Αφιέρωμα: Η Ελλάδα του Μεσοπολέμου

Πρόσφυγες

Μέρος Τρίτο

Το προσφυγικό πρόβλημα και η διευθέτησή του θα δεσπόσουν σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου καθώς οι αλλαγές που συντελούνται είναι τεράστιες. Οι αριθμοί των προσφυγικών ροών προς και εκτός της Ελλάδας που προέκυψαν από την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, δημιουργούν συνθήκες έκτακτης ανάγκης και επιφέρουν τεράστιες και πολυεπίπεδες επιπτώσεις στη χώρα. Οι πλέον αξιόπιστες πληροφορίες σχετικά με τον αριθμό των προσφυγών αντλούνται από την απογραφή του 1928. Σύμφωνα με αυτήν, υπολογίζεται ότι ο αριθμός των προσφύγων που εισήλθαν ανερχόταν στους 1.221.849 ανθρώπους που αντιστοιχούσε στο 20% του τότε πληθυσμού της χώρας.

Αντίθετα, εκτός Ελλάδας μετακινήθηκαν περισσότεροι από 500.000 μουσουλμάνων και περίπου 92.000 Βούλγαροι. Από κάθε άποψη όλες αυτές οι μετακινήσεις ήταν εντυπωσιακές σε αριθμούς και κυρίως σε σχέση με τις δυνατότητες της χώρας. Να σημειώσουμε σε αυτό το σημείο και σύμφωνα πάντα με την απογραφή του 1928 ότι 151.892 πρόσφυγες είχαν ήδη εγκατασταθεί στην Ελλάδα πριν τη Μικρασιατική καταστροφή. Και οι υπόλοιποι 1.069.957 μετά. Από αυτούς, σύμφωνα με όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, περίπου 200.000 υπολογίζονται ότι χρησιμοποίησαν την Ελλάδα σαν ενδιάμεσο σταθμό και κατόπιν αναζητήσαν την τύχη τους σε άλλες χώρες. Υπήρχαν βέβαια και αντίθετες καταστάσεις όπου πρώτα αναζητήσαν την τύχη τους σε ξένες χώρες κι έπειτα ήρθαν να εγκατασταθούν στην Ελλάδα.

Ανομοιογενείς πληθυσμοί

Είναι σημαντικό το γεγονός ότι από τον συνολικό αριθμό των προσφυγών, οι μισοί (626.954) προέρχονταν από τη Μικρά Ασία. Από τους υπόλοιπους, ένα μέρος κατέφτασε από την Ανατολική Θράκη (περί τους 259.635), από τον Πόντο 182.169 και οι υπόλοιποι από διάφορα άλλα μέρη (49.027 από την Βουλγαρία, 47.091 από τον Καύκασο, 38.458 από την Κωνσταντινούπολη και μικρότερες ομάδες από διάφορες άλλες περιοχές). Όπως γίνεται αμέσως αντιληπτό, οι πρόσφυγες που κατέφτασαν στην Ελλάδα, δεν συγκροτούσαν έναν ομοιογενή πληθυσμό. Αντίθετα, παρουσίαζαν μεγάλες πολιτισμικές διαφορές ακόμα και πληθυσμοί που προερχόταν από τα ίδια μέρη. Για παράδειγμα, στη Μικρά Ασία, οι κάτοικοι των παραλίων με αυτούς της Καππαδοκίας στα ενδότερα είχαν τεράστιες διαφορές. Πόσω μάλλον με αντίστοιχους της Ανατολικής Θράκης ή του Καυκάσου. Πέραν των επιπρόσθετων προβλημάτων που δημιουργούσε η ανομοιογένεια των προσφύγων, ο μεγάλος αριθμός εισροών προκάλεσε στην Ελλάδα την εποχή του Μεσοπολέμου μεγάλες και σημαντικές ανατροπές τόσο στις κατά τόπους περιοχές που κατέλυαν όσο και σε εθνικό επίπεδο με κυριότερο την δραματική επιδείνωση στα προβλήματα διοικητικής και πολιτικής συγκρότησης που παρουσίαζε έτσι κι αλλιώς η χώρα μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Η κατανομή των προσφύγων

Η κατανομή των προσφυγικών πληθυσμών υπήρξε ιδιαίτερα άνιση γεωγραφικά. Οι πιο εντυπωσιακές αλλαγές συντελούνται στην ύπαιθρο. Μεγάλες προσφυγικές ροές εγκαθίστανται στη Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη προκειμένου, πριν από όλα, να καλύψουν τα κενά που αφήσαν οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί αλλά και να ανατρέψουν τις ισορροπίες σε τόπους όπου οι μειονότητες είχαν έντονη παρουσία και πολλές φορές θεωρούντο απειλητικές για το ελληνικό κράτος. Πιο συγκεκριμένα, στη Μακεδονία οι πρόσφυγες κάλυψαν το 52% του πληθυσμού της, ενώ στη Δυτική Θράκη το 8,8% περίπου.  Στη Στερεά Ελλάδα κατέλυσε το 25,1% και στα νησιά του Αιγαίου μόλις το 4,6% των προσφύγων. Η συντριπτική πλειοψηφία ωστόσο αναζήτησε την τύχη της στην Αθήνα.

Γενικά στα χρόνια αυτά παρατηρείται μια σημαντική αύξηση του πληθυσμού που δεν συντελείται σταδιακά και από τις ίδιες τις ανάγκες που προκύπτουν από την ανάπτυξη των πόλεων. Εδώ πρόκειται για μια βίαιη εποίκιση των αστικών κέντρων μιας και τουλάχιστον οι μισοί από τον προσφυγικό πληθυσμό κατέφευγαν στην Αθήνα, την Θεσσαλονίκη και άλλες μεγάλες πόλεις της Ελλάδας με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν εντάσεις και μεγάλες πιέσεις. Αυτές οι πιέσεις δεν είχαν, ωστόσο, πάντα αρνητικές συνέπειες. Σε αρκετές περιπτώσεις, το κράτος προκειμένου να αντιμετωπίσει τα έντονα προβλήματα, δημιουργούσε υποδομές. Το 1923 για παράδειγμα, η μαζική επιδημία ευλογιάς θα οδηγήσει στην λύση των μαζικών εμβολιασμών με αποτέλεσμα την εξάλειψη του προβλήματος.

Τα ουσιαστικά προβλήματα τα αντιμετώπισαν η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη. Η Αθήνα, μόλις το 1907, είχε 250.000 κατοίκους οι οποίοι το 1920 θα φτάσουν στις 450.000, ενώ η απογραφή του 1928 θα καταμετρήσει 802.000 κατοίκους που στις αρχές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου θα αγγίξουν το 1,1 εκατομμύριο. Η Θεσσαλονίκη ακολουθεί με σημαντικά μικρότερα νούμερα αλλά εξίσου εντυπωσιακές αυξήσεις. Ο περιορισμός της μεγαλύτερης μάζας των προσφύγων στις παρυφές των πόλεων γίνεται προκειμένου να αντιμετωπιστούν ως δυνητική πηγή κινδύνων. Αυτή η πολιτική αλλά και το γεγονός ότι όλα αυτά έγιναν σε βραχύ χρονικό διάστημα με δραματικές επιπτώσεις στην οικονομία της χώρας, δημιούργησαν συνθήκες περιθωριοποίησής τους.

Ο ρόλος του ΚΚΕ 

Οι εξαθλιωμένοι πρόσφυγες των αστικών κέντρων εντάχθηκαν σύντομα στα κινήματα των εργατών λαμβάνοντας μέρος σε διάφορες κινητοποιήσεις και δημιουργώντας μια νέα πρωτόγνωρη πραγματικότητα για τους αστικούς πληθυσμούς και ιδανικές συνθήκες ένταξής τους στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος το οποίο έσπευσε να τους διεκδικήσει για λογαριασμό του. Το ΚΚΕ όπως είχε μετονομαστεί πλέον από τον Νοέμβριο του 1924 το ΣΕΚΕ (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδος),  είχε ενστερνιστεί κατά γράμμα και ενθέρμως την πολιτική της Διεθνούς, η οποία δικαίωνε τις βουλγαρικές διεκδικήσεις σε βάρος της Ελλάδος και δεν δίσταζε να κάνει λόγο για αυτονόμηση της Μακεδονίας και της Θράκης. Με αυτή του τη στάση, το ΚΚΕ παρουσιαζόταν όχι μόνο ως απειλή για το αστικό καθεστώς υποστηρίζοντας την ανατροπή του δια της βίας των όπλων αλλά και ως εθνικός εχθρός. Μπροστά σε αυτόν τον υπαρκτό και όχι κατά φαντασία κίνδυνο, το 1929 με την ψήφιση του Ιδιωνύμου, ο Βενιζέλος διαμόρφωνε νομικό πλαίσιο για τον διωγμό καθενός ο οποίος όχι μόνο ζητούσε την ανατροπή του αστικού καθεστώτος αλλά και την απόσπαση εδαφών από το ελληνικό κράτος.

Με την ίδια λογική το ΚΚΕ που διέθετε επιρροή στους καπνεργάτες, το πιο δυναμικό κομμάτι των εργατών, αντιστεκόταν δυναμικά στις προσπάθειες εκσυγχρονισμού ενός κλάδου ο οποίος δε μπορούσε να είναι ανταγωνιστικός σε διεθνές επίπεδο με αποτέλεσμα να δημιουργήσει συνθήκες αποσταθεροποίησης κάνοντας την παρουσία του αισθητή. Λίγο αργότερα, εν όψει μιας νέας διαδήλωσης των καπνεργατών στην Θεσσαλονίκη μετά από αυτήν που είχε προηγηθεί τον Μάιο του 1936 με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να χάσει τον έλεγχο της πόλης για λίγες μέρες, οι Γεώργιος Β΄ και Ι. Μεταξάς θα βρουν πρόσχημα να επιβάλλουν την δικτατορία τους. Σε κάθε περίπτωση, οι εργάτες, ήδη από τις παραμονές του Μεσοπολέμου, είχαν ταχθεί στο αντιβενιζελικό στρατόπεδο.