Πώς η παγκόσμια αγροτική οικονομία εξαρτάται από τα χέρια αλλοδαπών εργατών γης

Η εχθρικότητα προς τους μετανάστες εμφανίζει άνοδο τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, με μια μόνο εξαίρεση: τους μετανάστες του αγροτικού τομέα. Σε αντίθεση με το αυξανόμενο αντιμεταναστευτικό κλίμα, όσοι δουλεύουν στη γεωργία πληθαίνουν. Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες αποτελούν το πολυπληθέστερο γκρουπ νόμιμων μεταναστών.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Πολωνία. Κάποτε οι ίδιοι οι Πολωνοί μάζευαν τα φρούτα και τα λαχανικά από τα χωράφια. Αυτό άλλαξε το 2004, όταν η χώρα μπήκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση και επετράπη στους Πολωνούς να δουλέψουν αρχικά στη Βρετανία, την Ιρλανδία και τη Σουηδία, ενώ τα επόμενα χρόνια άνοιξαν και οι πόρτες των υπολοίπων χωρών της Ε.Ε.

Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, το διάστημα 2004 – 2017 η ανεργία στην Πολωνία έπεσε αισθητά, οι μισθοί ανέβηκαν κατά 30% και το μεροκάματο στα χωράφια έγινε όλο και λιγότερο ελκυστικό για τους Πολωνούς. Έτσι, μετανάστες αντικατέστησαν τους ντόπιους. Μόνο για φέτος 500.000 εποχικοί μετανάστες εκτός Ε.Ε., πολλοί προερχόμενοι από τα ανατολικά και χώρες όπως η Ουκρανία, εργάστηκαν στα χωράφια της Πολωνίας.

Ακόμη και πολιτικοί που είναι λάβροι κατά των μεταναστών τείνουν να κάνουν μια εξαίρεση για τους εποχικούς μετανάστες στον αγροτικό τομέα. «Αυτούς θα τους αφήσουμε να έρθουν στη χώρα» δήλωσε ο Ντόναλντ Τραμπ τον Μάιο. Το 2013 η αμερικανική κυβέρνηση επέτρεψε την πλήρωση 99.000 θέσεων εργασίας στον αγροτικό τομέα με εποχικούς μετανάστες, στην πλειονότητά τους προερχόμενους από το Μεξικό.

Φέτος, επί κυβέρνησης Τραμπ, οι ΗΠΑ πρόκειται να υποδεχθούν άλλους 240.000. Μάλιστα οι Ρεπουμπλικανοί ετοιμάζουν νομοσχέδιο που θα αυξήσει το όριο των αγροτικών μεταναστών σε 450.000 τον χρόνο και θα τους επιτρέπει να παραμένουν στις ΗΠΑ έως και τρία χρόνια. Ξανά στην πλειονότητά τους αναμένεται να είναι Μεξικανοί – κι όλα αυτά τη στιγμή που ο Τραμπ στέλνει στρατό στα σύνορα και απειλεί με τείχος.

Η Γερμανία, όπως και πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες, έχει «ανοίξει» τα χωράφια της σε εργάτες από τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία και άλλα ανατολικοευρωπαϊκά κράτη – μέλη. Επιπρόσθετα, «εισάγει» και περί τους 60.000 Ουκρανούς κάθε χρόνο για να δουλέψουν στην αγροτική παραγωγή. Παρόμοια τάση εξαπλώνεται ραγδαία και σε Ν. Ζηλανδία, Αυστραλία, Νότια Κορέα.

Τρεις ερμηνείες

Οι αγροτικοί μετανάστες αποτελούν την εξαίρεση ή, αν θέλετε, είναι μια κατηγορία μόνοι τους.

● Η Πολωνία υποδέχεται εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστες για δουλειά στα χωράφια την ίδια στιγμή που έχει στήσει φράχτες για να κρατάει έξω από τα σύνορά της τους πρόσφυγες.

● Η Βρετανία ερμηνεύει την ψήφο υπέρ της εξόδου από την Ε.Ε. πρωτίστως ως ψήφο ενάντια στα ανοιχτά σύνορα. Παρά ταύτα, τον Σεπτέμβριο ανακοίνωσε ένα ειδικό πρόγραμμα για να εισάγει εποχικούς εργάτες από χώρες εκτός Ε.Ε.

Οι ερμηνείες που δίνονται για την εξαίρεση των αγροτικών μεταναστών από τις γενικές αντιμεταναστευτικές τάσεις είναι διάφορες:

● Ίσως επειδή ο κλάδος των αγροτών είναι τόσο ισχυρός στο να επηρεάζει πολιτικές αποφάσεις.

● Ίσως επειδή, τουλάχιστον στη θεωρία, οι μετανάστες που δουλεύουν στον αγροτικό τομέα φεύγουν τον χειμώνα μετά τη συγκομιδή.

● Ίσως επειδή οι περισσότεροι διαμένουν κοντά στα χωράφια, «αόρατοι» από τον γενικό πληθυσμό.

Όποιος κι αν είναι ο λόγος, οι εποχικοί αγροτικοί εργάτες έχουν γίνει η μεγάλη εξαίρεση στη γενικότερη τάση για όλο και πιο κλειστά σύνορα και όλο και πιο σκληρή αντιμεταναστευτική ρητορική στις ανεπτυγμένες χώρες. Αυτή η παγκόσμια ροή αγροτικών εργατών έχει αλλάξει πολλά στον τομέα των καλλιεργειών.

Σε πολλές πλούσιες χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Ιταλίας, Ισπανίας, Γαλλίας, Βρετανίας, Ιρλανδίας, ΗΠΑ και Ν. Ζηλανδίας, η γεωργική απασχόληση ως κομμάτι της συνολικής απασχόλησης βρισκόταν σε μακροχρόνια ύφεση. Όμως, περίπου δέκα χρόνια νωρίτερα, αυτή η κατρακύλα σταμάτησε. Μάλιστα, με περισσότερους εργάτες διαθέσιμους, οι καλλιεργητές μπόρεσαν να στραφούν μαζικότερα σε είδη καλλιεργειών που απαιτούν προσεκτική μεταχείριση – όχι με μηχανήματα, αλλά με το χέρι.

Στη Βρετανία σήμερα καλλιεργούνται πολύ περισσότερα ευαίσθητα είδη, όπως μαλακά φρούτα, απ’ ό,τι το 2004, όταν η χώρα πρωτοάνοιξε την πόρτα σε Πολωνούς και άλλους Ανατολικοευρωπαίους εργάτες, με αποτέλεσμα την αλλαγή και στις διατροφικές συνήθειες των Βρετανών. Το 2017 οι Βρετανοί κατανάλωσαν διπλάσια μαλακά φρούτα, όπως φράουλες και μύρτιλλα, απ’ ό,τι το 2000.

Όταν υπάρχει ένας καλομελετημένος σχεδιασμός, η εποχική μετανάστευση μπορεί να μεταμορφώσει τις ζωές ανθρώπων. Η Ν. Ζηλανδία ξεκίνησε το 2007 το λεγόμενο πρόγραμμα «αναγνωρισμένου εποχιακού εργοδότη» με αρχικά 5.000 μετανάστες.

Σήμερα το πρόγραμμα έχει φτάσει τους 11.000. Η πλειονότητα των εργατών που λαμβάνουν μέρος είναι άνδρες που προέρχονται από τα φτωχά νησιά του Ειρηνικού, όπως τα Τόνγκα και Βανουάτου. Οι Νεοζηλανδοί καλλιεργητές τους παρέχουν στέγη, τους καλύπτουν το μισό από το κόστος των εισιτηρίων της επιστροφής στις χώρες τους και τους εγγυώνται ότι θα έχουν συγκεκριμένο όγκο δουλειάς.

Όταν το 2014 η Παγκόσμια Τράπεζα προέβη σε εκτίμηση του προγράμματος, βρήκε τεράστια αποτελέσματα. Ο μέσος εποχικός εργάτης κέρδιζε 12.000 δολάρια Ν. Ζηλανδίας, δηλαδή 7.900 δολάρια Αμερικής σε μια σαιζόν, από τα οποία έστελνε τα 4.000 δολ. πίσω στο σπίτι του. Δύο χρόνια μετά την έναρξη του συγκεκριμένου προγράμματος τα νοικοκυριά με ένα μέλος εποχικό μετανάστη είχαν υψηλότερα εισοδήματα, καταθέσεις και πιο άνετα σπίτια από παρόμοια νοικοκυριά χωρίς εποχικό μετανάστη.

Με σκοπό να αποτρέψει τους καλλιεργητές της να υποτιμολογούν και να αποκλείουν τους ντόπιους εργάτες, η Ν. Ζηλανδία ζητάει από τους αγρότες της να αποδεικνύουν ότι προσπάθησαν να προσλάβουν ντόπιους αλλά δεν τα κατάφεραν και να πληρώνουν τους μετανάστες με περισσότερα από το επικρατούν μεροκάματο. Αυτά τα μέτρα στην πράξη αποδεικνύονται συνήθως μάταια. Στις περισσότερες πλούσιες χώρες οι ντόπιοι δεν ενδιαφέρονται να κάνουν αγροτικά μεροκάματα για τους μισθούς που προσφέρονται.

Η Γερμανία από το 1999 έχει προσπαθήσει πολλές φορές να περιορίσει τον αριθμό των μεταναστών εργατών με σκοπό να δελεάσει άνεργους ντόπιους να δουλέψουν στον αγροτικό τομέα. Αυτές οι προσπάθειες είχαν μηδαμινή επιτυχία, εν μέρει επειδή στα μέρη με ανάγκες για χέρια στη γεωργία η ανεργία ήταν ήδη χαμηλή.

«Αυτορρυθμιζόμενοι»…

Το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, που διδάσκει και μεταναστευτική εργασία, παρατηρεί ότι οι ξένοι εργάτες είναι «αυτορρυθμιζόμενοι». Επειδή συνήθως τείνουν να υπάρχουν περισσότεροι μετανάστες διαθέσιμοι απ’ ό,τι αγροτικές δουλειές, δηλαδή θέσεις για να βρουν μεροκάματο στα χωράφια, και επειδή οι εργάτες στα χωράφια προσλαμβάνονται σε γκρουπ, οι εργάτες έχουν ισχυρό κίνητρο να συμπεριφέρονται άψογα και να εξασφαλίζουν ότι το ίδιο κάνουν και οι υπόλοιποι συνάδελφοί τους.

Στην πιο πρόσφατη σχετική έρευνα οι αγρότες της Ν. Ζηλανδίας βαθμολόγησαν με 8 στα 10 την αξιοπιστία των εργατών από τις χώρες του Ειρηνικού. Μόλις το 22% των αγροτών έδωσε παρόμοια ποσοστά στους ντόπιους Νεοζηλανδούς εργάτες. Η τάση είναι ότι, αν ένας καλλιεργητής αρχίσει να δουλεύει με ξένους, σπάνια γυρίζει ξανά στους ντόπιους.

Σε Ευρώπη και Αμερική η εξάρτηση των καλλιεργητών από τους μετανάστες είναι μεγάλη και η έλλειψη χεριών προκαλεί παρενέργειες. Ήδη η Πολωνία ανησυχεί ότι το «στοκ» των πρόθυμων εργατών από την Ουκρανία μειώνεται, αφού οι αγρότες σε Γερμανία και Βρετανία μπορούν να τους προσφέρουν πολύ υψηλότερους μισθούς.

Οι αγρότες της Πολωνίας θα αναγκαστούν κάποια στιγμή να αναζητήσουν εποχικούς εργάτες από πιο μακριά, στην υποσαχάρια Αφρική ή Ν. Ασία, αν και οι συγκεκριμένοι θα «ξεχωρίζουν» περισσότερο σε μια σχεδόν ολοσχερώς «λευκή» χώρα με άγρια αντιμεταναστευτική και ξενοφοβική ρητορική.

Τεχνολογία και αγορά εργασίας

Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ο Κένεντι τερμάτισε το πρόγραμμα bracero. Επρόκειτο για μια σειρά επίσημων συμφωνιών με το Μεξικό για εισαγωγή Μεξικανών εργατών που θα δούλευαν στα χωράφια των ΗΠΑ. Το πρόγραμμα είχε επιτρέψει σε μισό εκατομμύριο Μεξικανούς να εργαστούν σε αμερικανικές φάρμες.

Ο Κένεντι έληξε το πρόγραμμα bracero με στόχο να αυξήσει την απασχόληση και τους μισθούς για τους Αμερικανούς εργάτες. Όμως αυτό δεν συνέβη. Αντί να προσλάβουν περισσότερους ντόπιους, οι Αμερικανοί αγρότες επένδυσαν σε μηχανές για τη συλλογή ντομάτας και σταμάτησαν τις καλλιέργειες που δεν μπορούσαν να «μηχανοποιηθούν».

Οι μηχανικοί συνεχίζουν να δουλεύουν πάνω στην αγροτική τεχνολογία και σε μηχανές που θα μπορούν να αντικαταστήσουν τους εργάτες. Όχι μόνο σε βαριά μηχανήματα, αλλά και σε πιο λεπτεπίλεπτα, όπως ρομπότ για συγκομιδή φραουλών, που είναι πολύ ευαίσθητες.

Μέγεθος αντί… Μανωλάδας!

Στην Αγγλία, οι ντόπιοι που κάποτε δούλευαν στη συγκομιδή των φρούτων έχουν «εξαφανιστεί» από το 1990. Οι Πολωνοί εργάτες, που βρίσκονταν σε πληθώρα πριν από μια δεκαετία, όταν η Βρετανία άνοιξε την αγορά εργασίας της στους Ανατολικοευρωπαίους, έχουν στραφεί – οι περισσότεροι τουλάχιστον – σε λιγότερο χειρωνακτικές δουλειές.

Οι φάρμες Boxford, από τους μεγαλύτερους καλλιεργητές φρούτων στη χώρα, ανησυχούν διότι «οι Πολωνοί εργάτες είναι πια ένας πολύ μικρός πληθυσμός που όλο και συρρικνώνεται». Μπορεί τον Σεπτέμβριο η βρετανική κυβέρνηση να υποσχέθηκε ότι θα επιτρέψει να εργαστούν στη χώρα εποχικοί μετανάστες εκτός Ε.Ε. αλλά στο μεταξύ οι καλλιεργητές αντιμετωπίζουν έλλειψη εργατικών χεριών.

Για τις φάρμες Boxford η απάντηση βρίσκεται στη μηχανοποίηση. Έχουν επενδύσει σε μηχανήματα που ανιχνεύουν ελαττώματα, όπως χτυπήματα πάνω στα μήλα, ή μετράνε αυτόματα τα βατόμουρα στις ακριβείς διαστάσεις των κουτιών των μεγάλων σούπερ μάρκετ. Στα τεράστια θερμοκήπια της εταιρείας οι φράουλες μεγαλώνουν πάνω σε ειδικούς δίσκους στο ύψος της – ανθρώπινης – μέσης, ώστε να γίνεται γρηγορότερα και ευκολότερα η συγκομιδή τους.

Όμως η μεγαλύτερή τους λύση ήταν η ποικιλία της φράουλας. Στράφηκαν σε συγκεκριμένες ποικιλίες, όπως την Amesti. Η διαφορά είναι ότι αυτές οι φράουλες είναι μεγαλύτερες. Έτσι, ένας μετανάστης που δουλεύει στη συγκομιδή τους μπορεί να πιάσει μια μεγαλύτερη μάζα φράουλας με κάθε μυϊκή κίνηση του χεριού του. Αν ποτέ αναρωτηθήκατε γιατί οι φράουλες έχουν πια το μέγεθος που κάποτε είχαν τα δαμάσκηνα, ο λόγος είναι η περιορισμένη πλέον αγορά εργασίας, δηλαδή χεριών για να τις μαζεύουν…

Αν μη τι άλλο, σε κάποιες χώρες του εξωτερικού οι «μεγαλοτσιφλικάδες» και «μεγαλοεπιστάτες» βρίσκουν τουλάχιστον ευφυέστερους τρόπους να λύνουν τα προβλήματα συγκομιδής καρπών κι όχι επιλέγοντας βία μεσαιωνικού τύπου, όπως στη γνωστή υπόθεση με τους μετανάστες που μάζευαν τις φράουλες στη Μανωλάδα…