες θα αποχωρίσουν μαζικά από το ευρώ, κάτι που λογικά θα είχε πολύ μεγάλη επίδραση σε πολλά οικονομικά μεγέθη σε πολλές ισχυρές χώρες που τώρα «παίζουν» με την επιστροφή αδύνατων χωρών, μιας – μιας, πίσω στο εθνικό τους νόμισμα, με τη «μέθοδο του στραγγαλισμού».

Πιστωτικό μάρκετινγκ και διαρκής πτώχευση

Οι επιχειρήσεις βασίζονται στο μάρκετινγκ για να έχουν πωλήσεις. Αυτό είναι κάτι που γενικά είναι αποδεκτό, από μια μικρή επιχείρηση μέχρι κολοσσούς ή πολυεθνικές, το μάρκετινγκ εφαρμόζει με επιτυχία την επιστημονική γνώση. Όπως ένα μικρό εμπορικό κατάστημα προτιμά τις επαναλαμβανόμενες πωλήσεις από τις περιστασιακές πωλήσεις, τους τακτικούς πελάτες από τους περαστικούς, αντίστοιχα ένα τραπεζικό – πιστωτικό ίδρυμα προσδοκά επαναλαμβανόμενες πωλήσεις, δηλαδή μακροχρόνια δάνεια. Μέχρι εδώ καλά, όμως πάντοτε υπάρχει κάποιο όριο. Όπως όταν κάποιος πάει, π.χ., σε μια λέσχη ή στο καζίνο για να διασκεδάσει, και αυτό από ένα σημείο και μετά μετατρέπεται σε συνήθεια, πάθος και αρρώστια, τότε το κράτος πρέπει να επιβάλει όριο αποτρέποντας τη συνήθεια να γίνει αρρώστια. Στη θεωρία αυτό, γιατί στην πράξη μάλλον ο παίχτης θα οδηγηθεί στην καταστροφή. Κατ’ αναλογία, τα μακροχρόνια δάνεια, όταν είναι ή μεταμορφώνονται σε τοξικά θα πρέπει να εξαφανίζονται άμεσα, αλλιώς ο λήπτης διά της τοξικότητάς τους θα οδηγηθεί στην οικονομική καταστροφή, και όταν τα δάνεια έχουν δοθεί μαζικά, τότε μια κοινωνία εκτίθεται σε κίνδυνο αν δεν αντιμετωπιστεί το πρόβλημα έγκαιρα.

Η γενεσιουργός αιτία του προβλήματος είναι ένα πολύ αποτελεσματικό, πιστωτικό μάρκετινγκ, που καταφέρνει να παράγει περισσότερα δάνεια μεν, πλην όμως χωρίς ηθική, που τα καθιστά τοξικά. Ένα κομβικό σημείο της ανηθικότητας είναι η δυνατότητα χορήγησης άπειρων δανείων (τύπου Lehman Brothers) χωρίς κανέναν έλεγχο, δημιουργώντας τη φούσκα του εύκολου χρήματος που περιγράφηκε στο προηγούμενο άρθρο. Η απουσία ενός ισχυρού θεσμικού πλαισίου που θα χαλιναγωγούσε υπό φυσιολογικές συνθήκες τους συναλλασσόμενους, οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια, μέσω του αθροιστικού ανατοκισμού του αρχικού κεφαλαίου (πανωτόκια), στην εξουθένωση των δανειοληπτών. Ένας ορισμός του ανήθικου μάρκετινγκ μπορεί να είναι όταν μια αγοραπωλησία, αντί να δημιουργεί αξία και πλούτο για αμφότερους τους συναλλασσόμενους και την πολιτεία συνολικά, λειτουργεί υπέρ όσων διαθέτουν ισχυρότερα εργαλεία και περισσότερους πόρους λόγω του ανήθικου μάρκετινγκ (δίκαιο του ισχυρότερου), με τελικό αποτέλεσμα την πτώχευση των αδυνάτων και τελικά της κοινωνίας που υπομένει μια τέτοια κατάσταση.

Μια τέτοια κατάσταση δημιουργεί διαρκή πτώχευση, δηλαδή τα χρέη παραμένουν διαρκώς σε βάρος των εισοδημάτων και των ατομικών περιουσιών ενώ ο δανειολήπτης θα φυτοζωεί για να μπορεί να εξυπηρετεί τα δάνεια που κάποιος έλαβε «στο όνομα του ελληνικού λαού». Και όλα αυτά με τακτικές τριμηνιαίες επισκέψεις από «angry birds» που θα ελέγχουν την ορθή λειτουργία της οικονομικής διακυβέρνησης των PIIGS κρατών. Το «ανήθικο μάρκετινγκ» μπορεί να συνδέεται με πολιτικές αποφάσεις και αυτό που συχνά ονομάζεται διαπλοκή. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο υπέρμετρος, καταχρηστικός και ανήθικος δανεισμός δεν είναι κάτι καινοφανές, ειδικά στην Ελλάδα. Άλλωστε, το ανήθικο μάρκετινγκ, εκμεταλλευόμενο επιστημονικές γνώσεις ψυχολογίας, κοινωνιολογίας και συμπεριφοράς γενικότερα, κάνει ακριβώς αυτό, δηλαδή πρώτα δημιουργεί ανάγκες και μετά τις ικανοποιεί (ενώ η ορθή εφαρμογή του μάρκετινγκ είναι η ικανοποίηση πραγματικών αναγκών). Οι αλλεπάλληλες χρεοκοπίες, με πρώτη το 1827 και την τελευταία να κυοφορείται και οι συνεχείς προσπάθειες εξυπηρέτησης νέων δανείων (ανεξαρτησίας, κατοχικό, αναπτυξιακό κ.λπ.) είναι αποκαλυπτικές της αιμοδοσίας που συντελείται για την αντιμετώπιση του θέματος, εγείροντας το ερώτημα της αληθούς γενεσιουργού αιτίας της δανειακής ανάγκης. Αν κάποιος θέλει να πιάσει τον ταύρο από τα κέρατα, σίγουρα έχει τον τρόπο.

Η αγανάκτηση του παιδικού μου φίλου και το φαινόμενο GIGO

Θέλω μέσα από μια προσωπική εξομολόγηση να συνδέσω τον ατομικό τρόπο σκέψης και δράσης με τις συλλογικές δράσεις και την οικονομική πραγματικότητα.

Έχω την τύχη να έχω παιδικούς φίλους για περισσότερα από 30 χρόνια και να έχουμε μια παρέα που έχει περάσει από πολλά κύματα. Ένας αγαπημένος φίλος που απέκτησε το 2000, ευτυχώς προσωρινά, το προσωνύμιο GIGO είναι, θα έλεγε κανείς, ο κλασικός Έλληνας, που αγαπά την οικογένειά του, τα παιδιά του, τίμιος, με πολλές άλλες αρετές κ.λπ. Το GIGO είναι τα αρχικά από το «Garbage In Garbage Out», ένα ακρωνύμιο που χρησιμοποιούν οι προγραμματιστές – αναλυτές Η/Υ όταν λάθος πληροφορίες οδηγούν σε λάθος αποφάσεις (αναφερόμενοι στα προγράμματα των ηλεκτρονικών υπολογιστών). «Βάζεις Σκουπίδια Βγάζεις Σκουπίδια». Τόσο απλά. Αρκεί μια μόνο λάθος πληροφορία, μια ανάμεσα σε εκατοντάδες ή χιλιάδες, για να οδηγήσει σε λάθος αποτελέσματα, σε λάθος αποφάσεις. Όσο ευφυές και αν είναι ένα πρόγραμμα, αρκεί μια και μόνο λανθασμένη εντολή για να φέρει την καταστροφή. Κατ’ αναλογία, το ανθρώπινο μυαλό, λειτουργώντας ως ηλεκτρονικός υπολογιστής, λαμβάνει πληροφορίες, π.χ., από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και ανάλογα ο καθένας μας λαμβάνει σχετικές αποφάσεις, π.χ. ψηφίζει. Όταν οι πληροφορίες είναι λανθασμένες, τότε αυτές αποπροσανατολίζουν και οδηγούν σε λανθασμένες αποφάσεις, συμπεριφορές και πράξεις. Τόσο απλά. Θεωρητικά, το συλλογικό μυαλό μιας δημοκρατικής κοινωνίας προστατεύει από τις μειοψηφίες, που με λανθασμένες πληροφορίες αποπροσανατολίζουν το σύνολο. Παρά τις πολλές προσπάθειες τότε να πεισθεί ο φίλος μου να αλλάξει συμπεριφορά, π.χ. στην εποχή του χρηματιστηρίου ήταν ευτυχισμένος γιατί «κέρδιζε πολλά», ήταν σίγουρος ότι «το χρηματιστήριο θα φτάσει τις 10.000» και πολύ νωρίτερα αυτός, μόλις «μαζέψει ένα εκατομμύριο ευρώ θα βγει». Κανένας λόγος τότε για αγανάκτηση και επανάσταση. Βέβαια η κατάληξη ήταν εντελώς διαφορετική, όμως είχε ένα ηθικό δίδαγμα, ότι δεν μπορεί να αλλάξει κάποιος συμπεριφορά όταν έχει λάθος πληροφορίες, και ειδικά όταν οι πληροφορίες αυτές είναι βολικές για τον ίδιο. Όσο δύσκολο και αν είναι να αποχωριστεί κάποιος τις λιχουδιές του, σε έναν τόπο που η βιομηχανία λιχουδιών ανθίζει, μόνος του ο καθένας πρέπει να κατεβάσει τη σακούλα με τα σκουπίδια της παραπληροφόρησης και να αναζητήσει με μια εντελώς διαφορετική μεθοδολογία τις πληροφορίες που τον αφορούν, αλλιώς προσυπογράφει ένα κοινωνικό συμβόλαιο που του αλλοιώνει την έκφραση και του στερεί τον λόγο. Αυτή η αλλαγή μπορεί να μη συμβεί και ποτέ, ή μπορεί να συμβεί μερικώς και να αλλάξει συμπεριφορά έστω και λίγο, να αγανακτήσει, να θυμώσει, ίσως σταδιακά να αλλάξει και την οικονομική του συμπεριφορά και αντίληψη.

Ευτυχώς (ή επιτέλους;), ύστερα από 12 χρόνια, ο ίδιος άνθρωπος που έπαιζε αφειδώς χρηματιστήριο το 2000, τώρα αντιλαμβάνεται (μόνος του) ότι το να πατάς τα ίδια χώματα που πατούσαν ήρωες, είναι ευχή και κατάρα μαζί (κάτι που θα προσπαθήσω να αναλύσω στο επόμενο και τελευταίο άρθρο) και δικαιολογημένα αγανακτεί, έστω καθυστερημένα. Για τώρα μόνο να σημειώσω ότι η αυτογνωσία και ο αυτο-προσδιορισμός ήταν τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της ίδρυσης του ελληνικού κράτους και η ειδοποιός διαφορά έναντι των γειτόνων του. Αποδεικνύεται από την πράξη ότι ο αυτο-προσδιορισμός προϋποθέτει την οικονομική αυτονομία, δηλαδή την εξουσία και ισχύ που έχει κάθε κυρίαρχη χώρα να θεσμοθετεί και να διαφυλάττει την κοινωνική δικαιοσύνη και οικονομική πολιτική χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την ανεξαρτησία της. Και το ελληνικό κράτος είναι φορτωμένο με δανεικά και πανωτόκια, από την πρώτη στιγμή της σύστασής του, από την πρώτη στιγμή απεξάρτησής του από την οθωμανική αυτοκρατορία και κατόπιν ενσωμάτωσής του στο ευρωπαϊκό όραμα. Θα είναι αποτυχία του ίδιου του ευρωπαϊκού οράματος αν οικονομικά εγκλήματα οδηγήσουν σε καταστροφή των οικονομιών και κοινωνιών της Ε.Ε. Χωρίς να υπάρχει καμία πρόθεση υπερβολής ή δραματοποίησης της κατάστασης, μια υπερθετική σύγκριση θα ήταν χρήσιμη, επειδή η ενεστώσα κατάσταση περιγράφεται από κάποιους ως πόλεμος. Μια ατομική βόμβα σκοτώνει τον πληθυσμό και καταστρέφει τα κτίρια και τις υποδομές. Μια βόμβα νετρονίου καταστρέφει όποιο ζωντανό οργανισμό βρει μπροστά της αφήνοντας τα κτίρια άθικτα. Μια «βόμβα χρέους» αφήνει άθικτα τα κτίρια και τις υποδομές και ο πληθυσμός επιβιώνει για να τα «αξιοποιεί». Κατ’ αναλογία, και οι τρεις βόμβες βασίζονται σε προηγμένη τεχνολογία, που δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί μετά την πυροδότησή τους. Οι παρενέργειές τους κληροδοτούνται για πολλές γενιές. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο εφευρέτης της βόμβας νετρονίου, την περιέγραφε με επιμονή ως «το πιο λογικό και ηθικό όπλο που έχει ποτέ κατασκευαστεί» (Samuel T. Cohen, «New York Times», 1958).

10+1 προτάσεις για οικονομική ευελιξία και επανάκαμψη

Για την έξοδο από την ύφεση χρειάζονται μέτρα, ρεαλιστικά και αποτελεσματικά, που να δώσουν στην οικονομία την απαραίτητη ευελιξία. Με βάση το κραταιό μοντέλο οικονομικής διακυβέρνησης της Ελλάδας και την υπάρχουσα κατάσταση, προτείνονται 10+1 μέτρα. Σαφώς, μπορεί να υπάρχουν άλλες καλύτερες προτάσεις και μέτρα που να επιτυγχάνουν καλύτερα τους στόχους.

1. Κοινωνική δικαιοσύνη. Είναι παραδεκτό ότι η φοροδιαφυγή, η υπερ-κοστολόγηση δημόσιων έργων, οι προμήθειες, και άλλα οικονομικά αδικήματα, αν είναι αλήθεια ότι έχουν γίνει, τότε έχουν ζημιώσει τη χώρα αλλά και τους φορολογούμενους ευρωπαίους πολίτες επί δεκαετίες. Αν το «Φέρτε πίσω τα κλεμμένα» δεν έχει γίνει πράξη ακόμα, τότε η Ε.Ε. δεν έχει μόνο χρήματα να μας δανείσει, αλλά έχει άξιους επιστήμονες και εργαλεία που η συνδρομή τους μπορεί να αποκαταστήσει την κοινωνική δικαιοσύνη μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα και να ανακαλύψει διαφυγόντα εισοδήματα και ανάλογους φόρους που μπορεί να φτάνουν και σε δεκάδες δισ. ευρώ, σύμφωνα με διάφορες αναφορές. Ήδη έχουν ακουστεί περιπτώσεις και στοιχεία από το εξωτερικό που έρχονται να προκαλέσουν την απόδοση δικαιοσύνης στο εσωτερικό. Άλλωστε στο εξωτερικό, και εκτός Ε.Ε., διαπρέπουν Έλληνες δικαστικοί που θα μπορέσουν να συνδράμουν, άλλοι λίγο άλλοι πολύ, σε αυτήν την προσπάθεια. Ένα παράδειγμα θα ήταν η συνδρομή στο άνοιγμα τραπεζικών λογαριασμών στο εξωτερικό ή στην αποκάλυψη κατοχής μετοχών, ακινήτων κ.λπ. Το δίκαιο και η εφαρμογή του, ειδικά το πτωχευτικό δίκαιο και το ρυθμιστικό πλαίσιο για τις επενδύσεις, είναι κάτι που μπορεί να αλλάξει σχετικά γρήγορα και να απελευθερώσει πολλούς πόρους και να μοιράσει το ρίσκο δίκαια μεταξύ των συμβαλλόμενων μερών (π.χ. πιστωτικά ιδρύματα – funds & επιχειρήσεις / νοικοκυριά). Επιπλέον, σχετικά με την κοινωνική δικαιοσύνη, και χωρίς να είμαι ειδικός, έχω τις εξής εντυπώσεις: Το Ποινικό Δίκαιο είναι το Δίκαιο που διασφαλίζει την ελευθερία και αυτονομία του πολίτη, κυρίως δε την προστασία της προσωπικής ασφάλειας. Αν όμως με την πρόφαση προστασίας του πολίτη από την εγκληματικότητα νομοθετούνται περιορισμοί της ατομικής ελευθερίας, αυτό ενδεχομένως ενέχει πολλούς κινδύνους, π.χ. αντί να τιμωρείται η εγκληματική πράξη, θα τιμωρούνται και τυχόν προπαρασκευαστικές πράξεις εάν κάποιος (δικαστής, αλλά ακόμα και ένας έφορος ή «επίτροπος» με εκχωρημένα δικαιώματα) θεωρήσει ότι οι προπαρασκευαστικές πράξεις ενδεχομένως να οδηγήσουν στη διάπραξη του εγκλήματος. Έτσι, «νομιμοποιείται» και εκλογικεύεται, π.χ., η περαίωση φορολογικών υποθέσεων γιατί δέχεται την άσκηση πράξεων (π.χ. έκδοση τιμολογίου, δήλωση ΦΠΑ) ως προπαρασκευαστικές ενέργειες που δηλώνουν εκ προοιμίου πρόθεση προς τέλεση παραβατικής πράξης (φοροδιαφυγή κ.ά.), ενώ ίσως προετοιμάζει το έδαφος για ανάλογα μέτρα. Κατ’ αναλογία, ας αναρωτηθεί ο καθένας πόσο νόμιμο και λογικό φαίνεται σήμερα, π.χ., ότι σε περίπτωση διαζυγίου, για το «συμφέρον του παιδιού» η επιμέλειά του να ανατίθεται σχεδόν αποκλειστικά στη μητέρα του. Μάλλον πολύ λογικό και πολύ νόμιμο ακούγεται αυτό στην πλειονότητα των πολιτών. Τα δεδομένα όμως δεν επιβεβαιώνουν τη θεωρία. Συγκεκριμένα, όταν προκρίνεται η μητρότητα αντί της ισότητας των γονέων, κάτι που όντως ερμηνεύεται ως ορθολογικό και νόμιμο στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, τότε πολλά παιδιά οδηγούνται στην κατάθλιψη και σε παραβατικές συμπεριφορές, οικογένειες καταστρέφονται, συντηρούνται δίκες κ.λπ. Τραβηγμένο παράδειγμα, από πρώτη ματιά, αλλά όλα ξεκίνησαν με το σωστό αίτημα της ισότητας φύλων, στην πορεία όμως τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά στη χώρα μας. Ένα ακόμα βάρος λοιπόν που επιβαρύνει, μαζί με τα οικονομικά και άλλα βάρη, ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας και το αναγκάζει εύλογα να εστιάσει την προσοχή του και να δεσμεύει την ενέργειά του στη διαχείριση των βαρών αυτών, αντί να τη διοχετεύει κάπου αλλού. Ένα βάρος που, παρά τον φόρτο και τις παρενέργειες που προκαλεί, σιγά – σιγά, μέρα με τη μέρα, υπόθεση με υπόθεση, έχει εκλογικευθεί, νομιμοποιηθεί και τελικά ενσωματωθεί στην κοινή λογική, η οποία παραβλέπει ακόμα και το παράλογο προϊόν, παιδί της λογικής αυτής, ότι σχεδόν ένα εκατομμύριο πατεράδες έχουν κριθεί ακατάλληλοι για την επιμέλεια των τέκνων τους, την ίδια στιγμή που το Σύνταγμα (άρθρο 4.2) δηλώνει πως «Οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις». Άραγε, αν δεν έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις απέναντι στα ίδια τους τα παιδιά, πού έχει περισσότερο σημασία να έχουν; Συγκρίνοντας αυτά τα δεδομένα με άλλες χώρες, όπως η Γερμανία, η Γαλλία κ.ά., όπου δεν υπάρχει καν η έννοια της επιμέλειας και εκ νόμου θεωρείται δεδομένο ότι έπειτα από διαζύγιο η μέριμνα των παιδιών είναι κοινή για τους πρώην συζύγους, μπορεί κάποιος να συγκρίνει τα κοινωνικά και οικονομικά βάρη καθώς και το επίπεδο κοινωνικής δικαιοσύνης μεταξύ των χωρών και να βγάλει χρήσιμα συμπεράσματα για τις διαφορετικές κατευθύνσεις που έχει λάβει η κοινωνική δικαιοσύνη σε διαφορετικές χώρες, πολύ πριν εμφανιστούν οι οικονομικές αποκλίσεις. Αν ψάξει κανείς, θα βρει πολλά τέτοια παραδείγματα, π.χ. η επιτροπή «σοφών» για την Παιδεία τον Φεβρουάριο (2011) κατέληξε στο συμπέρασμα για 600.000 φοιτητές «…τα ποσοστά ανεργίας των πτυχιούχων, καθώς και οι περίοδοι ανεργίας μετά την αποφοίτηση, είναι απαράδεκτα υψηλά» και αυτό επειδή, μεταξύ άλλων, διαθέτουν «μειωμένη ικανότητά να ανταγωνιστούν πτυχιούχους άλλων ευρωπαϊκών πανεπιστημίων». Άλλο ένα πεδίο λοιπόν μεταξύ κρατών – μελών της Ε.Ε. που, αντί να συγκλίνει, αποκλίνει, σιγά – σιγά, φοιτητή με φοιτητή, πτυχιούχο με πτυχιούχο, και, ως έκριναν οι σοφοί, πολλοί από τους 600.000 φοιτητές ετοιμάζονται να προστεθούν στους σχεδόν 900.000 καταγεγραμμένους ανέργους, λόγω «μειωμένης ικανότητας» που ως διά μαγείας εξαφανίζεται όταν οι ίδιοι πτυχιούχοι αποδημούν σε ευρωπαϊκές χώρες. Φυσικά, η εργασία προστατεύεται από το Σύνταγμα: «H εργασία αποτελεί δικαίωμα και προστατεύεται από το Kράτος, που μεριμνά…», και πάλι το ερώτημα είναι αν το κράτος δεν προστατεύει και μεριμνά για την εργασία ειδικά των νέων πτυχιούχων, τότε ποια εργασία έχει σημασία να προστατεύει. Στα παραπάνω θα μπορούσε κάποιος να προσθέσει και άλλα πεδία, όπως οι μετανάστες, οι άεργοι – προνομιούχοι δημόσιοι υπάλληλοι, οι άνεργοι κ.ά. που σιγά – σιγά συσσωρεύονται αθόρυβα επί χρόνια, καθιστώντας την Ελλάδα ένα ναρκοπέδιο της κοινωνικής δικαιοσύνης και οικονομικής ανάπτυξης. Είναι τουλάχιστον παράξενο, στο ένα εκατομμύριο πατεράδων «με μειωμένες ικανότητες» για τη μέριμνα των παιδιών τους να έχουν προστεθεί 600.000 πτυχιούχοι με «μειωμένες ικανότητες» να ανταγωνιστούν τους Ευρωπαίους πτυχιούχους, 900.000 άνεργοι με μειωμένη ικανότητα να γίνουν επιχειρηματίες και να βρουν δουλειά και εν τέλει το ελληνικό Δημόσιο και η εκλεγμένη κυβέρνηση λόγω «μειωμένων ικανοτήτων» να έχει ανάγκη την εποπτεία της τρόικας. Σαφώς, για όλα τα ανωτέρω υπάρχουν πιο ειδικοί από εμένα, νομικοί, συνταγματολόγοι κ.ά., και πιθανόν να υπάρχει διαφορετική θεώρηση και ασφαλέστερη ερμηνεία της εξελικτικής πορείας του δικαίου. Η αντανάκλαση πάντως που προκαλείται στην κοινωνία από την εκλογίκευση και την εκλαΐκευση της επιλεκτικής ερμηνείας του Συντάγματος, διχάζει αντί να ενώνει, πολλαπλασιάζει τη διχόνοια αντί να καλλιεργεί την ομόνοια, επιβραβεύει τις ανισότητες αντί την ομοψυχία, προάγει τον νεποτισμό αντί την αξιοκρατία, ανακουφίζεται από την υποτέλεια και τη φυγομαχία αντί να ενθαρρύνει την αλληλεγγύη και το αξιόμαχο, όλα τα ανωτέρω σε αντίθεση με τις επιταγές του Συντάγματος και τους ιστορικούς αγώνες για δημοκρατία και κοινωνική δικαιοσύνη. Σε κάθε περίπτωση θα ήταν αφελές να περιμένει κανείς πως, με έναν αυτόματο τρόπο, όσοι έκλεψαν θα νιώσουν τύψεις και θα γυρίσουν πίσω τα κλεμμένα, οι διαζευγμένες μητέρες θα αποποιηθούν τις διατροφικές λιχουδιές και θα ενστερνιστούν την ισότητα των γονέων, οι άνεργοι πτυχιούχοι θα μεταμορφωθούν σε νέους ευτυχισμένους επιχειρηματίες και θα δημιουργήσουν θέσεις εργασίας, και όλα θα φτιάξουν με ένα «happy end». Τόσο αφελές όσο αφελές είναι ότι ένας πολίτης θα αποδεχθεί αυτοβούλως το ιδιώνυμο μιας ιεραρχικής κοινωνίας κατά Όργουελ (1984) πως «δεν αρκεί να υπακούς έναν νόμο, πρέπει να υποφέρεις υπακούοντας».

02. Περιουσιολόγιο και αξιοποίηση. Γίνεται πολλές φορές λόγος για περιουσία του Δημοσίου, ακίνητα, οργανισμούς, φυσικούς πόρους, δικαιώματα κ.λπ., χωρίς να υπάρχει μια ακριβής αποτίμηση της αξίας τους. Είναι σαν να έχει κάποιος κληρονομήσει μια κληρονομιά χωρίς κανείς να του λέει τι έχει κληρονομήσει, είναι λίγα, είναι πολλά, ποιος ξέρει, κανείς δεν ξέρει (ή ξέρει και δεν το λέει)… Επειδή η περιουσία ανήκει αποκλειστικά και ουσιαστικά στον λαό, μπορεί να αξιοποιηθεί με διάφορους τρόπους (για παράδειγμα, αντί για επιστροφή φόρων μπορεί να δίνονται μετοχές, αγορά προνομιακών αγορών από Έλληνες πολίτες ή Έλληνες του εξωτερικού κ.λπ.) και κατόπιν όσοι πολίτες – μέτοχοι επιθυμούν να πουλήσουν, μπορούν να το πράξουν είτε μέσω του χρηματιστηρίου είτε μέσω άλλου μηχανισμού για να προστατευτεί η εξαγορά τους από τρίτους (εδώ καλό είναι να μην ξεχνάμε ότι η Τράπεζα της Ελλάδος είναι ανώνυμη εταιρεία). Σε κάθε περίπτωση, η γλώσσα, η θρησκεία και ο πολιτισμός θα πρέπει να θεωρούνται ως ανεκτίμητη περιουσία, χωρίς βέβαια να λησμονείται ότι, πριν «η πόλη εάλω», οι μοναχοί έριζαν για το αν οι άγγελοι είχαν φύλο και, αν ναι, αν ήταν θηλυκό ή αρσενικό, και άλλα σχετικά.

03. Συνεννόηση για δημόσια διοίκηση, παιδεία, υγεία, δικαιοσύνη, άμυνα. Λίγο πολύ, οι πολιτικές επιλογές σε εθνικά θέματα όπως η υγεία είναι περιορισμένες και ουσιαστικά δεν αποτελούν πολιτική επιλογή, μα περισσότερο τεχνοκρατική λύση. Μια τέτοια συναίνεση θα επιτάχυνε διαδικασίες κα θα απελευθέρωνε πόρους. Για παράδειγμα, ως κράτος – μέλος της Ε.Ε., μια συναίνεση στην εγγύηση των συνόρων της Ελλάδας από την Ε.Ε. θα μείωνε την ανάγκη για εξοπλισμούς και την αντίστοιχη δαπάνη (αλήθεια, αν με πτώχευση της Ελλάδας κατέρρεε το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, με μια εμπλοκή της Ελλάδας σε θερμά επεισόδια τι θα πάθαινε το σύστημα; Θα εξαϋλωνόταν;). Πόσο δύσκολο είναι, π.χ., για την παιδεία να βρεθούν όλοι μαζί, εκπρόσωποι των πανεπιστημίων, ΑΤΕΙ, κομμάτων, φοιτητικές παρατάξεις και ειδικοί, π.χ. καθηγητές πανεπιστημίου από το εξωτερικό, και να χαράξουν εθνική στρατηγική για την επόμενη δεκαετία; Πόσος χρόνος θα χρειαστεί για να ολοκληρωθεί μια τέτοια «μίνι εθνοσυνέλευση» με διαφάνεια, για να μπορεί ο καθένας να γνωρίζει τι προτείνεται και τι συζητιέται; Μία ημέρα, δύο, μια εβδομάδα, όσο και να διαρκέσει, τα οφέλη θα είναι πάρα πολλά. Πόσο αγεφύρωτες είναι οι διαφορετικές επιλογές μεταξύ τους, έτσι ώστε να εμποδίζουν την εθνική συνεννόηση; Είναι καλύτερα τώρα που στην εποχή του open gov οι νόμοι παρασκευάζονται πίσω από κλειστές πόρτες και από άτυπα συμβούλια;

04. Μαζικές αποκρατικοποιήσεις και προστιθέμενη αξία. Αν επιτρέπεται ένας χαρακτηρισμός, οι μαζικές αποκρατικοποιήσεις είναι μια από τις πιο βλακώδεις ιδέες που έχω ακούσει μέχρι τώρα, και η βλακεία είναι επικίνδυνη πολλές φορές. Είναι γνωστό ότι η στρατηγική διάσωσης μιας επιχείρησης περιλαμβάνει την πώληση επιχειρηματικών μονάδων, πλην δε, σε επίπεδο χώρας τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Όταν ένας παχύσαρκος πρέπει να χάσει, π.χ., 30 κιλά, πρέπει να κάνει δίαιτα και γυμναστική, δεν του κόβεις το ένα πόδι. Αυτό που απαιτείται, ειδικά σε περιόδους κρίσης, είναι η μέτρηση του κόστους και κυρίως η μέτρηση της προστιθέμενης αξίας ενός οργανισμού και μιας υπηρεσίας. Κανείς δεν θέλει δημόσιους υπαλλήλους που να πληρώνονται και να κάθονται ή δημόσιους υπαλλήλους που να λαμβάνουν υπέρογκες αμοιβές και επιδόματα. Από την άλλη μεριά, η απλή λογική και η συλλογική μας γνώση λέει ότι «Κοντά στα ξερά καίγονται και τα χλωρά». Η αξιολόγηση της προστιθέμενης αξίας ως εργαλείο λήψης απόφασης είναι κάτι που γίνεται πράξη σε άλλες χώρες της Ε.Ε. εδώ και πολλά χρόνια. Για παράδειγμα, στην παιδεία, στο Ηνωμένο Βασίλειο τα πανεπιστήμια αξιολογούνται τακτικά μέσω RAE (Research Assessment Evaluation), δηλαδή με δείκτες και εργαλεία κοινά αποδεκτά από όλους αξιολογούνται πανεπιστήμια, τμήματα και καθηγητές, και με βάση τον βαθμό που λαμβάνουν, χρηματοδοτούνται αναλόγως. Πόσο δύσκολο είναι να γίνει αυτό στην Ελλάδα, αν υπάρξει συναίνεση για την παιδεία, την υγεία; Αν δεν γίνει αυτό ή κάτι ανάλογο, θα φταίνε οι πολιτικοί; Θα φταίνε οι δανειστές μας;

05. Σύστημα μη χρηματικών συναλλαγών. Όπως είχα γράψει και σε προηγούμενο άρθρο, το εύκολο χρήμα δημιουργεί μια φούσκα και πολλαπλασιάζει την αξία ενός αγαθού. Το Δημόσιο θα μπορούσε να βρει τρόπους, ειδικά για τα πάγια αγαθά (όπως η οικία και το αυτοκίνητο) να αποφεύγουν οι επιχειρήσεις και οι καταναλωτές τον υπέρμετρο δανεισμό για την απόκτησή τους. Ήδη κάποιες σχετικές απόπειρες γίνονται από τους «αγανακτισμένους» για ανταλλακτική οικονομία, αλλά μόνο η εγκαθίδρυση ενός τέτοιου συστήματος σε μεγάλη κλίμακα θα αποπληθωρίσει την αγορά και θα απελευθερώσει πόρους. Για όσους θεωρούν το σύστημα καινοτόμο, στο διεθνές εμπόριο λειτουργεί το κλίρινγκ, που είναι ένα ανάλογο σύστημα όταν το απαιτούν οι συνθήκες, π.χ. πρόσφατη πρόταση της Ρωσίας προς Ελλάδα (π.χ. βέβαια τα ελληνογερμανικά κλίρινγκ στον μεσοπόλεμο δεν ευνόησαν την Ελλάδα).

06. Αναπτυξιακό σοκ. Για «να πάρει μπρος» μια οικονομία που βρίσκεται σε ύφεση, θα πρέπει να υπάρξει μεταστροφή του κλίματος προς την οικονομική ανάπτυξη. Ο τουρισμός είναι ένας κλάδος που μπορεί να αποτελέσει υποκείμενο οικονομικής ανάπτυξης. Για παράδειγμα, αντί δάνειο, η Ελλάδα θα μπορούσε να προκαλέσει τη χρηματοδότηση από την Ε.Ε. με ένα σημαντικό ποσό για την επόμενη πενταετία για επενδύσεις στον τουρισμό, σε συνδυασμό με φοροαπαλλαγές και άλλα κίνητρα. Επενδύσεις που μπορεί να έχουν και περισσότερα κέρδη από ένα απλό δάνειο (χωρίς τα πανωτόκια). Αυτό το αναπτυξιακό σοκ θα δώσει ώθηση στον τουρισμό και θα συμπαρασύρει και άλλους κλάδους (οικοδομή, προμήθειες κ.ά.), ενώ, αν προβληθεί – προωθηθεί σωστά, λογικά θα προσελκύσει και άλλες επενδύσεις, ειδικά από το εξωτερικό, που θα οδηγήσουν σε εισροή «φρέσκων» κεφαλαίων. Ειδικά για τα επόμενα χρόνια που οι χώρες της Μεσογείου (ΜΕΝΑ) δοκιμάζονται, είναι ευκαιρία για την Ελλάδα να «ποντάρει» στον τουρισμό.

07. Χρέος – Δραχμή. Καταρχήν θα ήθελα να παρατηρήσω πως φαίνεται ότι όλοι σχεδόν έχουμε γίνει ειδικοί για τη δραχμή και το χρέος, όπως τότε με το χρηματιστήριο και τις μετοχές – φούσκες. Μόνο αν γυρίσουν πολλά κράτη – μέλη στο εθνικό τους νόμισμα, θα πρέπει να γυρίσει και η Ελλάδα. Προσωπικά είμαι υπέρ των εθνικών νομισμάτων και πιστεύω ότι η Ελλάδα δεν έπρεπε να μπει στην ευρωζώνη για πολλούς λόγους. Όταν όμως δύο χώρες με μεγάλες διαφορές σε βασικά οικονομικά μεγέθη (πληθωρισμός, χρέος, έλλειμμα κ.λπ.) αποφασίσουν να έχουν κοινό νόμισμα, τότε με μαθηματική ακρίβεια η εύρωστη χώρα θα κατακτήσει την οικονομική διακυβέρνηση της χρεωμένης χώρας αφού οι διαφορές στη συνάρτηση του χρόνου θα βαίνουν κλιμακούμενες. Είναι σαν να βάζει κάποιος ένα μεγάλο και ένα μικρό ψάρι στην ίδια γυάλα, δεν είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς τι πρόκειται να συμβεί. Εάν ο προηγούμενος συλλογισμός είναι σωστός, το ευρώ δρα ως ο Δούρειος Ίππος για την κατάκτηση της οικονομικής διακυβέρνησης των ασθενέστερων οικονομιών από τις ισχυρότερες, κάτι που, αν πάλι είναι αληθές, θα πρέπει να είχε σχεδιαστεί σε βάθος χρόνου με κάθε λεπτομέρεια, εν αγνοία των λαών, ομολογουμένως των πιο αναπτυγμένων λαών στον πλανήτη, που εξ ονόματός τους ασκείται και εκπορεύεται η συγκεκριμένη οικονομική διοίκηση. Βέβαια μέχρι πρόσφατα γνωρίζαμε ότι η Ελλάδα ήταν ισχυρή χώρα και επομένως τέτοιος κίνδυνος δεν υφίσταται. Αυτό όμως ανατράπηκε ολοκληρωτικά με τη CCC υποβάθμιση μέσα σε λίγους μήνες. Ίσως είναι καλύτερα για την Ελλάδα και να γυρίσει στη δραχμή ύστερα από πολλά χρόνια. Τώρα είναι άκαιρο, ειδικά αν γίνει μόνο αυτό, γιατί όσα θετικά κι αν έχει η δραχμή, από την κόλαση δεν γυρνάς μαυρισμένος, αλλά καμένος. Ή, παραφράζοντας τη ρήση «η εμπειρία είναι η τσατσάρα που σου δίνει η μοίρα όταν χάσεις τα μαλλιά σου», «η δραχμή είναι το εργαλείο που θα σου δώσει το πιστωτικό σύστημα όταν η οικονομία σου μεταβληθεί σε κρανίου τόπο». Ας μην ξεχνάμε ότι, π.χ., μετά την πτώχευση του 1885 η δραχμή υποτιμήθηκε 71% μέσα σε μια δεκαετία, ότι πριν από την ΟΝΕ ο πληθωρισμός στην Ελλάδα ήταν τριπλάσιος ή και τετραπλάσιος της Ε.Ε., ο ρυθμός ανάπτυξης σαφώς υπολειπόταν των άλλων χωρών της Ε.Ε. και ούτε οι κυμαινόμενες ισοτιμίες ως μηχανισμός προστασίας της δραχμής ήταν αποτελεσματικές. Η διαπραγματευτική δύναμη απειλής επιστροφής στα εθνικά νομίσματα συναινετικά με άλλες χώρες ή/και άλλες πολιτικές μπορεί να έχει σημαντικά οφέλη σε μια επαναδιαπραγμάτευση όρων δανεισμού και οικονομικής διακυβέρνησης. Παράλληλα, ο λογιστικός έλεγχος του χρέους μπορεί να οδηγήσει στη μείωσή του μέσω της διαγραφής επαχθών χρεών. Ο έλεγχος μπορεί να επεκταθεί και σε εσωτερικά χρέη που το Δημόσιο ανέλαβε έναντι οργανισμών, π.χ. διαγραφή χρεών οργανισμών, συνεταιρισμών κ.λπ., και αυτά να τακτοποιηθούν, π.χ., με μια διαδικασία περαίωσης. Το δίκαιο χρέος θα πρέπει να πληρωθεί στο ακέραιο όχι με νέο δανεισμό που επιφέρει μεγαλύτερα χρέη, παρά μέσω δημιουργίας πρωτογενών πλεονασμάτων από μέτρα όπως αυτά που προτείνονται εδώ και αλλού.

08. Ταμείο Φτώχειας & Αξιοπρεπούς διαβίωσης. Η Ελλάδα ήταν ανέκαθεν και είναι ταυτόσημη με τη φιλοξενία και την υποδοχή ξένων, από όπου και αν προέρχονται. Είναι θέμα ανθρωπιάς. Ποτέ δεν ήταν κέντρο συσσώρευσης μεταναστών για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα και οι συνθήκες που ζει η πλειονότητα των μεταναστών είναι αντίθετες με την κουλτούρα και τις αξίες του μέσου Έλληνα. Οι λαθρομετανάστες, όταν έρχονται στην Ελλάδα, στην ουσία έρχονται στην Ε.Ε. Επομένως, όταν μια χώρα, π.χ. η Ελλάδα, δέχεται να φιλοξενήσει και να δεχτεί έναν μετανάστη έναντι άλλων χωρών, τότε οι υπόλοιπες χώρες οφείλουν να συνδράμουν οικονομικά τη χώρα υποδοχής με ένα γενναίο κόστος φιλοξενίας ανά μετανάστη για τις ανάγκες υποδοχής, περίθαλψης, ημερήσιας αποζημίωσης, γλωσσομάθειάς τους κ.λπ. Αλλιώς θα πρέπει να τους προωθεί σε άλλες χώρες της Ε.Ε. που μπορούν να τους υποδεχτούν με μικρότερο κόστος, οικονομικό και κοινωνικό. Ουσιαστικά, αυτό μπορεί να γίνει με τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού ταμείου για τους λαθρομετανάστες, χρηματοδοτούμενο από όλες τις χώρες τις Ε.Ε., με ποσά ικανά να διασφαλίσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και την αξιοπρεπή διαβίωση όλων όσοι βρίσκονται σε τόπο της Ε.Ε., και όποια χώρα τους φιλοξενεί θα λαμβάνει το αντίστοιχο ποσό. Δηλαδή ο αριθμός των φιλοξενούμενων θα πρέπει να προκύπτει από τα διαθέσιμα ποσά για τη φιλοξενία τους και όχι το αντίστροφο. Δεν χρειάζεται εξήγηση ότι απόλυτη προτεραιότητα αλληλεγγύης θα πρέπει να δοθεί στους ανέργους και όσους διαβιούν κάτω από το όριο της φτώχειας, έναντι αλλοδαπών μεταναστών και τρίτων. Ένα ανάλογο ταμείο φτώχειας (όχι απαραίτητα αποκλειστικά δημόσιο) θα μπορούσε να συμβάλει στην αναδιανομή εισοδήματος προς όφελος όσων διαβιούν κάτω από τα όρια της φτώχειας στα κράτη – μέλη της Ε.Ε.

09. Φορολογία. Όταν γύρω από μια χώρα βρίσκονται «φορολογικοί παράδεισοι», με συντελεστές φορολογίας 10% με 15% (π.χ. Κύπρος, Βουλγαρία), η υψηλή φορολόγηση των επιχειρήσεων οδηγεί με ακρίβεια στη φοροδιαφυγή και στη μετανάστευση επιχειρήσεων και κεφαλαίων (μετά ακολουθούν και οι άνθρωποι). Η σταδιακή μείωση των φόρων θα ενισχύσει τη ρευστότητα των νοικοκυριών και συνεπώς την κατανάλωση και θα οδηγήσει σε αύξηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας, του επαναπατρισμού και κατά συνέπεια της απασχόλησης. Η μείωση των φόρων που εισπράττονται λόγω της μείωσης των φορολογικών συντελεστών μπορεί να αντισταθμιστεί με παράλληλες εκπτώσεις σε προκαταβολές φόρου προ-εισπράττοντας σημαντικά ποσά που θα αυξήσουν τη ρευστότητα του κράτους.

10. Ταμείο Επιχειρηματικότητας & τοπικής ανάπτυξης. Ένα από τα αρνητικά τού να παραχωρήσει μια χώρα το εθνικό της νόμισμα είναι και η κατάρρευση των μικρομεσαίων παραγωγικών επιχειρήσεων (ΜΜΕ) και η αύξηση των εισαγωγών. Οι ελεύθεροι επαγγελματίες, οι ΜΜΕ και γενικά η επιχειρηματικότητα θα πρέπει να στηριχθούν με πολλά μέτρα και δράσεις και διαρθρωτικές παρεμβάσεις που θα ενισχύουν την τοπική κατανάλωση, π.χ. οργανωτικές παρεμβάσεις, όπως τα δημοπρατήρια προϊόντων, μαζικές αγορές, αναστολή φορολόγησης για τα πρώτα 2 χρόνια, πτωχευτικό δίκαιο κ.λπ. με σκοπό τον ισοσκελισμό του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών που τώρα καλύπτεται με δανεισμό (δηλαδή αντί να δανειζόμαστε για να εισάγουμε, με τα ίδια χρήματα ας ενισχύσουμε την τοπική παραγωγή και κατανάλωση).

11. Άμεση Δημοκρατία. Η άμεση δημοκρατία, ένα ελληνικό επίτευγμα, μεγαλούργησε για μερικά χρόνια στην αρχαία Ελλάδα και από τότε δεν έχει εφαρμοστεί αυτούσιο σε καμία χώρα του κόσμου. Είναι λάθος να θεωρεί κανείς ότι η δημοκρατία και ειδικά η άμεση δημοκρατία χαρίζεται. Οι νέες τεχνολογίες βοηθούν πάρα πολύ κάτι που ήταν ουτοπία πριν από λίγα χρόνια. Τα παιδιά του Facebook ήταν αυτά που πρώτα στο Λονδίνο διαδήλωσαν για μια καλύτερη παιδεία πριν από λίγο καιρό. Κάθε εφαρμογή άμεσης δημοκρατίας (π.χ. δημοψήφισμα) αποτελεί και μια νίκη της πλειοψηφίας έναντι της μειοψηφίας, όταν χρησιμοποιείται ορθόδοξα για λήψη αποφάσεων και όχι ανορθόδοξα, π.χ. για αποπροσανατολισμό ή εκτόνωση, ή η προκήρυξη εκλογών για να αποφεύγεται η συσπείρωση των μικρών κομμάτων. Εξετάζοντας τα πράγματα από μια απόσταση, κάποιος θα πρέπει να διακρίνει μεταξύ άμεσης δημοκρατίας και άλλων τύπων δημοκρατίας, όπως η σχεδιαζόμενη δημοκρατία (από κάποιους για όλους) και η δημοκρατική τάξη, δηλαδή η επιβολή τάξης μέσω δημοκρατικών θεσμών.

Ή εξαγωγή πλουραλισμού ως απαρχή μιας Διαδικασίας Αλλαγής

Το άρθρο αυτό είναι ήδη πολύ μεγάλο σε έκταση και δεν είναι εφικτό να περιγραφούν όλοι οι λόγοι για τους οποίους η διαδικασία αλλαγής είναι μάλλον αδύνατο να ξεκινήσει από το εσωτερικό μιας χώρας χωρίς να υπάρξει παρέμβαση από το εξωτερικό. Αν επιλέξουμε τυχαία ένα πρόσφατο παράδειγμα, ας αναλογιστεί ο καθένας πόσο γνώριζε την κατάσταση, π.χ., στην Αίγυπτο ή τις μεθόδους Μουμπάρακ (που ως γνήσιος Αφρικανός ηγέτης παρέμεινε στην εξουσία όσο περισσότερο μπορούσε). Μαθαίναμε μόνο όσα ο ίδιος ανακοίνωνε: π.χ. «Ο πρόεδρος Μουμπάρακ έχει ήδη αντικαταστήσει τους υπουργούς Εσωτερικών και Οικονομικών και διέταξε τη νέα κυβέρνηση να προχωρήσει σε συνταγματικές και νομοθετικές μεταρρυθμίσεις και σε φιλολαϊκά μέτρα. Μεταξύ αυτών τα οποία ζήτησε ο Μουμπάρακ είναι … ο έλεγχος του πληθωρισμού και η δημιουργία θέσεων εργασίας». Ένας ηγέτης προεξοφλεί την επιτυχία και συνεπώς ένας πρόεδρος κράτους προεξοφλεί την ευημερία της χώρας του. Αυτή η αλλαγή και η νέα ευημερία που είχε προεξοφληθεί με τις συνταγματικές και νομοθετικές μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό, είχε εμπεδωθεί και στο ευρύ κοινό στο εξωτερικό της χώρας, παρά τις αντίθετες εκθέσεις, όπως του ΔΝΤ, που, βασιζόμενες σε δεδομένα όπως 18% φτώχεια, νεποτισμός παντού, ποσοστό ανεργίας νέων 25%, με το 88% εξ αυτών να είναι πτυχιούχοι, κυρίως της μεσαίας τάξης, τελικά δεν ήταν τόσο δύσκολο να προβλέψουν ότι η κατάσταση στην Αίγυπτο ήταν «μια ωρολογιακή βόμβα έτοιμη να εκραγεί» (δήλωση Στρος – Καν). Η πρόβλεψη της ανεργίας ήταν εκτίναξη από 2 εκατομμύρια ανέργους το 2008 σε 9 εκατ. ανέργους το 2020. Μάλλον αυτή η πρόβλεψη δεν έχει αλλάξει με την πτώση του καθεστώτος (μέχρι τώρα, οι αλλαγές είναι μείωση του τουρισμού, πάγωμα ξένων επενδύσεων, μείωση της βιομηχανικής δραστηριότητας και σύναψη νέων δανείων). Επομένως, το αίτημα για «δημιουργία θέσεων εργασίας» παραμένει επιτακτικό αφού όση δύναμη και να δώσει η υποτίμηση της αιγυπτιακής λίρας στους παράδες, δεν θα λύσει τουλάχιστον αυτό το πρόβλημα. Μόνο έπειτα από δραματικά γεγονότα έγινε γνωστό στο ευρύ κοινό στο εξωτερικό της Αιγύπτου τι γινόταν στο εσωτερικό της και αυτό έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην απαρχή αλλαγών εκεί. Η αρχή δεν εγγυάται τη συνέχεια ή, αλλιώς, ένα νόστιμον ήμαρ μπορεί να οδηγήσει σε ένα ταξίδι στα Κύθηρα. Σε κάθε περίπτωση, ζημιώνει πολύ τη χώρα που γέννησε τη φιλοσοφία και τον πλουραλισμό να την αναγνωρίζουν ως μια διεφθαρμένη χώρα που δεν θέλει να πληρώσει τα χρέη της (σε γνωρίζω από την όψη…).

Τα πρόβατα και η προβιά ως η γραφική ύλη μιας σχεδιαζόμενης δημοκρατικής τάξης

Οι παραπάνω προτάσεις δεν αποτελούν πανάκεια ούτε πολιτική πρόταση και είναι ευνόητο ότι άλλες εναλλακτικές προτάσεις μπορεί να είναι πιο αποτελεσματικές, ακριβείς και κοστολογημένες. Σίγουρα υπάρχουν και πιο σκληρά μέτρα, π.χ. χαρτογράφηση των off-shore ως τρομοκρατικές χώρες και ποινικοποίηση των συναλλαγών. Η ιδιαίτερη αξία των ανωτέρω προτάσεων είναι, κατά τη γνώμη μου, ότι εξαρτώνται όλες αποκλειστικά από εμάς τους ίδιους, όχι από τις αγορές, από τους δανειστές, από την ΕΚΤ, τη Γερμανία κ.λπ. Υπάρχουν ευρωπαϊκές, δυτικές χώρες που έχουν καταφέρει να επιβάλουν κοινωνική δικαιοσύνη, να επιβάλουν πολιτικές οικονομικής ευελιξίας, και να υποτάξουν τις δυνάμεις της αγοράς στο γενικό συμφέρον, αν όχι απόλυτα, τουλάχιστον σε έναν μεγάλο βαθμό. Από την άλλη μεριά, αν οι αλλαγές σε μια χώρα δεν δρομολογηθούν έστω και αργά, όχι όμως πολύ αργά, ίσως να μη γίνουν ποτέ, κάτι που θα αποτελέσει κίνδυνο για τη συνοχή του οργανωμένου κράτους, με δεδομένη την ανάπτυξη και την «εξωστρέφεια» που υπάρχουν στο εξωτερικό περιβάλλον. Πρέπει να επισημανθεί ότι οι παραπάνω 10+1 προτάσεις βασίζονται στην παραδοχή ότι κάθε δίκαιο χρέος πρέπει να πληρώνεται στο ακέραιο. Άλλωστε, το δάνειο της Ελλάδος από το 1881 αποπληρώθηκε στο άρτιο το 2009, δηλαδή 128 χρόνια μετά, παρά την επαναλαμβανόμενη υποτίμηση της δραχμής επί έναν αιώνα, ενώ ούτε ο ισχυρισμός ότι με τον πόλεμο (1940), με περισσότερο από ένα εκατομμύριο νεκρούς, η Ελλάδα «ξεπλήρωσε και με το παραπάνω» το «απεχθές» και παράνομο προπολεμικό εξωτερικό χρέος, δεν ήταν ισχυρός για να πεισθούν οι πιστωτές για τη, μερική έστω, διαγραφή του.

Όταν η ζωή ξεπερνά την επιστήμη ή, αλλιώς, όταν «οι μαϊμούδες συμπεριφέρονται απρεπώς»

«Monkeys perform badly» ήταν το κεντρικό θέμα μιας επιστημονικής εργασίας πριν από αρκετές δεκαετίες, που περιέγραψε το απαράδεκτο φαινόμενο οι μαϊμουδίτσες, αφού έτρωγαν την μπανάνα τους, να μην εκτελούν στο τσίρκο τα κόλπα που τους είχαν μάθει, προς απογοήτευση του θεάματος. Μέχρι τότε η επιστήμη είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα ζώα, όπως και οι άνθρωποι σε έναν βαθμό, ακολουθούν το προβλέψιμο S-R μοντέλο (stimulus – response) ή ερέθισμα – αντίδραση (π.χ. πειράματα Pavlov κ.ά.), δηλαδή δίνεις ένα κίνητρο και πετυχαίνεις την αντίδραση που θες με απόλυτη επιτυχία. Άλλωστε, επρόκειτο για ζώα. Στην πράξη, όμως, αυτό, ενώ όντως ήταν ένα φαινόμενο που παρατηρούσαν οι επιστήμονες, υπήρχε και άλλη συμπεριφορά που, ενώ αρχικά περνούσε απαρατήρητη και την αγνοούσαν, εξελισσόμενη σε ενοχλητική έγινε άξια παρατήρησης και έτσι άνοιξε τον δρόμο στη δημιουργία νέας επιστήμης συμπεριφοράς (cognitive science), όπου πλέον η συμπεριφορά δεν θεωρείται το άμεσο αποτέλεσμα ερεθισμάτων, αλλά μιας περισσότερο πολύπλοκης διαδικασίας. Πολλές επιστημονικές θεωρίες βασίζονται στην παρατήρηση και ό,τι δεν «κολλάει» στη θεωρία θεωρείται «θόρυβος», «λάθος», «σφάλμα», «απόκλιση». Στην πραγματικότητα όμως, η θεωρία είναι που χρειάζεται βελτίωση. Για κάποιους, ο επιστημονικός, «ευφυής σχεδιασμός» θεωρείται θέσφατο, αλάθητος, με προβλέψιμα αποτελέσματα, είναι όμως;

* O Ηλίας Βλάχος είναι Επίκουρος Καθηγητής Διοίκησης Επιχειρήσεων στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.