Ο Ματέο Ρέντζι πιστεύει ότι το βασικό πρόβλημα της χώρας είναι η συνταγματική παράλυση και κάνει, παίζοντας το κεφάλι του, δημοψήφισμα στις 4 Δεκεμβρίου με διακύβευμα συνταγματικές αλλαγές που θα παίρνουν εξουσίες από τις περιφέρειες και θα αναβαθμίζουν τη Βουλή των Αντιπροσώπων σε σχέση με τη Γερουσία. Πιστεύει ότι αυτές οι αλλαγές – μαζί με έναν νέο εκλογικό νόμο που θα διασφαλίζει πλειοψηφία – θα του λύσουν τα χέρια για να περάσει πλειάδα μεταρρυθμίσεων. Αν, όμως, χάσει το δημοψήφισμα, ο Ρέντζι αφήνει να εννοηθεί ότι θα αποχωρήσει. 

 

Ξένοι επενδυτές, ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και οι Βρυξέλλες φοβούνται ότι η επικράτηση του «όχι» στο δημοψήφισμα θα μετατρέψει την Ιταλία στον τρίτο κρίκο της αλυσίδας μετά το Brexit και την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ. Ψυχραιμότεροι αναλυτές τονίζουν ότι αυτό που πραγματικά θα απεικονίσει η ψήφος θα είναι η χρόνια «αλλεργία» της Ιταλίας στις αλλαγές.

Η Ευρώπη παρακολουθεί με προσοχή αφού ο Ρέντζι θεωρείται μια άγκυρα στην περίπλοκη γενική εικόνα. Το Κίνημα Πέντε Αστέρων και η Λέγκα του Βορρά περιμένουν να χρησιμοποιήσουν τυχόν ήττα του Ρέντζι ως εφαλτήριο για την εξουσία στις επόμενες εθνικές εκλογές, το αργότερο στις αρχές του 2018.

 

Πριν από οκτώ μήνες θεωρούνταν βέβαιη η νίκη του Ρέντζι, ο οποίος είχε πλασάρει με επιτυχία τις προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις που θα μείωναν δραματικά το μέγεθος και την εξουσία της Γερουσίας και δεν θα επέτρεπαν στις περιφερειακές κυβερνήσεις να μπλοκάρουν με ευκολία μεγάλα έργα υποδομών. Έκτοτε, όμως, το πολιτικό αφήγημα άλλαξε και τώρα ο πρωθυπουργός παλεύει για την πολιτική του επιβίωση. Έγινε όμηρος της μπλόφας του…

Το πρώτο του λάθος, το οποίο ο ίδιος αναγνώρισε, ήταν ότι «προσωποποίησε» το δημοψήφισμα υποσχόμενος ότι θα παραιτηθεί και θα εγκαταλείψει την πολιτική σε περίπτωση που χάσει. Αυτό «τσιμέντωσε» την αντιπολίτευση, που έσπευσε να μετατρέψει το δημοψήφισμα σε ευκαιρία για να τον εκδιώξει παρά για να αποφανθούν οι ψηφοφόροι για τις προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις. 

 

Μπορεί η προσπάθεια του Ρέντζι για απλοποίηση του πολιτικού συστήματος να έχει λογική, όμως κάποιες από τις αλλαγές δεν μοιάζουν συμβατές με τις δημοκρατικές αρχές: 

 Η Γερουσία δεν θα εκλέγεται.

 Τα περισσότερα από τα μέλη της Γερουσίας θα επιλέγονται από δημάρχους και πολιτικούς των περιφερειών.

 Στις περιφέρειες και στους οι δήμους υπάρχει η μεγαλύτερη διαφθορά και οι γερουσιαστές θα απολαύουν ασυλίας από ποινικές διώξεις. 

 Ο Ρέντζι πέρασε εκλογικό νόμο που δίνει τεράστια εξουσία σε οποιοδήποτε κόμμα πάρει την πλειοψηφία στη Βουλή των Αντιπροσώπων. Το μεγαλύτερο κόμμα θα μπορεί να ελέγχει το 54% των εδρών, άρα ο επόμενος πρωθυπουργός θα έχει σχεδόν εγγυημένη θητεία για τα επόμενα πέντε χρόνια.

 

Το ρίσκο των σχεδιασμών του Ρέντζι είναι ότι ενδέχεται κυρίως να επωφεληθεί ο… Μπέπε Γκρίλο με το αλλοπρόσαλλο Κίνημα Πέντε Αστέρων. Ο πρώην κωμικός και μπλόγκερ ζητάει να γίνει δημοψήφισμα για έξοδο της Ιταλίας από το ευρώ. Οι δημοσκοπήσεις τον δείχνουν μόλις λίγες μονάδες πίσω από το Δημοκρατικό Κόμμα του Ρέντζι και πρόσφατα πήρε τον έλεγχο σε Ρώμη και Τορίνο. Η πιθανότητα εκλογής του Γκρίλο τρομάζει τις Βρυξέλλες.

 

Αν αποτύχει να κερδίσει το δημοψήφισμα, ο Ρέντζι ενδέχεται να παραιτηθεί. Σύμφωνα με τις Βρυξέλλες, στην Ιταλία θα μπορούσε να σχηματιστεί μια κυβέρνηση τεχνοκρατών, όπως έχει συμβεί και άλλοτε στο παρελθόν. Αν, από την άλλη, ένα δημοψήφισμα μπορεί όντως να σηματοδοτήσει την κατάρρευση του ευρώ, αυτό θα σήμαινε ότι το κοινό νόμισμα είναι τόσο ευάλωτο, ώστε η καταστροφή του μοιάζει απλώς θέμα χρόνου.

Η Ιταλία, που έχει δει 65 κυβερνήσεις από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, είναι η τέταρτη μεγαλύτερη οικονομία της Ευρώπης και η τρίτη μεγαλύτερη της ευρωζώνης. Ωστόσο, με κραυγαλέες αδυναμίες. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της είναι χαμηλότερο σήμερα από αυτό του 1997. Σε limit down είναι και το ποσοστό απασχόλησης.

 

Ο Ρέντζι θεωρείται στις Βρυξέλλες η τελευταία ελπίδα της Ιταλίας να μεταρρυθμιστεί και το καλύτερο προπύργιο απέναντι σε αντιευρωπαϊκά κόμματα. Έχει, όμως, ποντάρει την προσωπική του αξιοπιστία στο να κερδίσει το δημοψήφισμα, ενώ οι δημοσκοπήσεις προβλέπουν το αντίθετο. Έτσι, έχουν αναζωπυρωθεί οι φόβοι για κατάρρευση των ιταλικών τραπεζών και επιστροφή της κρίσης της ευρωζώνης της περιόδου 2010-13. Πολλοί Ιταλοί διστάζουν να ψηφίσουν «ναι» φοβούμενοι την προοπτική να δοθούν υπερεξουσίες σε οποιονδήποτε πρωθυπουργό, είτε στον Ρέντζι είτε σε κάποιον λαϊκιστή διάδοχό του. 

 

Το δαιδαλώδες Σύνταγμα της Ιταλίας γεννήθηκε το 1948 με το σκεπτικό να αποφευχθεί ενδεχόμενη επικράτηση μελλοντικών Μπενίτο Μουσολίνι. Το ζητούμενο ήταν η συγκράτηση των κυβερνήσεων και γι’ αυτό οι εξουσίες μοιράστηκαν ανάμεσα στη Βουλή των Αντιπροσώπων (Κάτω Βουλή) και τη Γερουσία (Άνω Βουλή). Ακόμη δόθηκε σημαντική αυτονομία σε τέσσερις πολιτιστικά ιδιαίτερες περιοχές (Σικελία, Σαρδηνία, Τρεντίνο και Κοιλάδα της Αόστα). Το 1970 περισσότερες περιορισμένες εξουσίες δόθηκαν στις άλλες 15 επαρχίες της Ιταλίας. 

 

Όμως, η περιφερειακή διακυβέρνηση αποδείχθηκε προβληματική και δυσλειτουργική. Λόγω γραφειοκρατίας πολλαπλασιάστηκαν οι ευκαιρίες για διαφθορά και πελατειακή πολιτική. Οι περιφερειακές διοικήσεις άρχισαν να πνίγονται στα χρέη. Η Ρώμη με τα χρόνια έχασε τον έλεγχο της κατάστασης. Άλλη μια ιταλική παθογένεια είναι οι θολές γραμμές των ευθυνών. Οι αρμοδιότητες χάνονται μεταξύ περιφερειών, δήμων, κράτους, όπως π.χ. στην οδό που εκτείνεται από τη Ρώμη μέχρι το Ρίμινι και αποτελεί περιφερειακή ευθύνη στην πρώτη περιοχή που διατρέχει, κρατική ευθύνη στη δεύτερη και επαρχιακή στην τρίτη. Αλαλούμ. 

Οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του Ρέντζι στοχεύουν σε μια επανασυγκέντρωση των εξουσιών στα χέρια της Ρώμης.

 

Οι ιδιορρυθμίες του ιταλικού συστήματος (Άνω και Κάτω Βουλή, δυσκίνητο νομοθετικό έργο κ.λπ.) έχουν μια ανορθόδοξη πελατειακή λογική. Αφήνουν σε πολιτικούς, ιδίως αυτούς των μικρών κομμάτων, παραθυράκια για εκβιασμούς και διάφορα παιχνίδια εξουσίας. Γι’ αυτό πολλοί βλέπουν τις μεταρρυθμίσεις του Ρέντζι ως απειλή για την επιρροή τους.

Άλλοι αντιτίθενται στο σχέδιο επειδή ανησυχούν για τη συγκέντρωση της εξουσίας. Ο συνδυασμός μιας ξεδοντιασμένης Γερουσίας, μιας εγγυημένης πλειοψηφίας και ενός εκλογικού συστήματος που δίνει στους αρχηγούς των κομμάτων μεγάλο έλεγχο πάνω στους βουλευτές θεωρείται, δυνητικά, ως συνταγή για αυταρχική δημοκρατία. Επιπροσθέτως η επιλογή του προέδρου της Ιταλικής Δημοκρατίας, με ρόλο – κλειδί σε περιόδους κρίσεων, θα καθορίζεται κυρίως από τον εκάστοτε πρωθυπουργό.

 

Ο Ρέντζι προσέλαβε τον Τζιμ Μεσίνα, πρώην διευθυντή καμπάνιας του Μπαράκ Ομπάμα, για να αναλάβει τη στρατηγική του δημοψηφίσματος, παρότι δεν κατάφερε να φέρει τη νίκη στον Ντέιβιντ Κάμερον στο δημοψήφισμα για το Brexit.

Όταν ο Ρέντζι ανέβηκε στην εξουσία, είχε ισχυριστεί ότι θα ξεκινούσε τη συνταγματική μεταρρύθμιση από τον πρώτο μήνα της πρωθυπουργίας του, θα έφερνε έναν νέο εργατικό νόμο τον δεύτερο μήνα και θα καταπολεμούσε την γραφειοκρατία τον τρίτο. Οι υποσχέσεις έμειναν στο επίπεδο της φιλοδοξίας.

 

Η μεγαλύτερη αναποδιά γι’ αυτόν, καθώς οδεύει στο δημοψήφισμα, είναι η νωθρή πορεία της οικονομίας της Ιταλίας. Όταν έγινε πρωθυπουργός, είχε δηλώσει: «Η φιλοδοξία μου είναι όχι να τα πάμε καλύτερα από την Ελλάδα, αλλά να τα πάμε καλύτερα από τη Γερμανία». Ωστόσο το 2014 το ΑΕΠ έχει ανέβει μόλις κατά 2% σε σύγκριση με τον μέσο όρο της ευρωζώνης, που είναι άνω του 4%. 

Παράλληλα, η κυβέρνησή του υποτίμησε τον αντίκτυπο από τη διάσωση τεσσάρων μικρότερων τραπεζών στην κεντρική Ιταλία με bail-in στους μικροεπενδυτές. Στο μεταξύ, η μεταναστευτική κρίση φούντωσε στη διάρκεια της θητείας του καθώς πάνω από 160.000 μετανάστες, κυρίως από την υποσαχάρια Αφρική, έφτασαν φέτος στις ιταλικές ακτές. Οι ψηφοφόροι νιώθουν φοβισμένοι και δεν βλέπουν μπροστά τους λύσεις. Θα χρησιμοποιήσουν την ψήφο για να χτυπήσουν αυτούς που βρίσκονται στην εξουσία, και το παράδοξο είναι ότι τώρα βλέπουν τον Ρέντζι ως τον ορισμό του κατεστημένου. 

 

Η αμφιλεγόμενη συνταγματική μεταρρύθμιση έχει ήδη κερδίσει πλειοψηφία στη Βουλή, αλλά όχι πλειοψηφία των 2/3. Μόνο σε αυτήν την περίπτωση θα μπορούσε να περάσει χωρίς δημοψήφισμα. Όλα τα βασικά κόμματα της αντιπολίτευσης αντιτίθενται στις προτεινόμενες αλλαγές, συμπεριλαμβανομένου του Κινήματος Πέντε Αστέρων, αλλά και μιας μειοψηφίας μέσα στο ίδιο το κόμμα του Ρέντζι. Αν και αρχικά το «ναι» διατηρούσε ένα άνετο προβάδισμα, οι τελευταίες δημοσκοπήσεις δείχνουν 55% ενάντια στη συνταγματική μεταρρύθμιση («όχι») και 45% υπέρ («ναι»), με 13% αναποφάσιστους.

 

Αν ο Ρέντζι χάσει, είναι μάλλον απίθανο ότι θα παρατήσει εντελώς την πολιτική. Αν όμως παραιτηθεί ή εξαναγκαστεί σε παραίτηση, η ιταλική και η ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή θα μπουν σε περίοδο μεγάλης αβεβαιότητας. Ο Γκρίλο και οι ακροδεξιοί λαϊκιστές της Λέγκας του Βορρά θα δουν, έστω βραχυπρόθεσμα, τα ποσοστά τους να ανεβαίνουν.

 

Ακόμη κι αν παραιτηθεί, ο Ρέντζι μάλλον θα παραμείνει ηγέτης του Δημοκρατικού Κόμματος. Όμως η απόσυρσή του θα αφήσει τη μοίρα της ιταλικής κυβέρνησης στα χέρια του προέδρου Ματαρέλα. Ήδη εξετάζεται το σενάριο να διορίσει ο Ματαρέλα μια υπηρεσιακή κυβέρνηση με περιορισμένη εντολή για να φτιάξει νέο εκλογικό νόμο. Τα ονόματα που ακούγονται για επικεφαλής είναι του υπουργού Πολιτισμού Ντάριο Φραντεσίνι και του υπουργού Οικονομικών Πιέρ Πάολο Παντοάν.

Για τον εκλογικό νόμο συζητείται ένα σύστημα ιδιαίτερα αναλογικό, που θα μπορούσε να αποτρέψει το Κίνημα Πέντε Αστέρων του Γκρίλο, το οποίο φαίνεται να έχει ταβάνι γύρω στο 30% των ψήφων, από το να εξασφαλίσει απόλυτη πλειοψηφία. Έτσι, όμως, για να πάρουν την εξουσία τα mainstream κόμματα της Δεξιάς και της Αριστεράς, θα χρειαστεί να ενωθούν σε κάποιον συνασπισμό, κάτι που παραδοσιακά υπονομεύεται από διαφορές πολιτικής.

 

Αν ο Ρέντζι κερδίσει στο δημοψήφισμα, θα του πιστωθεί το ότι κατάφερε να «γυρίσει» το κύμα του λαϊκισμού. Αλλά δεν είναι σίγουρο ότι ο ίδιος θα επωφεληθεί τελικά από τις επιπρόσθετες εξουσίες που θα φέρουν οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις. Νωρίτερα φέτος στις περιφερειακές εκλογές το Κίνημα Πέντε Αστέρων «πήρε» τη Ρώμη και το Τορίνο. Αυτό δείχνει πως ένα σύστημα ψηφοφορίας δύο γύρων είναι πρακτικά κομμένο και ραμμένο στα μέτρα ενός κινήματος που ισχυρίζεται ότι δεν είναι ούτε αριστερό ούτε δεξιό, άρα μπορεί στον δεύτερο γύρο της ψηφοφορίας να μαζέψει «κουκκιά» απ’ οποιαδήποτε πλευρά έχει ηττηθεί.

 

Παραδόξως, η ψήφος υπέρ των μεταρρυθμίσεων Ρέντζι θα μπορούσε ακόμα και να αυξήσει τις πιθανότητες να πάρει την εξουσία το λαϊκιστικό κίνημα με ηγέτη τον αντιευρωπαίο κωμικό. 

Όσο για την οικονομία, στην περίπτωση που επικρατήσει το «όχι», οι περισσότεροι προβλέπουν ότι θα χαθεί η εμπιστοσύνη των επενδυτών και οι ιταλικές τράπεζες, που ήδη αγωνίζονται να επιβιώσουν, θα δεχτούν το μεγάλο – και ίσως τελειωτικό – χτύπημα. Κυριακή κοντή γιορτή όμως…