Ανάμεσα στον θρύλο και την Ιστορία

Το δίχως άλλο, ο Ανδρέας, όπως τον αποκαλούσε όλη η Ελλάδα, εχθροί και φίλοι, από την πρώτη στιγμή που πάτησε το πόδι του στη χώρα δημιούργησε γύρω από το πρόσωπό του έναν θρύλο. Και από τον θρύλο ώς την ιστορική αποτίμηση χρειάζεται να περάσει ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, μια απόσταση ικανή σε ιστορικό χρόνο, ώστε να ξεπεραστούν οι συναισθηματικές κυρίως διακυμάνσεις που προκαλεί η μνήμη του. Έτσι κι αλλιώς, 23 χρόνια μετά τον θάνατό του, ο Ανδρέας παραμένει έντονα παρών στις πολιτικές εξελίξεις της χώρας. Άρα είναι πολύ νωρίς ακόμα για να κάνουμε λόγο για μια πραγματική ιστορική αποτίμηση τόσο της πολυσχιδούς προσωπικότητάς του όσο και του θυελλώδους περάσματός του από την πολιτική ζωή της Ελλάδας. Για ένα είμαστε σίγουροι: ότι δεν άφησε κανέναν αδιάφορο. Το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι παραμένει σημείο συνεχών αναφορών και αντιπαραθέσεων, επίκεντρο έντονων επικρίσεων και εκρήξεων θαυμασμού, τον κρατά ζωντανό στην τρέχουσα πολιτική ιστορία της χώρας.

Και ενώ η βιβλιογραφία γύρω από την προσωπικότητα του Ανδρέα και την αποτίμηση του έργου του όλο και μεγαλώνει, ο ίδιος βρίσκεται στη χορεία των ιστορικών φυσιογνωμιών που περιμένουν την τελική ιστορική αποτίμηση. Πάντως, έφυγε έχοντας πλήρη συνείδηση ότι το «ραντεβού του με την Ιστορία» υπήρξε ένα γεγονός, γνωρίζοντας καλά ότι η Ιστορία θα απαντήσει πολύ αργότερα, αλλά δεν θα τον προσπεράσει αδιάφορα.

Ο Ανδρέας ως προσωπικότητα και όχι αποκλειστικά ως πολιτικό πρόσωπο μοιάζει περισσότερο με μυθιστορηματικό ήρωα. Θα ήταν άδικο να κριθεί με στενά πολιτικά κριτήρια υπό το πρίσμα μιας άνευρης ηθικής που ανάγει τη μετριότητα και την αποστειρωμένη αφοσίωση στον κανόνα σε ύψιστο ιδανικό. Θα τολμούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Ανδρέας των ελαττωμάτων πιθανόν να είναι πιο ενδιαφέρων από τον Ανδρέα των ακαδημαϊκών ή πολιτικών πλεονεκτημάτων. Σίγουρα, δεν είχαμε να κάνουμε με μια μονοσήμαντη προσωπικότητα, με έναν μονοδιάστατο άνθρωπο, με έναν άντρα που θα ενοχοποιούσε ή θα περιόριζε την ανθρώπινη φύση του. Ο Παπανδρέου ήταν πολύ πιο τολμηρός ως πολιτικό πρόσωπο και ως χαρακτήρας από αυτό που άντεχε η κοινωνία.

Τι ήταν, λοιπόν, αυτό που τον έκανε περισσότερο λαοφιλή από οποιονδήποτε άλλον πρωθυπουργό; Γιατί αρκούσε να σηκώσει απλώς το χέρι του για να κάνει τις λαοθάλασσες να παραληρούν; Τι συνέδεε έναν κορυφαίο ακαδημαϊκό με τον πιο απλοϊκό λαϊκό πολίτη της χώρας; Ποια μυστήρια και σκοτεινή σχέση τούς ένωνε; Η μεταμοντέρνα πανεπιστημιακή κοινότητα, οι νερόβραστοι διανοούμενοι και οι εμβριθείς αναλυτές βιάζονται να τον χαρακτηρίσουν ως λαϊκιστή ηγέτη. Αυτό μπορεί να απηχεί ένα μέρος της αλήθειας, όχι όμως την αλήθεια. Γενικότερα, ήταν αντιπαθής στους εστέτ όλων των ειδών και κατηγοριών και αγαπητός στον λαό.

Το μυστικό του ήταν η ειλικρινής και αυθεντική ευγένειά του. Ο λαός διέβλεψε σε αυτόν μια ισχυρή και ολοκληρωμένη προσωπικότητα – έναν ανώτερό του που γεφύρωνε αβίαστα και φυσικά το μεταξύ τους χάσμα, τις κοινωνικές διακρίσεις, και βασιζόταν στην αναγνώριση και την πεποίθηση ότι μπορεί να τον καλέσει ο πλέον ταπεινός πολίτης στο σπίτι του να μοιραστούν το φαΐ του και τα λόγια του, δίχως το αίσθημα της μειονεξίας που θα τον έβαζε στον πειρασμό «να του την πει». Ήταν ίσως η πρώτη φορά που ένας ηγέτης κατάφερε να σπάσει την απόσταση που τον χώριζε από τον λαό μέσα από μια σχέση αμοιβαιότητας. Ο λαός τον θεωρούσε δικό του άνθρωπο και ο Παπανδρέου τού το ανταπέδιδε. Προφανώς, υπήρξαν αστοχίες και υπερβολές, αλλά όλα συντελούνταν σε μιαν εποχή με μεγάλες ιστορικές εκκρεμότητες και «χρωστούμενα», κοινωνικές ανισότητες και κακοδαιμονίες που διαμόρφωσαν μια στρεβλή εθνική συνείδηση – για να μπορέσει τελικά να πιάσει στάχτη η παραστιά μας…

 

Ο πολιτικός Παπανδρέου

Πολιτικά ο Παπανδρέου αξιοποίησε μια σειρά πλεονεκτημάτων που του εξασφάλιζε το γεγονός ότι υπήρξε ο γιος του Γέρου της Δημοκρατίας, ένας γιος που δεν δίστασε να αναμετρηθεί με το πολιτικό ανάστημα τού πατέρα του και να διαφοροποιηθεί έχοντας ήδη ατσαλωθεί στο σκληρό και εντόνως ανταγωνιστικό αμερικανικό πανεπιστημιακό κατεστημένο, ως διεθνώς αναγνωρισμένος οικονομολόγος. Ως εξέχουσα και αυτόνομη προσωπικότητα εντάσσεται στην ελληνική μεταδικτατορική πολιτική σκηνή με απαιτήσεις. Στα χρόνια της δικτατορίας αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα ως αρχηγός του ΠΑΚ και εμφανίζεται στη μεταδικτατορική πολιτική σκηνή ως εισηγητής του κεντροαριστερού αφηγήματος, το οποίο εντάσσει στον κεντρώο χώρο αναμορφώνοντάς τον και εμφανιζόμενος ως ιδρυτής ενός νέου – με έντονα ριζοσπαστικά στοιχεία – πολιτικού σχηματισμού, καταφέρνοντας να διαλύσει στην ουσία το παραδοσιακό κέντρο και ταυτόχρονα να απορροφήσει μεγάλο μέρος της εκλογικής του πελατείας, την οποία στη συνέχεια διεύρυνε εντυπωσιακά. Ο νέος πολιτικός σχηματισμός καταφέρνει ιστορικά να επουλώσει τους δυο επώδυνους εθνικούς διχασμούς και να επαναδιατυπώσει με όρους αποδεκτούς την ιστορία της εθνικής αντίστασης προκαλώντας αμηχανία στην Αριστερά.

Στο επίκεντρο της κοινωνικής πολιτικής, ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν αυτός που έθεσε τέλος στην κοινωνικοπολιτική απομόνωση μεγάλων κοινωνικών στρωμάτων του ελληνικού λαού που καταδιώκονταν για τα πολιτικά τους φρονήματα και αδικούνταν από τις κοινωνικές διακρίσεις.

Με αιχμή του δόρατος το θρυλικό τρίπτυχο της εσωτερικής του πολιτικής «Εθνική Ανεξαρτησία, Λαϊκή Κυριαρχία και Κοινωνική Απελευθέρωση» συσπείρωσε το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων. Έθεσε τέλος στο καθεστώς των πολιτών δεύτερης κατηγορίας, στον φόβο του χωροφύλακα, στα κοινωνικά φρονήματα και στο φακέλωμα των πολιτών που για δεκαετίες βασάνιζαν και ταλαιπωρούσαν πολίτες και κοινωνία, καθιστώντας τη χώρα τριτοκοσμική. Έβαλε τέλος στο έλλειμμα δημοκρατίας αναμορφώνοντας τους θεσμούς. Μεταξύ των άλλων τεράστιας σημασίας θεσμικών αλλαγών υπήρξε και η αναμόρφωση του οικογενειακού δικαίου. Ταυτόχρονα, πρωταγωνίστησε στον εκδημοκρατισμό των Ενόπλων Δυνάμεων, θεμελίωσε το Εθνικό Σύστημα Υγείας, έκανε μια σειρά πρωτόγνωρων αλλαγών για την πολιτική πραγματικότητα της Ελλάδας σε παροχές και δικαιώματα θεσπίζοντας μια νέα πραγματικότητα, ενώ στον τομέα της οικονομίας δόθηκε ιδιαίτερη μέριμνα στην αναδιανομή του πλούτου. Τη δεκαετία του ’80, η ελληνική κοινωνία άλλαξε ριζικά και οι κυβερνήσεις του Ανδρέα Παπανδρέου είχαν κορυφαίο ρόλο σε αυτό τον μετασχηματισμό.

Ταυτόχρονα έδωσε νέα ώθηση στην εξωτερική πολιτική της χώρας εφαρμόζοντας μια πολυδιάστατη πολιτική, η οποία, παρά τις αντιφάσεις της, κατάφερε να προσδώσει στους Έλληνες πολίτες το χαμένο αίσθημα της εθνικής αξιοπρέπειας αλλά και να πετύχει την αναβάθμιση της χώρας στη διεθνή σκακιέρα. Ο Ανδρέας Παπανδρέου λίγους μήνες μετά την ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας κατέθεσε μνημόνιο στην ΕΟΚ με το οποίο ουσιαστικά ζήτησε την επαναδιαπραγμάτευση των όρων ένταξης της χώρας μας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Η πρότασή του απορρίφθηκε κατά το σκέλος των ειδικών προνομίων, όμως έγινε τελικά δεκτή στο σκέλος της οικονομικής ενίσχυσης που οδήγησε στα Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα, η εφαρμογή των οποίων στόχευε στη βελτίωση των κοινωνικοοικονομικών διαρθρώσεων στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές της Κοινότητας.

Ο Ανδρέας Παπανδρέου για να εξασφαλίσει τη βοήθεια στη χώρα δεν δίστασε να απειλήσει ευθέως τον Ζακ Ντελόρ, που είχε αναλάβει την Προεδρία της Επιτροπής τον Ιανουάριο του 1985, ότι θα ασκούσε βέτο στην είσοδο Ισπανίας και Πορτογαλίας στην Κοινότητα. Χαρακτηριστική υπήρξε η δήλωση της Μάργκαρετ Θάτσερ, που ήταν πολέμιος του κράτους πρόνοιας και των παροχών στις χώρες του Νότου και συγκρούστηκε πολλές φορές με τον Ανδρέα Παπανδρέου: «Δεν τον συμπάθησα, αλλά ποτέ δεν έφυγε από Διάσκεψη Κορυφής της ΕΟΚ χωρίς να πάρει κάτι για τη χώρα του».

Η εξωτερική του πολιτική χαρακτηρίστηκε από την υποστήριξη στον λεγόμενο «αδέσμευτο κόσμο», στον οποίο θεωρούσε ότι ανήκει η Ελλάδα, και από τη ρητορική ενάντια στον αμερικανικό ιμπεριαλισμό. Αυτή η στάση του βοήθησε πολύ τη χώρα, αυξάνοντας τη σημασία της στις διεθνείς σχέσεις, ενώ έδειχνε και στους δυτικούς συμμάχους ότι η συμμόρφωση των Ελλήνων στις υποδείξεις τους δεν ήταν πλέον άνευ όρων δεδομένη.

Το κεφάλαιο «Ανδρέας Παπανδρέου», που σήμερα πολλοί φέρουν επί ματαίω το όνομά του στα χείλη τους, μένει ανοιχτό στην ψυχρή ιστορική αποτίμηση μια και ακόμα η μνήμη του είναι ζωντανή και πάλλουσα στα πολιτικά πράγματα μέσα από διεκδικήσεις της κληρονομιάς του, αναφορές, διαμάχες, κωμικοτραγικές απομιμήσεις. Ωστόσο, το δίχως άλλο, υπήρξε μια ηγετική προσωπικότητα πρώτου βεληνεκούς, που είχε πλήρη συνείδηση της αναμέτρησής της με την Ιστορία. Ταυτόχρονα, ήταν μια πολυσύνθετη και αντιφατική προσωπικότητα και η ιδιοσυγκρασία του ξεπερνούσε τα στενά πολιτικά όρια συνθέτοντας έναν πολυσήμαντο μυθιστορηματικό ήρωα.

Όπως και να έχει, ο Παπανδρέου υπογράφει ανεξίτηλα με την παρουσία του τη μακράν πιο ειρηνική, ασφαλή και ευημερούσα σε όλους τους τομείς ιστορική περίοδο της νεότερης Ιστορίας της Ελλάδας!