Η χαρά για την πολυπόθητη απελευθέρωση από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής δεν κράτησε πολύ. Ο ενθουσιασμός, οι ζητωκραυγές και η ελπίδα ενός ειρηνικού βίου για τον ελληνικό λαό αποδεί χτηκαν ένα σύντομο όσο και απατηλό όνειρο.

Η Αθήνα, μια πόλη που στα περισσότερα σημεία της οι δι εθνείς συμβάσεις χαρακτήριζαν ως «ανοχύρωτη», με αποτέ λεσμα να μην πέσει ούτε πυροβολισμός σε πολλές περιοχές της, λίγο μετά την απελευθέρωσή της έγινε θέατρο λυσσα λέων μαχών στους δρόμους της, ανάμεσα στις δυνάμεις του ΕΑΜ και της κυβέρνησης, την οποία στην ουσία στήριζαν οι αγγλικές στρατιωτικές δυνάμεις. Θα ήταν, ωστόσο, λάθος να θεωρήσουμε ότι τα γεγονότα της 4ης Δεκεμβρίου 1944 ήταν ένα τυχαίο ή αναπάντεχο γεγονός που συνέβη από μια συ γκυρία κακών στιγμών.

Η περίπτωση της Ελλάδας, έτσι όπως διαμορφωνόταν ο κόσμος μετά τον πόλεμο, και με τα γεγονότα να τρέχουν με απίστευτα γοργούς ρυθμούς, ήταν μια συνάρτηση των εσω τερικών εξελίξεων σε συνδυασμό με τον διεθνή παράγοντα και τις διεθνείς εξελίξεις.

Θα ήταν καλό κάποτε να πάψουμε να αντιμετωπίζουμε την Ιστορία συναισθηματικά και να κατανοήσουμε ότι η πραγμα τικότητα δεν ταυτίζεται με τις ιδεολογικές μας υπερβάσεις. Πόσω μάλλον όταν ύστερα από έναν παγκόσμιο πόλεμο μοι ράζεται ο κόσμος από την αρχή.

Επίσης στις μεγάλες συγκρούσεις κανείς δεν διαθέτει το αλάθητο ούτε ο «βασανισμένος» έχει την αποκλειστικότητα της διαχείρισης του δικαίου. Η αλήθεια, δυστυχώς, σε όλες τις διαβαθμίσεις της δεν είναι ποτέ και από κανέναν καλοδε χούμενη, παρά μόνο περιστασιακά, όταν αυτή δηλαδή εξυ πηρετεί τα εκάστοτε συμφέροντα.

 

Η ίδρυση του ΕΑΜ

Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) ιδρύθηκε στη διάρκεια της Κατοχής (Σεπτέμβριος 1941) από το ΚΚΕ. Το βήμα έγινε στις 28 Μαΐου 1941, όταν εκλήθησαν οι πάντες, ανεξαρτήτως πολιτικής ιδεολογίας, προκειμένου να λάβουν μέρος στην αντίσταση κατά του κατακτητή. Το κάλεσμα σε μια οργάνωση με ανθρωπιστικό περιεχόμενο και δίχως να παρεμβάλλονται πολιτικές σκοπιμότητες, ώστε να υποψιά ζεται κανείς πρακτικές πολιτικών αποκλεισμών, είχε άμεση ανταπόκριση από το σύνολο σχεδόν του λαού.

Το ΕΑΜ εξελίχτηκε αμέσως σε μιαν ευρεία κοινωνική συμ μαχία πρωτοφανούς έκτασης, που έδωσε τη δυνατότητα σε ευρύτερα τμήματα του λαού να προσχωρήσουν. Η επιτυχία αυτή οφειλόταν σε ένα μεγάλο ποσοστό και σε λόγους άμε σης ανάγκης, μια και η πείνα αντιμετωπιζόταν από το ΕΑΜ μέσα από ευρύτατα επισιτιστικά δίκτυα αλληλοβοήθειας. Ωστόσο, κάθε μορφή αυθόρμητης αντίστασης αποκτούσε νόημα μόνο μέσα από την ένταξη στο ΕΑΜ.

Από τις τάξεις του ΕΑΜ απουσίαζαν οι μεγάλοι πολιτικοί σχηματισμοί της χώρας, αν και προσκλήθηκαν επίμονα. Περίμεναν, φαίνεται, την ώρα της μοιρασιάς, για να εμφανι στούν ζητώντας (φυσικά) το μερίδιο του λέοντος. Παρά την απουσία των μεγάλων κομμάτων από τις τάξεις του ΕΑΜ, η συντριπτική πλειονότητα του ελληνικού λαού αγκάλιασε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, καθιστώντας το βασικό εκφραστή των πόθων του για την απελευθέρωση της πατρί δας και αυτό τον στόχο τον έθετε υπεράνω κάθε πολιτικής ιδεολογικής διαφοράς, έτσι που το ΕΑΜ έγινε εκφραστής του παλλαϊκού κινήματος.

Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι το ΚΚΕ δεν προέβαλε καμιά ηγε μονική τάση, έτσι ώστε να δώσει αφορμή να αμφισβητηθεί η ενότητα της συμμαχίας. Τον Φεβρουάριο του 1942 ιδρύεται ο ΕΛΑΣ, ο Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός, ένας ένο πλος αντάρτικος στρατός που επέκτεινε τη δράση του ΕΑΜ και στην ύπαιθρο.

Όσο το ΕΑΜ διευρυνόταν, τόσο υποχωρούσε από τα μυαλά των ηγετικών κλιμακίων του ΚΚΕ το ζήτημα της κυρι αρχίας της σοσιαλιστικής ιδεολογίας στην οργάνωση. Τότε επικρατούσε η μεθυστική ιδέα της δημιουργίας ενός πλειο ψηφικού ρεύματος. Η τεράστια διεύρυνση ωστόσο του ΕΑΜ είχε και σαν αποτέλεσμα την αποδυνάμωση του κοινωνικού του προγράμματος, αλλά και τη διαιώνιση μιας ασάφειας σε σχέση με τα σοσιαλιστικά ιδεώδη του ΚΚΕ.

Απέναντι στην πάνδημη αποδοχή του ΕΑΜ, η κατοχική κυβέρνηση ίδρυσε τα περίφημα Τάγματα Ασφαλείας, για τη δράση των οποίων κάναμε λόγο σε πρόσφατο σημείωμά μας.

 

Οδεύοντας προς την απελευθέρωση

Με την πάροδο του χρόνου, το επίδικο πλέον ζήτημα που προέβαλλε δεν ήταν τόσο η απελευθέρωση της χώρας από τα κατοχικά στρατεύματα, όσο οι μεταπολεμικές εξελίξεις. Και εδώ τα γεγονότα – ποιος θα το περίμενε; – αποδείχτηκαν περισσότερο περίπλοκα και δύσκολα από εκείνα της ένοπλης αντίστασης εναντία στον κατακτητή.

Ποιος θα ήταν ο προσανατολισμός της χώρας; Θα συγκρο τείτο ένα αστικό κράτος; Θα επιβαλλόταν από τους Άγγλους η μοναρχία; Σε ποια βάση θα καθορίζονταν οι μεταπολεμικές παραγωγικές σχέσεις; Ποιος θα ήταν ο διεθνής προσανατο λισμός της χώρας; Η ελευθερία, καθώς φαίνεται, θέτει πολύ περισσότερα και πιο πολύπλοκα ερωτήματα από τη σκλαβιά. Η ελευθερία επίσης δίνει περισσότερες αφορμές διαφωνίας παρά ενότητας. Η ελευθερία, με δυο λόγια, αποδεικνύεται ότι κοστίζει ακριβά.

Με τα νέα δεδομένα, τα οποία ετέθησαν υπό την προο πτική της απελευθέρωσης, τα προπολεμικά στηρίγματα του αστικού κράτους έπαιρναν θέση στο παιχνίδι εξουσίας που θα ακολουθούσε. Μέσα σε αυτές τις διαδικασίες, ευνόητο ήταν ότι η ΕΑΜική συνοχή θα ετίθετο σε σκληρή δοκιμασία, μια και θα ακυρωνόταν μια σειρά από λόγους που κρατούσαν αδιάρρηκτη αυτή τη συμμαχία. Αναμενόμενο ήταν ακόμα ότι το μεταπολεμικό κράτος θα προσέφερε κοινωνική κάλυψη σε όσους συμμετείχαν στο ΕΑΜ, μέσα από μια σειρά απαραίτη των «διευκρινίσεων». Κάτι τέτοιο θα δρούσε διαλυτικά για το ΕΑΜ, μια και πολλά μέλη του θα επάνδρωναν τις παραδοσια κές πολικές δυνάμεις.

Οι μετριοπαθείς κυβερνήσεις του Καΐρου, ιδίως του Κέ ντρου, το οποίο λογαριαζόταν στο ευρύτερο δημοκρατικό στρατόπεδο, δεν ακύρωναν την Αντίσταση και η προσχώ ρηση σε αυτό δεν θεωρούνταν «προδοσία». Με τη διαφαι νόμενη λήξη του πολέμου, η ιδέα που επικρατούσε ήταν να σχηματιστεί μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας.

Με τον σκοπό αυτό αλλά και με πολλές εκατέρωθεν επιφυ λάξεις, στις 17 Μαΐου 1944 άρχισε στον Λίβανο συνέδριο με τη συμμετοχή αντιπροσώπων της ελληνικής κυβέρνησης του Καΐρου, των ελλαδικών κομμάτων (συμπεριλαμβανομένου και του KKE), του EAM, της ΠΕΕΑ κ.ά. Στο συνέδριο αυτό οι διαφωνίες υπήρξαν έντονες και αγεφύρωτες. Δεν υπήρχε συμφωνία στον καταμερισμό των υπουργείων, τη φύση των ενόπλων δυνάμεων, την καταδίκη των Ταγμάτων Ασφαλείας (εδώ δεν θα κρατηθούμε να μην τονίσουμε ότι στα βασικά μελήματά τους – στις κρισιμότατες εκείνες στιγμές – ήταν να προστατεύσουν τα έσχατα εκείνα υποκείμενα του ανθρώπι νου είδους, αυτούς τους ελεεινούς προδότες της πατρίδας, τους ταγματασφαλίτες) αλλά και την παραμονή του Γεωργίου Παπανδρέου στη θέση του πρωθυπουργού.

Δυστυχώς για το μέλλον του τόπου, αυτές οι διαφωνίες που δεν λύθηκαν θα γίνονταν αιτία να πληρώσει το έθνος μεγάλο αντίτιμο. Ωστόσο με αμοιβαίες παραχωρήσεις κατορ θώθηκε ο σχηματισμός κυβέρνησης εθνικής ενότητας, στην οποία το EAM κατείχε έξι υπουργεία. Μια ακόμα σημαντική συμφωνία που έμελλε να επηρεάσει τις κατοπινές εξελίξεις στην Ελλάδα υπογράφτηκε τον Σεπτέμβριο του 1944 στην Καζέρτα της Ιταλίας, η οποία έθετε τον έλεγχο όλων των ενό πλων δυνάμεων που βρίσκονται στην Ελλάδα, αγγλικών και ελληνικών, περιλαμβανομένων και των ανταρτών, υπό τις δια ταγές του Άγγλου στρατηγού Ρόναλντ Σκόμπι, διοικητή του αγγλικού εκστρατευτικού σώματος. Στη συμφωνία αυτή έλα βαν μέρος ο πρωθυπουργός Παπανδρέου, ΕΑΜικοί υπουρ γοί, ο αρχηγός του ΕΛΑΣ στρατηγός Στέφανος Σαράφης, ο αρχηγός του ΕΔΕΣ στρατηγός Ναπολέων Ζέρβας, καθώς και ανώτατοι Άγγλοι πολιτικοί και στρατιωτικοί.

Ωστόσο, πέρα από τον αγγλικό ζήλο για τις εξελίξεις, οι παλαιοί πολιτικοί (που δεν πολέμησαν για την πατρίδα παρά μόνο διαφύλαξαν τις ζωές τους και τα προνόμιά τους στην Αίγυπτο όπου και διέφυγαν) δεν εμπιστεύονταν τις διαβεβαι ώσεις του ΕΑΜ και πίστευαν ότι ο τελικός σκοπός του είναι η ένοπλη κατάληψη της εξουσίας. Και το EAM, από την πλευρά του, υποπτευόταν ότι η άλλη παράταξη θα επιδίωκε, μετά την απελευθέρωση, να επαναφέρει τη μοναρχία ή ακόμη και τη δικτατορία, ερήμην της θελήσεως του ελληνικού λαού.

Τέλος Α’ Μέρους