Της Κατερίνας Αγγελιδάκη

Ο Μιχάλης Κακογιάννης έφυγε πλήρης ημερών και ευτυχής αφού είχε πραγματοποιήσει και το τελευταίο όνειρό του να φτιάξει το πολιτιστικό ίδρυμα που φέρει το όνομά του.

Της Κατερίνας Αγγελιδάκη

Ο Μιχάλης Κακογιάννης έφυγε πλήρης ημερών και ευτυχής αφού είχε πραγματοποιήσει και το τελευταίο όνειρό του να φτιάξει το πολιτιστικό ίδρυμα που φέρει το όνομά του. Υπήρξε ο αδιαμφισβήτητος πρωτοπόρος του ελληνικού σινεμά σκηνοθετώντας ταινίες που έκαναν την Ελλάδα γνωστή σε όλο τον κόσμο και τον δημιουργό τους έναν από τους σημαντικότερους σκηνοθέτες της βιομηχανίας του θεάματος.

Σχεδόν όλα άρχισαν ένα μελαγχολικό φθινόπωρο, όταν τα σύννεφα του πολέμου άρχιζαν να πυκνώνουν πάνω από τον ουρανό της Ευρώπης. Το 1939, ένας δεκαοχτάχρονος με αεικίνητο βλέμμα και ατίθασα μαλλιά καταφθάνει στο Λονδίνο, μέσω Πορτ Σάιντ, για να σπουδάσει δικηγόρος. Στις αποσκευές του ο κοινωνικός αέρας που είχε αποκτήσει στο μεγαλοαστικό περιβάλλον του πατρικού σπιτιού, η άψογη χρήση της αγγλικής γλώσσας και οι μεγάλες φιλοδοξίες. Οπωσδήποτε και το αρκετά γενναίο οικογενειακό επίδομα. Ο νεαρός γράφεται στη Νομική για να φανεί αντάξιος της εμπιστοσύνης του πατέρα και τελειώνει τις σπουδές χωρίς προβλήματα. «Δεν συνηθίζω να αφήνω τίποτα μισοτελειωμένο» θα πει χρόνια αργότερα, συμπληρώνοντας: «Ο πατέρας ήταν αυστηρός, απόμακρος. Ποτέ δεν δέχτηκε την καλλιτεχνική μου φύση, ήθελε να σπουδάσω νομικά για να αναλάβω το επιτυχημένο γραφείο του. Μόνο που εγώ δεν μπορούσα να το κάνω». Η ενηλικίωση του Μιχάλη Κακογιάννη έρχεται βίαια και οδυνηρά ανάμεσα στις βόμβες και στα ερείπια του πολέμου. Το εισόδημα του νεαρού προέρχεται πλέον από την υπηρεσία του BBC, όπου εργάζεται από το 1941 και για τα δέκα επόμενα χρόνια.

Ες γην εναλίαν Κύπρον

Τέσσερα αδέλφια σε μια ταράτσα της Λεμεσού ανεβάζουν θεατρική παράσταση. Αρχηγός ο Μιχαλάκης. Οι αδελφές του, Στέλλα και Γιαννούλα, δυσανασχετούν, αλλά υπακούουν. Ο μικρότερος αδελφός, ο Γώγος, δεν καταλαβαίνει ακόμα πολλά και ακολουθεί τους άλλους. Η μητέρα δείχνει κατανόηση για το πάθος του Μιχαλάκη και του δίνει κρυφά χρήματα για να πηγαίνει στο θέατρο. Μέσα της ήξερε καλά πως δεν μπορούσε να πάει κόντρα σε μια τόσο μεγάλη επιθυμία. Και δεν είχε κάνει λάθος. Ο Μιχαλάκης σπουδάζει υποκριτική (Central School of Dramatic Art) και σκηνοθεσία (The Old Vic Theatre School). Θα ανέβει στο σανίδι ως ηθοποιός το 1947, υποδυόμενος τον Ηρώδη στο έργο «Σαλώμη» του Όσκαρ Ουάιλντ. Θα εγκαταλείψει οριστικά τη σκηνή το 1950, όταν θα αρχίσει να γράφει τα πρώτα του σενάρια για τις ταινίες που θα τον έκαναν διάσημο.

Ο σκηνοθέτης των βραβείων και των Όσκαρ

Ο Μιχάλης Κακογιάννης υπήρξε ένας από τους διασημότερους σκηνοθέτες της εποχής του. Ήταν ο πρώτος που κατόρθωσε να δημιουργήσει ταινίες που μπορούσαν να ξεπεράσουν τα όρια της Ελλάδας. Ήταν εκείνος που για πρώτη φορά έδωσε μορφή και περιεχόμενο στο νέο ελληνικό σινεμά σπάζοντας το φράγμα της μετριότητας που ήταν ώς τότε το σήμα κατατεθέν της εγχώριας, εσωστρεφούς και μικροαστικής κινηματογραφικής πραγματικότητας. Ο πρώτος που μίλησε για τον φενιμισμό («Στέλλα», 1955), την καταπίεση στη ζωή της ελληνικής επαρχίας («Το κορίτσι με τα μαύρα», 1956). Στη συνέχεια τον διαδέχτηκαν και άλλοι. Όμως υπήρξε πρωτοπόρος, ο πρώτος διεθνής σκηνοθέτης από την Ελλάδα, τον οποίο αποδέχτηκαν κοινό, κριτικοί και η βιομηχανία του θεάματος σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο πρώτος που συνεργάστηκε με ιερά τέρατα της έβδομης τέχνης, ο πρώτος που έφερε διακρίσεις, βραβεία και Όσκαρ στη χώρα μας: Άντονι Κουίν, Άλαν Μπέιτς, Κάθριν Χέπμπορν, Βανέσσα Ρεντγκρέιβ, Σαρλότ Ράμπλιγκ είναι μερικοί από τους μεγάλους που δούλεψαν στις ταινίες του και παθιάστηκαν μαζί του.

«Αγαπώ την Ελλάδα επειδή από μικρό παιδί στη Λεμεσό τη θεωρούσα ως Μητέρα Πατρίδα αλλά και διότι εδώ δημιούργησα, εδώ μου δόθηκε η ευκαιρία να κάνω τις πρώτες μου ταινίες, εδώ με πίστεψαν και με εμπιστεύτηκαν κάποιοι σημαντικοί άνθρωποι» έχει πει. Ο Δημήτρης Χορν ήταν αυτός που μεσολάβησε για να του δοθεί η ευκαιρία να ξεκινήσει την καριέρα του. Ήταν το «Κυριακάτικο Ξύπνημα» (1954), η ταινία με την οποία έμαθε να κάνει κινηματογράφο.

Οι τρεις γυναίκες της ζωής του

Την πρώτη τη λάτρεψε. Τη δεύτερη την καθόρισε. Η τρίτη ήταν η μούσα του. Έλλη Λαμπέτη, Μελίνα Μερκούρη, Ειρήνη Παπά. Καμία δεν μοιάζει με την άλλη, η καθεμιά μοναδική. Συνδετικός τους κρίκος ο Μιχάλης Κακογιάννης.

Στην πρώτη του ταινία, το «Κυριακάτικο Ξύπνημα», είχε την τύχη να σκηνοθετήσει την απαράμιλλη Λαμπέτη. Ίσως από τότε να την ερωτεύτηκε, έστω πλατωνικά, όπως ομολογεί ο ίδιος στον βιογράφο του Χρήστο Σιάφκο, στο βιβλίο – αυτοβιογραφία με τίτλο «Μιχάλης Κακογιάννης: Σε πρώτο πλάνο». «Υπήρξε περίοδος στη ζωή μου που μόλις ξυπνούσα το πρωί αναρωτιόμουν τι ώρα θα έβλεπα την Έλλη» έχει πει.

Η Μελίνα, από την άλλη, ποτέ δεν τον έπεισε για την περιβόητη σεξουαλικότητά της. Είδε, όμως, σε αυτήν τη λάμψη τής σταρ και τη δύναμη της προσωπικότητας που μπορούσε να ξεπεράσει τα γεωγραφικά όρια μιας μικρής χώρας. Μαζί της έκανε την πρώτη της ταινία, τη «Στέλλα», και τόλμησε να ξύσει πληγές αγγίζοντας για πρώτη φορά το θέμα του φεμινισμού και της γυναικείας ανεξαρτησίας. Το σκάνδαλο στο Φεστιβάλ των Καννών, όταν διχάστηκαν οι γνώμες επειδή η ταινία δεν πήρε το πρώτο βραβείο, αλλά και ο απόηχος του μεγαλειώδους πάρτι της Μελίνας ήταν το εισιτήριο για τις καριέρες και του δημιουργού και της πρωταγωνίστριάς του.

Την Ειρήνη Παπά τη γνώρισε στο ρετιρέ όπου έμενε κάποτε, στην Πλάκα. Μόλις την είδε, ήξερε ότι είχε βρει την Ηλέκτρα του. Μόνο που η Παπά έπρεπε να κάνει μια μεγάλη γυναικεία θυσία για να πάρει τον ρόλο: να κόψει κοντά τα υπέροχα κατάμαυρά μακριά μαλλιά της. Η «Ηλέκτρα» γυρίζεται το 1962 με αμερικανικά χρήματα, είναι η πρώτη τραγωδία του Κακογιάννη και στο Φεστιβάλ των Καννών γίνεται δεκτή με διθυραμβικές κριτικές. Παρόλο που ο Κακογιάννης με την Παπά δεν έχουν την παραμικρή στήριξη από το κράτος, η ταινία κερδίζει ένα από τα 5 μεγάλα βραβεία του Φεστιβάλ. Ο Μιχάλης Κακογιάννης ασχολήθηκε με τις τραγωδίες στο θέατρο, στον κινηματογράφο και στην όπερα σχεδόν σε όλη τη ζωή του. Εκτός από την Ελλάδα, ανέβασε τραγωδίες σε Αμερική, Γερμανία, Γαλλία, Ισπανία, Ιρλανδία. Η κινηματογραφική τριλογία του πάνω στον Ευριπίδη συμπληρώθηκε αργότερα με τις «Τρωάδες» (1971), όπου τον ρόλο της Εκάβης ερμήνευσε η Κάθριν Χέπμπορν, και με την «Ιφιγένεια» (1977), με την υπέροχη Τατιάνα Παπαμόσχου σε πολύ νεαρή ηλικία.

Στην κορυφή της δόξας με τον «Αλέξη Ζορμπά»

Είκοσι πέντε χρόνια μετά το μοναχικό ταξίδι του Μιχάλη Κακογιάννη στο Λονδίνο έρχεται η ώρα της μεγάλης καταξίωσης. Είναι η ώρα του… Ζορμπά. Εξασφαλίζει πρώτα τον ηθοποιό που ήθελε και μετά φροντίζει να πάρει τα δικαιώματα. Πηγαίνει για γυρίσματα στην Κρήτη με ένα καστ εξαιρετικών ηθοποιών. Η ταινία θα κάνει πάταγο, θα γίνει μία από τις μεγαλύτερες εισπρακτικές επιτυχίες της 20th Century Fox και της ιστορίας του Χόλιγουντ. Η μουσική της ταινίας, γραμμένη από τον Μίκη Θεοδωράκη, θα πουλήσει πάνω από 50 εκατ. δίσκους, η ταινία θα προταθεί για 7 Όσκαρ, θα κάνει την Ελλάδα διεθνή μόδα και θα γράψει ιστορία. Είναι η ταινία «Ζορμπάς» («Zorbas the Greek»), βασισμένη στο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη. Με πρωταγωνιστές τον Άντονι Κουίν, τον Άλαν Μπέιτς, τη Λίλα Κέντροβα (Όσκαρ β’ ρόλου για τη Μαντάμ Ορτάνς) και βέβαια την Ειρήνη Παπά.

Ωστόσο, παρά την ασύλληπτη επιτυχία σε Ευρώπη, Αμερική, Ιαπωνία και αλλού, στην Ελλάδα ξεσπάει μια απίστευτη πολεμική με θύμα την ταινία αλλά και τον συγγραφέα Νίκο Καζαντζάκη. Κατηγορούν τον Κακογιάννη ότι δυσφήμισε τη χώρα παρουσιάζοντας τους Έλληνες ως πότες, γλεντζέδες, φαγάδες, ποταπούς. Σε αντίθεση με όλες αυτές τις ακρότητες, η Ελένη Καζαντζάκη θα αποστομώσει τους πάντες με τη δήλωσή της στην εφημερίδα «Ελευθερία»: «Ο Κακογιάννης δεν πρόδωσε τον άντρα μου».

Τα πέτρινα χρόνια και η προδοσία της Κύπρου

«Η ταινία “Αττίλας ’74” δεν είναι μια ταινία που σκηνοθέτησα εγώ. Τη σκηνοθέτησε η Ιστορία κι εγώ απλώς κατέγραψα τα γεγονότα» λέει ο Μιχάλης Κακογιάννης στην αυτοβιογραφία του. Η εισβολή στην Κύπρο τον βρήκε να σκηνοθετεί «Οιδίποδα Τύραννο» στην Ιρλανδία. Φτάνει στην Κύπρο και καταγράφει τα πάντα. Προσεγγίζει τους πληγέντες με διακριτικότητα, ευγένεια και ανθρωπιά. Προσπαθεί να είναι αντικειμενικός, έχοντας δίπλα του έναν μεγάλο πρωταγωνιστή, τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο, και δημιουργεί ένα σοκαριστικό ντοκουμέντο για την εισβολή. Από τότε μέχρι και σήμερα όλα τα έσοδα από την ταινία διατίθενται σε ένα σχολείο για τα παιδιά στην Κύπρο.

Το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης

Από το φθινόπωρο του 2009 λειτουργεί το πολιτιστικό κέντρο που φέρει το όνομά του στην οδό Πειραιώς 206, στο οποίο ο Κακογιάννης μεταβίβασε το σύνολο της περιουσίας του και διευθύνεται από την Ξένια Καλδάρα. Ήταν το όνειρο ζωής του να αφήσει πίσω του μια εστία πολιτισμού, η οποία θα αποτελεί βήμα για νέους, ταλαντούχους δημιουργούς. Και το κατάφερε. Ο Μιχάλης Κακογιάννης έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 89 ετών από ανακοπή καρδιάς, πλήρης ημερών και ευτυχής.