Η γραφή και η ανάγνωση – που έρχεται σαν αναγκαίο συνεπακόλουθό της – θεωρούνται ως ευεργετικές διεργασίες. Δεν χωρά αμφιβολία ότι από καταβολής τους, όποιος ήξερε να γράφει και να διαβάζει είχε αυτόματα διακριτά μεγαλύτερες δυνατότητες από έναν αγράμματο που έμενε βυθισμένος στην άγνοια. Ωστόσο, ακόμα και το πιο ολοκληρωμένο επίτευγμα έχει και τη σκοτεινή του πλευρά, την άλλη όψη του νομίσματος. Η εξάπλωση της γραφής σχετίστηκε με τις διαθέσεις του γράφοντος. Έτσι, εκτός από την αλήθεια, την εκπαίδευση και τη διεύρυνση των οριζόντων μας με τη μετάδοση χρήσιμων γνώσεων, μέσω της γραφής εξυπηρετήθηκε και το ψέμα και μια σειρά δόλιων σκοπιμοτήτων.

 

Ο Σωκράτης, άνθρωπος της διαλεκτικής, δεν παρέλειψε να επισημάνει στον «Φαίδρο» το κακό που κρυβόταν πίσω από την ευεργετική εξάπλωση της γραφής και της ανάγνωσης. Είναι, δε, καταπληκτικό πως αυτή η επιφύλαξη που εκφράζει ο Έλληνας φιλόσοφος επιβεβαιώνεται απόλυτα στον σύγχρονο κόσμο μας με την κυριαρχία της τεχνολογίας και των εφαρμογών της, που παράγουν εύκολες και ανεπεξέργαστες γνώσεις. Στον «Φαίδρο», λοιπόν, ο Αιγύπτιος θεός Θευθ, που εφηύρε τη γραφή, την παρουσίασε στον Αιγύπτιο βασιλιά Θαμούς ζητώντας τη διάδοσή της στους Αιγυπτίους. Όμως ο βασιλιάς είχε τις αντιρρήσεις του: «…από τη σοφία δίνεις στους μαθητές σου μια δόκιση, κι όχι την αλήθεια∙ γιατί έχοντας πολλά ακούσει χωρίς να τα διδαχθούν, θα ’χουν τη γνώμη πως ξέρουν πολλά, ενώ είναι ανίδεοι στα πιο πολλά». 

 

Η χρησιμοποίηση των συμβόλων και της γραφής από τους πολιτικούς ηγέτες ως μέσον προπαγάνδας χρονολογείται εδώ και 4.000 χρόνια και το μήνυμα παραμένει το ίδιο, καθώς προπαγανδίζει το συμφέρον των ηγετών (από τη βαβυλωνιακή και ασσυριακή σφηνοειδή, τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά και τα χαραγμένα στους τοίχους των παλατιών και ναών γλυφικά των Μάγιας μέχρι τις επί Στάλιν αφίσες του Λένιν στη Σοβιετική Ένωση). Το μήνυμα είναι ίδιο κι απαράλλαχτο: θυμίζει στους πολίτες το μεγαλείο του αρχηγού, τα σπουδαία κατορθώματά του, την αίγλη της εξουσίας του. 

 

Πρόγονοι των σημερινών βιβλίων είναι οι πήλινες πλάκες στις οποίες χάρασσαν οι λαοί της Μεσοποταμίας εμπορικές συναλλαγές, δικαστικές αποφάσεις, ακόμα και διάφορους ύμνους, ιστορίες και θρησκευτικά κείμενα. Τις πήλινες πλάκες αντικατέστησε ο πάπυρος – ένα είδος βιβλίου σε μορφή ρολού. Τους πάπυρους χρησιμοποίησαν αρχικά οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, οι Έλληνες και αργότερα οι Ρωμαίοι. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα περισσότερα γραπτά των αρχαίων Ελλήνων διασώθηκαν καθώς αντιγράφηκαν σε παπύρους και φυλάχτηκαν σε χώρους που ονομάστηκαν βιβλιοθήκες. Βιβλιοθήκες ιδρύονται στην Αθήνα και στη Ρώμη. Η σημαντικότερη και διασημότερη όμως για την πληρότητά της ήταν αυτή της Αλεξάνδρειας. 

 

Τον πάπυρο ως υλικό για την αντιγραφή βιβλίων διαδέχτηκε η περγαμηνή, που ήταν φτιαγμένη από επεξεργασμένα δέρματα ζώων και είχε εξαιρετική αντοχή στον χρόνο. Στη μετά Χριστόν εποχή, και συγκεκριμένα από τον 4ο αιώνα μ.Χ., το κυλινδρικό βιβλίο αντικαθιστά ο κώδικας. Πρόκειται για μια νέα τεχνική, η οποία χρησιμοποιεί ως υλικό τον πάπυρο ή την περγαμηνή σε φύλλα κομμένα και διπλωμένα στη μέση, ραμμένα σε ξύλινες πλάκες. 

 

Επί αιώνες τα βιβλία αναπαράγονταν χειρόγραφα. Στα μοναστήρια υπήρχαν επαγγελματίες αντιγραφείς, οι οποίοι αντέγραψαν εκτός από θρησκευτικά κείμενα και τα περισσότερα κλασικά έργα των αρχαίων συγγραφέων στη μορφή που τα γνωρίζουμε στις μέρες μας. Την περίοδο αυτή, δηλαδή από τον 5 μ.Χ. ώς τον 15ο μ.Χ. αιώνα εισάγεται στα βιβλία και η εικονογράφηση. Η καλλιγραφική δεινότητα των αντιγραφέων έχει εξελιχθεί στο μη περαιτέρω και τα κείμενα κοσμούνται με αριστουργηματικές εικονογραφήσεις. Τα βιβλία, ωστόσο, είναι σπανιότατα και δεν έχουν ευρεία διάδοση, παρά βρίσκονται μόνο στις βιβλιοθήκες και στα μοναστήρια. 

 

Η επινόηση των κινητών τυπογραφικών (ξύλινων) στοιχείων έγινε στην Κίνα τον 11ο αιώνα, αλλά η σπουδαία αυτή εφεύρεση δεν έτυχε ευρείας διαδόσεως, γιατί η κινεζική γλώσσα δεν είχε τον περιορισμένο αριθμό γραμμάτων της αλφαβήτου που διέθεταν οι περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Στην Ευρώπη αρχικά χρησιμοποιήθηκαν ξύλινα κινητά στοιχεία τον 14ο αιώνα. 

 

Η πρωτοφανής, ωστόσο, εκδοτική έκρηξη σημειώνεται στην περίοδο της Αναγέννησης. Σε αυτό συνέβαλαν καθοριστικά δυο παράγοντες. Πρώτον, η χρησιμοποίηση του χαρτιού ως υλικού και τα κινητά μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία. Αυτή η καινοτομία έφερε την επανάσταση της ανάγνωσης, που συνέπεσε με τη βιομηχανική επανάσταση. 

 

Η μετάβαση από το χειρόγραφο στο έντυπο βιβλίο κατά το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα χαρακτηρίστηκε ως τυπογραφική επανάσταση λόγω των μεγάλων μεταβολών που επέφερε η δυνατότητα μαζικής παραγωγής των κειμένων. Επήλθαν εκρηκτικές αλλαγές στους όρους παραγωγής, διακίνησης και διάδοσης της πληροφορίας και της γνώσης, πράγμα που οδήγησε στον επαναπροσδιορισμό των κοινωνικών, πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών δεδομένων. Ταυτόχρονα, συνέβησαν αλλαγές στον διάλογο, την πολιτική και εκπαιδευτική διαδικασία και στην επιστήμη. Με δυο λόγια, το βιβλίο άλλαξε εκ θεμελίων τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αντιμετώπιζε την πραγματικότητα αλλά και τον εαυτό του. 

 

«Το βιβλίο ως κείμενο και ως αντικείμενο, καθώς και οι αναγνωστικές τακτικές και αντιλήψεις εκφράζουν το εκάστοτε ιστορικό πλαίσιο, το οποίο έχει υπαγορεύσει και καθορίσει τις όποιες αλλαγές. Η αναγνωστική συμπεριφορά από τη μια πλευρά, και ο τρόπος παραγωγής και κυρίως διάδοσης των κειμένων από την άλλη, βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση διαμορφώνοντας νοοτροπίες, συνήθειες, στάσεις και ιδεολογίες. Η μετάβαση από τη μεγαλόφωνη στη σιωπηλή ανάγνωση δημιούργησε κατά την Αναγέννηση αλλά και στη συνέχεια νέα δεδομένα στη διαμόρφωση της αισθητικής και της τυπολογίας του βιβλίου. Η εδραίωση της σιωπηλής ανάγνωσης ως κυρίαρχου τρόπου ανάγνωσης σηματοδότησε μια διαφορετική διαχείριση του χρόνου και του χώρου εκ μέρους του αναγνώστη, προερχόμενη από την ελευθερία στην επιλογή του κειμένου, αλλά και στον τρόπο ανάγνωσής του». 

 

George Steiner, 

«Ο σπάνιος αναγνώστης» 

 

Στις 23 Απριλίου 1616, έφυγαν από τη ζωή δύο μεγάλοι των γραμμάτων: ο Ισπανός συγγραφέας του «Δον Κιχώτη» Μιγκέλ ντε Θερβάντες και ο Άγγλος δραματουργός Ουίλιαμ Σαίξπηρ. Με αφορμή το διπλό αυτό γεγονός, η UNESCO έχει καθιερώσει την 23η Απριλίου ως την Παγκόσμια Ημέρα του Βιβλίου.

 

Στην Καταλονία, την ημέρα αυτή εορτάζεται η «Μέρα των Βιβλίων και των Ρόδων», μία τοπική παραλλαγή της εορτής του Αγίου Βαλεντίνου, που συνδυάζεται με την εορτή του προστάτη της περιοχής, Αγίου Γεωργίου. Με το σύνθημα «Ένα τριαντάφυλλο για την αγάπη, ένα βιβλίο για πάντα», ο άνδρας θα χαρίσει στην αγαπημένη του ένα τριαντάφυλλο κι αυτή θα του το ανταποδώσει με ένα βιβλίο.

Στο επίκεντρο των εκδηλώσεων, ο περίφημος δρόμος της Βαρκελώνης «Λα Ράμπλα», η πιο ζωντανή γωνιά της πόλης, «ο μόνος δρόμος, που δεν ήθελα να τελείωνε ποτέ», όπως είχε πει κάποτε ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα. Εκτιμάται ότι μόνο την ημέρα αυτή διακινούνται στη Βαρκελώνη 500.000 βιβλία και 4.000.000 τριαντάφυλλα!