1. Η Μακεδονία στην Αρχαιότητα: Οι λόγοι διαφοροποίησής της από την υπόλοιπη χώρα

Η Μακεδονία διέφερε έντονα από την υπόλοιπη χώρα μέχρι και την ύστερη Αρχαιότητα. Οι κοινωνικοί σχηματισμοί που είχαν επικρατήσει έως τον Μεσαίωνα ήταν τρεις: αυτή των νομάδων, η πόλις – κράτος και η αυτοκρατορία. Η νομαδική ζωή, το πρωιμότερο στάδιο πολιτικής συγκρότησης, παρέμενε μέχρι πρόσφατα και κυριάρχησε, για γεωγραφικά κυρίως αίτια, σε ευρύ τμήμα της Ανατολής μέχρι τον 15ο αιώνα.

Η πόλις – κράτος αναπτύχθηκε ως συνέχεια της δημιουργίας μονίμων οικισμών, της εγκατάστασης σε έναν τόπο. Ιδιαίτερη άνθηση σημείωσε στη λεκάνη της Μεσογείου και στην εγγύς Ανατολή. Σταδιακά το καθεστώς των πόλεων στη Μεσοποταμία και την Αίγυπτο, λόγω του αδιάσπαστου του χώρου, εξαφανίστηκε δίνοντας τη θέση του στη δημιουργία του τρίτου σχηματισμού: εκείνου της αυτοκρατορίας.
Αντιθέτως στην Ελλάδα η κατάτμηση του εδάφους, νοτίως του Ολύμπου και ειδικότερα πέραν της Θεσσαλίας, σε μικρές, άγονες κατά το πλείστον πεδιάδες, οδήγησε στη διατήρηση των πόλεων. Οι ορεινοί όγκοι εμπόδιζαν το ενιαίο της διοίκησης. Σε μικρό χώρο συντηρούνταν πολλά αλληλοϋποβλεπόμενα κράτη. Στην πεδιάδα του Άργους συναντούσε κανείς το Άργος, τις Μυκήνες, την Τίρυνθα κ.λπ. Στη Βοιωτία τη Θήβα, τα Λεύκτρα, τις Πλαταιές, τις Θεσπιές, τη Χαιρώνεια κ.λπ.

Η γεωγραφική ιδιαιτερότητα διαμόρφωσε τον πρώτο παράγοντα διαφοροποίησης της ελληνικής περίπτωσης. Ο δεύτερος παράγοντας, που αποτέλεσε εν πολλοίς παράγωγο του πρώτου, ήταν οι μορφές οργάνωσης παραγωγής. Ακριβώς λόγω του περιορισμένου του εδάφους, γεννήθηκαν κώμες και μετέπειτα πόλεις με ευάριθμους πολίτες. Τα λεπτά, πετρώδη και προβληματικά εδάφη της Μεσογείου, τα οποία καταπονούνται επί πολύ από τους ξηρούς καλοκαιρινούς μήνες, ευπρόσβλητα στις πυρκαγιές, με απότομες αλλαγές και αποκλίσεις θερμοκρασιών, παρέμεναν ακατάλληλα για συντήρηση πλήθους κατοίκων. Αξιόλογη άνοδος του πληθυσμού οδηγούσε σε αποικισμούς και σε εκροή ανθρώπινου δυναμικού. 

Οι συνήθεις μορφές οργάνωσης παραγωγής (τσιφλίκια, μεγάλη κτηνοτροφική παραγωγή) ήταν αδύνατον να ευδοκιμήσουν επί μακρόν (1) υπό παρόμοιους περιορισμούς. Απέμενε εξ υπολοίπου μόνο η μικρή ατομικιστική οργάνωση, τουτέστιν η οικογενειακή καλλιέργεια της γης, που απέφερε εισόδημα στο όριο συντήρησης, να κινεί την αγροτική παραγωγή.
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τους τρόπους μετάβασης από τους οικισμούς στην κοινότητα και μετά στην πόλη, η κατανομή των γαιών εμφανιζόταν άνιση και, παρά την πολιτειακή εξέλιξη (βασιλεία, αριστοκρατία, τυραννία, ολιγαρχία), οι εύφορες γαίες – ή έστω αυτές που είχαν τέτοιο μέγεθος ώστε μπορούσαν να προσφέρουν εισόδημα άνω του ορίου συντήρησης – βρίσκονταν στα χέρια των παλαιών γενών, των εκλεκτών. Το ατομικιστικό δίκαιο, που επεβλήθη, επέτρεπε την αέναη διαδοχή της περιουσίας.

Σε περίοδο κακών συνεχόμενων σοδειών ο μικρός κλήρος οδηγούσε σε πτώχευση και κάποιοι εγένοντο δούλοι. Συνεπώς, εάν σε μία πόλη συνεκεντρώνετο το έδαφος στα χέρια των ολίγων, αναποφεύκτως λόγω της περιορισμένης έκτασης και της έλλειψης προστατευτικών κοινωνικών μηχανισμών οι υπόλοιποι περιέπιπταν σε ένδεια ή στη δουλεία. Αυτό σήμαινε ότι ο αριθμός των στρατευσίμων θα έπεφτε κατακόρυφα, άρα η πόλις πολύ εύκολα θα κατακτάτο υπό των γειτόνων.

Ο οπλισμός στοίχιζε και μία ιδέα λαμβάνει κανείς από το γεγονός ότι μόνο οι τρεις πρώτες τάξεις των Αθηναίων μετά τη σολώνεια μεταρρύθμιση στρατεύονταν. (Ο Σόλων θεωρείται ο ιδρυτής της αθηναϊκής δημοκρατίας καθώς απαγόρευσε τον δανεισμό επί σώματι και προέβη σε σεισάχθεια). Άρα ανέκυπτε ένα μέτρο στην κατανομή του εδάφους και πόλεις που δεν το τήρησαν εξηφανίσθησαν, μηδέ της Σπάρτης εξαιρουμένης.

Η όλη οικονομική και κοινωνική συγκρότηση γέννησε μια ανάλογη πολιτισμική αντίληψη: το μέτρο• αυτό θα χαρακτήριζε τους αρχαίους Έλληνες από τους περισσότερους λαούς. Η τυπική πόλις – κράτος περιλάμβανε μεν κάποιους μεγαλογαιοκτήμονες αλλά χαρακτηριζόταν από την πληθώρα των μικρών αγροτών με γλίσχρο εισόδημα, ενώ αρκετοί από τους ακτήμονες ασχολήθηκαν με τη βιοτεχνία, το εμπόριο κ.λπ.

Αντιθέτως, στη Μακεδονία οι εκτεταμένες και εύφορες πεδιάδες δεν ήταν δυνατόν να αναπτύξουν αυτόνομες πόλεις. Η χώρα συνετίθετο από μεγάλο αριθμό χωριών ή μεγάλων κωμών, που δεν πλησίαζαν το μέγεθος των περισσοτέρων πόλεων της Ελλάδος ή της Ιωνίας, με πολύ έντονες οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες. Περαιτέρω ήταν δυνατόν να εκτρέφονται άλογα, όπως και στις πεδιάδες της Θεσσαλίας, κάτι που ήταν εξαιρετικά δαπανηρό και γι’ αυτό σπάνιο στη Νότιο Ελλάδα. 

Υπ’ αυτήν την έννοια δεν είναι τυχαίο ότι η κύρια δύναμις των Μακεδόνων ήταν το ιππικό των εταίρων, συνεπικουρούμενο από το θεσσαλικό, που ανήκε στους ισχυρούς (ταγούς). Ο Φίλιππος τη μεγάλη μάζα των χωρικών την εξόπλισε με σάρισα• αυτοτελώς ήταν αδύνατον να το επιτύχουν.
Συνεπώς, για μέρος των κατοίκων του Νότου, δηλαδή της κυρίως χώρας, οι Μακεδόνες, μη εμφανίζοντας το μέτρο, το ουσιώδες χαρακτηριστικό των Ελλήνων, την πόλιν, αλλά συνιστώντας ένα συνονθύλευμα μικρών κωμών κρίνονταν ως βάρβαροι• κάτι χειρότερο: ως απολίτιστοι. Οι καταγγελίες του Δημοσθένους (λόγου χάριν στον Γ’ Φιλιππικό) στηρίζονταν όχι σε φυλετική διαφοροποίηση, όπως ενίοτε υπονοείται, αλλά στο ουσιώδες γεγονός που διαφοροποιούσε τους Έλληνες από τους βαρβάρους

.
Οι Έλληνες ουδέποτε δημιούργησαν αυτοκρατορία• αυτό ήταν αδιανόητο στις πεποιθήσεις τους, οι οποίες προέκυπταν από τον τρόπο που ζούσαν• το αντίθετο κατάφεραν οι Μακεδόνες.
Οι τελευταίοι, όπως ήταν αναμενόμενο, στήριζαν τους μεγαλογαιοκτήμονες στις πόλεις και γενικότερα παρουσιάζονταν κατά των ριζοσπαστών, εξ ου και το μίσος του μέσου Έλληνα γι’ αυτούς. Η μακεδονική κατάκτηση υπέσκαψε τον ελληνικό τρόπο οργάνωσης και διά τούτο, συμφώνως με το σύνολο σχεδόν των αλλοδαπών ιστορικών, το τέλος της αρχαίας Ελλάδος δεν έλαβε χώρα το 146 π.Χ. αλλά το 338. Ο λέων της Χαιρώνειας δεν τιμά μόνο τους νεκρούς Θηβαίους ιερολοχίτες• σηματοδοτεί το τέλος της πόλεως – κράτους.

Οι επόμενοι κυρίαρχοι της Ελλάδος (οι Ρωμαίοι) ολοκλήρωσαν την καταστροφή. Οι εμφύλιοι πόλεμοι διεξήχθησαν επί ελληνικού εδάφους (Φάρσαλα, Φίλιπποι, Άκτιο, κ.λπ.), ενώ σχεδόν εξαφάνισαν τις πόλεις της Μεγάλης Ελλάδος (Νότιος Ιταλία και Σικελία).
Η χώρα κατ’ ουσίαν αποψιλώθηκε από τους υλικούς και ανθρώπινους πόρους. Οι μετέπειτα μεταναστεύσεις των λαών έδωσαν τη χαριστική βολή: Ερούλοι, Ούννοι, Βησιγότθοι, Οστρογότθοι κ.λπ. εξαΰλωσαν τον πλούτο της χώρας αφήνοντας ερείπια. Η ερήμωση της υπαίθρου αύξησε τα έλη, τα οποία ήταν υπεύθυνα για επιπρόσθετες απώλειες. Η καταστροφή ολοκληρώθηκε με τις ασθένειες, όπως η πανώλη στα χρόνια του Ιουστινιανού. Ο Προκόπιος, συνοδεύοντας τις στρατιές του Βελισαρίου κατά τον πόλεμο των Βανδάλων, περνώντας από την Ελλάδα ομιλεί για σκυθική γη. Αυτή η έρημη χώρα, σχεδόν ακατοίκητος, εκτός μερικών κατεστραμμένων μικρών πόλεων, δέχτηκε τη σλαβική πλημμυρίδα κατά τον 6ο και 7ο αιώνα. Η χώρα εσλαβώθη, όπως τη χαρακτηρίζει ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Ζ’. 

2. Η μεσαιωνική και σύγχρονη περίοδος
Πώς όμως η νότιος χώρα αφεσλαβίσθη τη παρόδω των ετών, ενώ παρέμειναν στη Βαλκανική και στη Μακεδονία οι Σλάβοι; Η εξήγηση δίνεται από τη μέθοδο παραγωγής και από τη μορφολογία της γης. Η πατριά (ζάντρουγκα) είναι η μέσω «ολόκληρου του γενεαλογικού δένδρου» – και όχι της ατομικής οικογένειας – καλλιέργεια δημητριακών και εκτροφή μικρών ζώων (προβάτων, αιγών). 

Η μέθοδος αυτή των Σλάβων απεδείχθη ακατάλληλη για τη νότιο Ελλάδα, αφού το άγονο της γης καθιστούσε προβληματική την επιβίωση. Περίοδοι ξηρασίας και κατάτμηση των πατριών, λόγω του εδάφους, καθιστούσε αδύναμη τη συγκρότηση ενιαίας αρχής. Αντιθέτως, στις πεδιάδες της Μακεδονίας και της βαλκανικής αναπτύχθηκε αξιοσημείωτη σλαβική ενότητα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Σαμουήλ, τον οποίον ο Βασίλειος Β’ πολεμούσε επί δεκαετίες, είχε την πρωτεύουσά του στην Αχρίδα. Αντιστοίχως οι μετέπειτα εξεγέρσεις, όπως επί Μιχαήλ Δ’, είχαν ως επίκεντρο την περιοχή αυτή.

Μετά τον 9ο αιώνα ο αποσλαβισμός των περιοχών νοτίως του Ολύμπου προχωρούσε με θεαματικούς ρυθμούς, ώστε έπειτα από τον 11ο να φαίνεται επανελληνισμένη η χώρα. Θετικό ρόλο σε αυτό διαδραμάτισε η γλώσσα της διοίκησης (ελληνική). Ωστόσο, στη Μακεδονία, η πρόοδος του εξελληνισμού συνάντησε ανυπέρβλητα εμπόδια, αφού η λαοθάλασσα των Σλάβων καθιστούσε αδύνατη παρόμοια εξέλιξη. Ο εκσλαβισμός των κατακτητών Βουλγάρων, τουρκικής καταγωγής, αναδεικνύει το ζήτημα.

Το Βυζάντιο, ως συνέχεια του ρωμαϊκού κράτους, στο οποίο από το 200 μ.Χ. και εντεύθεν ελάχιστοι Ιταλιώτες βασίλεψαν, υπήρξε μία πολυεθνική αυτοκρατορία. Οι ηγεμόνες προέρχονταν απ’ όλα τα μέρη της. Πέραν του εκχριστιανισμού, δεν επιδίωξαν εθνική ενότητα. Οι Τούρκοι ακολούθησαν την ίδια πολιτική.
Οι Έλληνες, λόγω του παρελθόντος τους και της ιδιομορφίας του εδάφους, ασχολούνταν κατά πολύ συστηματικότερα από τους υπόλοιπους υπόδουλους (Σλάβους, Αρβανίτες, Βλάχους) με το εμπόριο και τη ναυτιλία και άρα έρχονταν συχνότερα σε επαφή με τα ευρωπαϊκά δρώμενα. Δεν είναι τυχαίο συνεπώς το ότι επαναστάσεις του 19ου ξεκίνησαν από εκείνους.

Η άνοδος του σλαβικού εθνικισμού αργότερα, και ιδιαιτέρως του βουλγαρικού, είχε ως απόρροια την ενίσχυση του φρονήματος των Βαλκάνιων. Το ελληνικό στοιχείο στη Μακεδονία ήταν εξαιρετικά μικρό βορείως του Μοναστηρίου, ενώ συνιστούσε μειονότητα στην υπόλοιπη περιοχή που σήμερα βρίσκεται στα όρια της ελληνικής επικράτειας. Ενετοπίζετο κυρίως στις πόλεις• στην ενδοχώρα Μωαμεθανοί και Σλάβοι κυριαρχούσαν. 

Η ανταλλαγή πληθυσμών με τη μετακίνηση μουσουλμάνων προς την Ιωνία και αρκετών Σλάβων προς τη Βουλγαρία (συν την εξαφάνιση του εβραϊκού στοιχείου, που κυριαρχούσε στη Θεσσαλονίκη από τους ναζί) (2) και την είσοδο των Μικρασιατών και των Ποντίων ανέτρεψε τη σύνθεση επιβάλλοντας το ελληνικό στοιχείο. Αυτό αποτέλεσε πλέον του 90% του πληθυσμού, με μερικές εξαιρέσεις στους βόρειους νομούς, όπου διατηρήθηκαν θύλακοι Σλάβων.

Επειδή μεγάλο μέρος των «ντόπιων» ή Μακεδόνων, όπως ξεκίνησαν από τα τέλη του 19ου αιώνος να αυτοονομάζονται, μολονότι δεν διαφέρουν ουσιωδώς των Βουλγάρων, εντάχθηκε στις τάξεις του ΚΚΕ. Λόγω της ήττας του τελευταίου στον εμφύλιο, το αποτέλεσμα ήταν να συρρικνωθεί έτι περαιτέρω ο όγκος τους, ενώ διατηρήθηκαν μικρές εστίες στη βόρεια περιοχή (νομός Φλωρίνης και Πέλλας). Παράλληλα η εκπαιδευτική πολιτική από την εποχή του Μεταξά και εντεύθεν (η σλαβική γλώσσα δεν διδάσκεται και πλείστοι όσοι βρίσκονταν υπό έλεγχο μέχρι το 1980) εξαΰλωσε σχεδόν, με εξαιρέσεις, το ποσοστό των σλαβοφώνων.

Το σημερινό μακεδονικό ζήτημα πιθανώς δεν θα ανεφύετο εάν ο ελληνικός στρατός απεδεικνύετο αποτελεσματικότερος στον Πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο και τα τουρκικά όπλα διατηρούσαν κάποια στοιχειώδη άμυνα έναντι των Βουλγάρων. Ο Κωνσταντίνος κατηυθύνετο προς το Μοναστήρι, όταν διετάχθη από τον Βενιζέλο να αλλάξει κατεύθυνση προκειμένου να εισέλθει ο ελληνικός στρατός στη Θεσσαλονίκη. Έτσι οι περιοχές βορείως της Φλωρίνης αποδόθηκαν στους Σέρβους. Η διεκδίκηση των περιοχών αυτών εκ μέρους των Βουλγάρων οδήγησε στον Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο.

Εν συνόψει:
1. Η περιοχή που ορίζεται σήμερα ως Μακεδονία δεν ταυτίζεται με την αρχαία. Τουλάχιστον μέχρι τώρα δεν έχουν ανακαλυφθεί άξια λόγου ευρήματα, όπως αυτά στις Αιγές κ.λπ., ούτε κατά την Αρχαιότητα υπήρχαν αξιόλογες πόλεις βορείως του Περλεπέ. Οι όποιες κατακτήσεις του Φιλίππου ή του Αλεξάνδρου περιορίζονταν μέχρι την περιοχή αυτή. Άρα δεν διέθεταν οργανική ενότητα με την υπόλοιπη αρχαία Μακεδονία τα εδάφη πάνω από το όριο αυτό. Με τη ρωμαϊκή κατάκτηση τα σύνορα κατέστησαν πιο ακαθόριστα, αφού σημαντικό μέρος της ηπειρωτικής χώρας ονομαζόταν Μακεδονία (Ιλλυρία, Παιονία, Ήπειρος, Θεσσαλία, Θράκη).
2. Στην ύστερη Αρχαιότητα τα όρια του Βυζαντίου έφθαναν μέχρι των Άλπεων. Σταδιακώς περιορίσθηκαν στον Δούναβη και μετά τον 7ο αιώνα νοτίως της Αχρίδας. Για μεγάλο διάστημα μόνο τα εδάφη κάτω από τη Φλώρινα και την Έδεσσα ελέγχονταν επί μακρόν (το κράτος ως φυσαρμόνικα επεξετείνετο ή συρρικνώνετο). 
3. Τα κινήματα των Ελλήνων κατά την επανάσταση του 1821 εξερράγησαν στη Νάουσα, τη Βέροια, τη Χαλκιδική και όχι στα Σκόπια. Πληθυσμοί ελληνόφωνοι υπήρχαν, αλλά μικροί, βορείως του Μοναστηρίου και της Δοϊράνης.
4. Εδαφικώς, συνεπώς, η χώρα, με εξαίρεση την περιοχή του Μοναστηρίου (υποπρόξενος υπήρξε ο Ίων Δραγούμης) δεν διέθετε σημαντικές κοινότητες Ελλήνων, με σχετική ίσως εξαίρεση τον Περλεπέ. Υπ’ αυτήν την έννοια, με άλλη εξέλιξη των Βαλκανικών Πολέμων, η Ελλάς πιθανόν να ήλεγχε την περιοχή αυτή. Δεν θεμελιώνεται όμως από πουθενά ελληνικό δικαίωμα μέχρι τα Σκόπια.
5. Προφανώς, η όποια οικειοποίηση της μακεδονικής ιστορίας υπό των Σλάβων στερείται αντικειμένου. Διαθέτει τα αντίστοιχα επιχειρήματα με τη «μαύρη Αφροδίτη», τον «μαύρο Σωκράτη» κ.λπ. που υποστηρίζουν ορισμένοι, και μάλιστα σε αξιόλογα πανεπιστήμια της αλλοδαπής. Οι Σλάβοι en masse κατήλθαν τον 6ο μ.Χ. αιώνα, αν και ανιχνεύονται ήδη με τις μεταναστεύσεις των λαών (3ος έως 5ος αιώνας) μικρές πληθυσμιακές μετακινήσεις τους.
6. Οι κραυγές αγωνίας των Βορειοελλαδιτών είναι μάλλον υπερβολικές, καθώς θέμα αλυτρωτισμού, παρά τα υποστηριζόμενα υπό μερίδας σλαβοφώνων, δεν υφίσταται. Ο αριθμός των απομεινάντων «ντόπιων» στην Ελλάδα είναι αμελητέος. Όσα δικαιώματα έχουν οι σημερινοί Έλληνες επί της Βάρνας, της Αγχιάλου ή του Πύργου αντίστοιχα διαθέτουν και αυτοί επί της Μακεδονίας. 
7. Το σημερινό πρόβλημα πηγάζει από την έκταση που αποδίδεται σήμερα στη Μακεδονία. Τα όριά της στην Αρχαιότητα, όπως ελέχθη, περιελάμβαναν τη σημερινή ελληνική συν μια μικρή έκταση από το Μοναστήρι μέχρι τη Δοϊράνη. Τα εδάφη από τις Πρέσπες μέχρι τις Σιδηρές Πύλες και από την Αχρίδα μέχρι το Τέτοβο, τα Σκόπια, το Μπλαγκόεβγκραντ και το Σαντάσκι αποτελεί κατάχρηση να ονομάζονται Μακεδονία. Εφ’ όσον οι περιοχές αυτές είχαν καταληφθεί από τους Βούλγαρους, από τους οποίους οι κάτοικοι ουσιωδώς κοινωνικά και πολιτισμικά ελάχιστα αφίστανται, ίσως δεν θα ανέκυπτε οξύ ζήτημα. Από τα ανωτέρω αναδύεται το αίνιγμα: Μεγάλη Βουλγαρία ή Βόρειος Μακεδονία; 

1. Αναλυτικά: Παπαηλίας Θ. (2017) «Η Τελική Σύνθεση», Αθήνα: Παρουσία, σελ. 57-60
2. Πρόκειται για Εβραίους που είχαν εκδιωχθεί από την Ισαβέλλα και τον Φερδινάνδο μετά την ενοποίηση της χώρας το 1492