Εμμανουήλ Ροΐδης

Τρεις μεσαιωνικές μελέτες

Μεταγραφή – υποσημειώσεις – επιλεγόμενα: Δημήτρης Φύσσας

Εκδόσεις: Εξάντας

Σελ.: 127

Ο Ροΐδης σαν προσωπικότητα υπερασπίστηκε την ιδιαιτερότητά του αλλά και την εξέφρασε σε μιαν εποχή κατά την οποία το νεαρό κρατίδιο προσπαθούσε να απεγκλωβιστεί από την πατροπαράδοτη ζωή και να ενταχθεί στον σύγχρονο βίο. Έχοντας γεννηθεί στη Σύρο και μεγαλώσει στη Γένοβα, επέστρεψε στην Ελλάδα το 1863 με την ευρωπαϊκή κουλτούρα στις αποσκευές του. Ο Ροΐδης εξέφρασε από την πρώτη στιγμή το πνεύμα ενός κοσμοπολιτισμού που σφράγισε τόσο το έργο του όσο και την προσωπικότητά του. Η διαφορετική αισθητική ματιά του, η κλίση του στον ορθολογισμό σε συνδυασμό με το σκωπτικό του πνεύμα, τον διαφοροποίησαν από τον πνευματικό περίγυρο της εποχής του. Πράγματι, τόσο ο Ροΐδης όσο και το έργο του δεν εγγράφονται εύκολα στην ελληνική πραγματικότητα. Οι νεωτερισμοί του τον κατέστησαν στόχο της εν συνόλω συντηρητικής περιρρέουσας κοινωνικής και πνευματικής ατμόσφαιρας μιας Ελλάδας που προσπαθούσε αγωνιωδώς να συγκροτήσει την ταυτότητά της.

Ο Ροΐδης έμεινε γνωστός από το νεανικό του έργο «Πάπισσα Ιωάννα», το οποίο γνώρισε μεγάλη επιτυχία και μεταφράστηκε μάλιστα και σε πολλές γλώσσες. Το υπόλοιπο έργο του επανέρχεται στην επικαιρότητα λίγο πολύ αποσπασματικά. Κυρίως, ωστόσο, όπως συμβαίνει και με άλλους συγγραφείς της καθαρεύουσας, παρουσιάζει μεγάλες δυσκολίες πρόσληψης από τους σύγχρονους αναγνώστες. Δύσκολα θα βρεθεί αναγνώστης που θα ζητήσει μια έκδοσή του αν δεν εμπλέκεται με φιλολογικά πανεπιστημιακά ενδιαφέροντα. Το πώς εμείς οι σύγχρονοι Έλληνες καταφέραμε να μείνουμε αποκομμένοι ουσιαστικά από την πνευματική μας παράδοση – όταν πρόκειται για κείμενα γραμμένα πριν από μια εκατονταετία πάνω κάτω –, αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα.

Ο Δημήτρης Φύσσας, συγγραφέας πολυπράγμων πνευματικά, που δεν του λείπουν η γενναιότητα, το ταλέντο και το ερευνητικό πνεύμα, μας επανασυστήνει τρία πολύ ενδιαφέροντα κείμενα-μελέτες του Ροΐδη, αποθησαυρισμένα από τη σπάνια πλέον έκδοση των Απάντων του Ροΐδη των εκδόσεων του Ερμή (Αθήνα, 1978 κ.ε.) σε επιμέλεια Άλκη Αγγέλου.

Η έκδοση αυτή περιλαμβάνει κείμενα που αφορμούνται από τον Μεσαίωνα, ενδεικτικά των πνευματικών του ενδιαφερόντων:

Στο δοκίμιο «Αι μάγισσαι του Μεσαίωνα», ο γνωστός ως «μισογύνης» Ροΐδης στρέφει την προσοχή του στη θέση της γυναίκας στον Μεσαίωνα με αφορμή το κυνήγι των μαγισσών που ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένο τον 16ο-17ο αιώνα, κυρίως λόγω της αντιμεταρρυθμιστικής δραστηριότητας συντηρητικών καθολικών κύκλων και έλαβε διαστάσεις μαζικής υστερίας με αποτέλεσμα να λιντσαριστούν, να ανασκολοπισθούν και να οδηγηθούν στην πυρά χιλιάδες δυστυχείς γυναίκες με την κατηγορία της μαγείας. Όπως επισημαίνει και ο Φύσσας στα επιλεγόμενά του, πρόκειται για «το σημαντικότερο φεμινιστικό κείμενο στην ελληνική γλώσσα».

Το δεύτερο κείμενο με τίτλο «Εορτή όνου», ο Ροΐδης με ανάλαφρο πνεύμα παρακολουθεί ιστορικά τις εξελίξεις που σχετίζονται με τον σαφή ορισμό του ανθρώπου ανατρέχοντας στις διάφορες εθνικές, άγνωστες και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες εκδοχές των αποκριών.

«Οι βρυκόλακες του Μεσαίωνος» ολοκληρώνουν τις τρεις μεσαιωνικές ιστορίες. Εδώ, ο Ροΐδης θέτει το θέμα της αμάθειας σε συνδυασμό με διάφορες θρησκοληπτικές δοξασίες που δημιουργούν μια πραγματικότητα γεμάτη δεισιδαιμονίες και αναζητούν λύσεις εκτός του πεδίου της λογικής και του ορθολογισμού.

Στη «δίγλωσση» αυτή έκδοση, ο Φύσσας παραθέτει τη μεταγραφή στη δημοτική στην αριστερή σελίδα, ενώ στη δεξιά τοποθετεί το πρωτότυπο κείμενο, πράγμα που συνήθως σε ανάλογες περιστάσεις γίνεται ανάποδα. Ο στόχος είναι ενδιαφέρων, μια και ο μεταγραφέας προτρέπει στην αντίστροφη ανάγνωση, δηλαδή αυτή του πρωτοτύπου, δίδοντας στη μεταγραφή βοηθητικό ρόλο.

Παρά τη μεγάλη αξία του πρωτοτύπου και την ενθάρρυνση της απευθείας ανάγνωσής του, η μεταγραφή στη δημοτική, την τρέχουσα ομιλούσα γλώσσα, διατηρεί το καθαρευουσιάνικο ύφος και κύρος της και την πλήρη αξιοπρέπειά της αριστερά του πρωτότυπου. Ένα από τα μεγάλα πλεονεκτήματα του βιβλίου είναι ότι παρά τη δεδομένη της φιλολογική επάρκεια, η έκδοση δεν «επιβαρύνεται» φιλολογικά. Αξιοσημείωτος είναι και ο ενδελεχής αναγκαίος υπομνηματισμός των κειμένων, καθώς και ο πυκνός νοημάτων δεκάλογος στα ουσιαστικά επιλεγόμενα.