Επί χρόνια αναλυτές και ειδικοί προσπαθούν να μετατρέψουν την τέχνη της πρόβλεψης πολιτικών αναταράξεων σε κάτι που προσεγγίζει την επιστήμη. Τα πραξικοπήματα αποτελούν μοναδική πρόκληση για κάτι τέτοιο. Είναι ιδιαιτέρως σπάνια και εξ ορισμού συνωμοτικά. Δεν διαφημίζονται, δηλαδή, εκ των προτέρων.

Μια αμερικανική ΜΚΟ, η One Earth Future (OEF), ασχολείται με τη λεπτομερή ποσοτική έρευνα πολιτικών αναταραχών ανά τον κόσμο και δημοσιοποίησε ένα μοντέλο πρόβλεψης πραξικοπημάτων, το CoupCast. Βασίζει τις προβλέψεις της σε 68 διαφορετικές μεταβλητές, οικονομικές και άλλες, για να αξιολογήσει το πού είναι πιθανότερο να υπάρξει το επόμενο πραξικόπημα.

Από τους δεκάδες παράγοντες, σ’ αυτούς που σχετίζονται πιο έντονα με τον κίνδυνο πραξικοπήματος περιλαμβάνονται:

● Ο ρυθμός της οικονομικής ανάπτυξης, ειδικά η καθαρή μεταβολή στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ.

● Πόσο διάστημα ένα καθεστώς βρίσκεται στην εξουσία.

● Πόσος καιρός έχει περάσει από το τελευταίο πραξικόπημα που σημειώθηκε στην κάθε χώρα.

● Αν η χώρα έχει χτυπηθεί από μια τραγωδία με μακροχρόνιες «παρενέργειες», όπως πλημμύρα, ξηρασία, μεγάλη φυσική καταστροφή κ.λπ.

Όσον αφορά την οικονομία μιας χώρας, οι αναλυτές επισημαίνουν ότι η σχέση μεταξύ οικονομικής ευημερίας και πολιτικής σταθερότητας είναι περίπλοκη.

Το 2015 η Παγκόσμια Τράπεζα σημείωνε σε έκθεσή της ότι από μόνοι τους οι οικονομικοί δείκτες δεν θα μπορούσαν να προβλέψουν την έλευση της Αραβικής Άνοιξης το 2011. Οι οικονομίες στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική αναπτύσσονταν σταθερά. Η ακραία φτώχεια και η εισοδηματική ανισότητα υποχωρούσαν.

 

Ο ρόλος της μεσαίας τάξης

Παρά ταύτα και σε πείσμα των αισιόδοξων οικονομικών ειδήσεων, οι δημοσκοπήσεις που διεξάγονταν τη δεκαετία του 2000 έδειχναν ότι οι Άραβες ανησυχούσαν όλο και περισσότερο για τις οικονομικές τους προοπτικές. Όπως επισημαίνει η Παγκόσμια Τράπεζα, αν και το «κατώτατο» 40% του κόσμου γινόταν πλουσιότερο, το βιοτικό επίπεδο του μέσου 40%, δηλαδή της μεσαίας τάξης, είχε μείνει στάσιμο.

Στην Τυνησία, τη χώρα από την οποία ξεκίνησε η Αραβική Άνοιξη, το 23% των αποφοίτων πτυχιούχων ήταν άνεργοι το 2010, ενώ στον γενικό πληθυσμό η ανεργία ήταν μόνο στο 13%. Αυτό δείχνει ότι ουσιαστικά η έλλειψη ευκαιριών έπαιξε μεγαλύτερο ρόλο από ό,τι η φτώχεια αυτή καθαυτή.

Σε ολόκληρο τον κόσμο θεωρείται ζωτικής σημασίας μια ισχυρή, οικονομικά ακμάζουσα μεσαία τάξη για τη διασφάλιση της δημοκρατίας.

 

Η στρατηγική των fake εκλογών

Η πολιτική ιστορία ενός τόπου παίζει επίσης σημαντικό ρόλο. Το CoupCast συμπεραίνει ότι τα πολύ παλιά και τα πολύ νέα αυταρχικά καθεστώτα έχουν αυξημένο κίνδυνο να ανατραπούν:

● Οι «νεοφυείς» δικτάτορες χρειάζονται χρόνο για να σταθεροποιηθούν στην εξουσία.

● Και τα μακροχρόνια καθεστώτα τείνουν να ξεθωριάζουν όταν γερνούν οι ηγέτες τους.

Ειδικά για τους δικτάτορες, το CoupCast θεωρεί ότι το σημείο ακμής τους όσον αφορά την πολιτική τους σταθερότητα είναι στους 18 μήνες εξουσίας.

Η One Earth Future επισημαίνει ότι ένας από τους τρόπους με τους οποίους πολλοί δικτάτορες φρόντισαν να προσαρμοστούν στη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα είναι η επιλογή να… διοργανώνουν εκλογές. Πρόκειται για μια στρατηγική που έχει τα ρίσκα της.

Μια νίκη στις εκλογές μπορεί να τους βοηθήσει να νομιμοποιήσουν το καθεστώς τους, όμως η προσπάθεια να παραμείνουν στην εξουσία ύστερα από εκλογική ήττα τείνει να δημιουργεί περαιτέρω αστάθεια.

Ένα χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του Κονγκό. Ο πρώην Πρόεδρος της χώρας νόθευσε εκλογική καταμέτρηση με σκοπό να αποκλείσει έναν αντίπαλο και μετά όρκισε έναν διάδοχο, αρνούμενος όμως να φύγει ο ίδιος από το προεδρικό μέγαρο. Το μοντέλο πρόβλεψης θεωρεί πιθανό ένα πραξικόπημα στο Κονγκό στο μέλλον.

 

Αντέχει ο Μαδούρο!

Για πολλούς η πιο πιθανή περίπτωση για το επόμενο πραξικόπημα είναι η Βενεζουέλα. Επί της Προεδρίας του Νικολάς Μαδούρο έχει συντελεστεί μια από τις χειρότερες οικονομικές καταστροφές στη σύγχρονη ιστορία. Το ΔΝΤ υπολογίζει την ανεργία σε πάνω από 44% και αναμένει τον πληθωρισμό φέτος να ξεπεράσει τα 10.000.000%.

Ο Μαδούρο κέρδισε σε εκλογές το 2013 και σε καταγγελλόμενες ως νοθευμένες το 2018. Η Βουλή στη Βενεζουέλα δηλώνει, επικαλούμενη το σύνταγμα της χώρας, ότι είναι παράνομος κι ότι πρέπει να αναλάβει ο Χουάν Γκουαϊδό μέχρι να διεξαχθούν «δίκαιες εκλογές». Πάνω από 50 χώρες αναγνωρίζουν τον Γκουαϊδό ως μεταβατικό Πρόεδρο.

Παρ’ όλα αυτά, είναι πολύ πιθανό ο Μαδούρο να κρατηθεί κι άλλο στην εξουσία. Παρά τη βαθιά δυσαρέσκεια στις χαμηλότερες βαθμίδες του στρατού, οι υψηλά ιστάμενοι αξιωματικοί τον στηρίζουν.

Το Πανεπιστήμιο της Φλόριντα ισχυρίζεται ότι οι δικτάτορες συχνά μειώνουν τις πιθανότητες ανατροπής τους με το να «χρυσώνουν» τον στρατό τους και να «πειράζουν» τις δομές της διοίκησης, ώστε να καταστήσουν πιο δύσκολο για τους στρατιωτικούς να συντονίσουν ένα πραξικόπημα.

Μελέτη που έκανε το συγκεκριμένο πανεπιστήμιο το 2012 συμπέρανε ότι παρόμοιες προσπάθειες «στεγανοποίησης» είναι χρήσιμες αποκλειστικά στους κυβερνήτες και καθόλου στη βελτίωση των οικονομικών της χώρας.

Όπως σημειώνει, μάλιστα, ο Μαδούρο φροντίζει να «ραίνει» τον στρατό του με «τυχερά» και δώρα, να παρέχει στους ανώτατους αξιωματικούς του επικερδείς ευκαιρίες για υπεξαίρεση χρημάτων και επιπλέον εισήγαγε, όπως λέγεται κι έχει γραφτεί, και Κουβανούς κατασκόπους για να διατηρούν «στην τάξη» το στράτευμα.

 

Οι πιθανότητες της Αλγερίας

Ποια είναι, λοιπόν, η χώρα που έχει τις μεγαλύτερες πιθανότητες να δει μια ξαφνική αλλαγή καθεστώτος; Σύμφωνα με το μοντέλο πρόβλεψης CoupCast, είναι η Αλγερία. Τον Απρίλιο βρέθηκε στην κορυφή της λίστας των πιθανοτήτων.

Ένας από τους ισχυρότερους δείκτες μελλοντικής πολιτικής αστάθειας είναι η αστάθεια του παρελθόντος. Η Αλγερία ήταν ήδη στην κορυφή της λίστας πριν από την παραίτηση του Προέδρου Μπουτεφλίκα. Η ξαφνική αποχώρησή του δεν καθιστά τη χώρα λιγότερο ευάλωτη.

Οι αναλυτές της αμερικανικής ΜΚΟ μέτρησαν 18 απόπειρες πραξικοπημάτων σε ολόκληρο τον κόσμο το 1966 και απολύτως καμιά το 2007 ή το 2018.

Σύμφωνα με το μοντέλο πρόβλεψης CoupCast, η Αφρική είναι η μοναδική ήπειρος όπου οι παράγοντες που καλλιεργούν πραξικοπήματα είναι ακόμη λίαν διαδεδομένοι. Μετά την Αλγερία, ψηλά στον πίνακα των πιθανοτήτων βρίσκονται κι άλλες αφρικανικές χώρες, όπως το Σουδάν, η Μπουρκίνα Φάσο, η Γουινέα Μπισάου και η Σομαλία.

Στοιχεία του Πανεπιστημίου του Ρότσεστερ δείχνουν ότι τα δύο τρίτα των ηγετών σε Αφρική και Μ. Ανατολή που έχασαν την εξουσία μεταξύ 1960 και 1989 είτε ανετράπησαν είτε πέθαναν από φυσικά αίτια. Σήμερα η εικόνα είναι βελτιωμένη. Οι περισσότεροι Αφρικανοί ή Άραβες ηγέτες φεύγουν από το αξίωμα είτε επειδή έχασαν τις εκλογές είτε επειδή δεν «κατεβαίνουν» ως υποψήφιοι.

Η δραματική πτώση του αριθμού των πραξικοπημάτων στην Αφρική τις τελευταίες δύο δεκαετίες οφείλεται σε σημαντικό βαθμό και στην άρνηση της Αφρικανικής Ένωσης να κάνει αποδεκτές τις ξαφνικές αναλήψεις της εξουσίας από στρατιωτικούς.

Όμως, οι νοσηρές δυναμικές παραμένουν σε πολλές χώρες της Αφρικής.

 

Επαναλαμβανόμενο μοτίβο

Στην Αλγερία βλέπουμε ένα μοτίβο που έχει «παιχτεί» σε διάφορες χώρες μετά την Αραβική Άνοιξη το 2011: διαμαρτυρίες του κόσμου ενάντια σε έναν αυταρχικό ηγέτη, οι οποίες επισπεύδουν την αλλαγή καθεστώτος.

Στις 2 Απριλίου παραιτήθηκε ο Αλγερινός Πρόεδρος Μπουτεφλίκα, ένας ογδονταδυάχρονος τόσο ανενεργός ώστε πολλοί Αλγερινοί… αστειεύονται ότι είναι στην πραγματικότητα νεκρός. Ουσιαστικά εξαναγκάστηκε σε παραίτηση ύστερα από εβδομάδες οργισμένων διαμαρτυριών που άρχισαν όταν ανακοίνωσε στον κόσμο ότι σχεδίαζε να ξανακατέβει για Πρόεδρος.

Παρόμοιες μαζικές διαμαρτυρίες γίνονται και στους δρόμους του Σουδάν, όπου στις 11 Απριλίου στρατιωτικοί έδιωξαν τον επί τριάντα χρόνια Πρόεδρο της χώρας. Προς το παρόν υπάρχει ένα αυτοδιορισμένο «μεταβατικό στρατιωτικό συμβούλιο».

Τέτοια «κινήματα του δρόμου» μπορούν να προσφέρουν ελπίδα, ακόμα και να επιφέρουν αλλαγή ενάντια σε βίαια καθεστώτα. Όμως την ίδια στιγμή ενέχουν και μεγάλο κίνδυνο. Η πτώση τυράννων όπως του Μπασίρ, προέδρου του Σουδάν που καταζητείται από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, είναι ένα απαραίτητο βήμα για κάθε μετάβαση στη δημοκρατία.

Όμως θα μπορούσε να ξεκινήσει έναν εμφύλιο ή να οδηγήσει σε μια νέα δικτατορία, καθώς ο επόμενος «ισχυρός άνδρας» χτίζει τα δικά του δίκτυα εξουσίας.

Τα πραξικοπήματα τείνουν να κάνουν μια κακή κατάσταση ακόμα χειρότερη. Και, ως γενικό κανόνα σε όλο τον κόσμο, βλέπουμε ότι οι στρατοί αποδεικνύονται χρησιμότεροι στο να στήνουν πραξικοπήματα από το να διαχειρίζονται τη μετάβαση σε πολιτική διακυβέρνηση.

 

Στρατός και Ταϊλάνδη

Ο στρατός στην Ταϊλάνδη από το 1932 έχει κάνει 19 πραξικοπήματα, τα 12 από αυτά «επιτυχημένα». Η τελευταία φορά που κατέλαβε την εξουσία ήταν το 2014.

Πρόσφατα, τον Μάρτιο, έκανε εκλογές σύμφωνα με ένα σύνταγμα το οποίο είχε φροντίσει να συντάξει με τρόπο ώστε να διατηρήσει μόνιμα την εξουσία. Παρόμοια εικόνα και στη Μιανμάρ και στο Πακιστάν, όπου ο στρατός χρησιμοποιεί είτε ένα σύνταγμα κομμένο και ραμμένο στα μέτρα του είτε σκιώδεις μηχανισμούς για να εξασφαλίσει τη μόνιμη επιρροή του και την προστασία των οικονομικών του συμφερόντων.

Στην Αλγερία θεσμοί μπορεί να υπάρχουν μεν, αλλά την πραγματική εξουσία έχουν αυτοί που οι Αλγερινοί ονομάζουν le pouvoir (η ισχύς, η δύναμη). Πρόκειται για μια κλίκα αξιωματικών του στρατού και επιχειρηματιών που βρίσκονται σε ένα μόνιμο ντιλάρισμα μεταξύ τους. Οτιδήποτε και οποιοσδήποτε εκτός αυτής της κλίκας συνθλίβεται.

Το καθεστώς στην Αλγερία καθώς και αυτό στο Σουδάν βασίζονται όχι σε ισχυρούς, ξεκάθαρους θεσμούς, αλλά σε έναν αόρατο ιστό προσωπικών σχέσεων. Οι ηγέτες είναι απλώς «ντιλαδόροι», που χρησιμοποιούν διαφορετικές φατρίες τη μια εναντίον της άλλης με σκοπό να διατηρηθούν στην εξουσία.

Όλες αυτές οι κλίκες, που τώρα πήραν τα ηνία, αποτελούν ουσιαστικά ένα καρτέλ από διαφορετικές στρατιωτικές ομάδες, επίσημες, ημιεπίσημες, έως και πολιτοφυλακές, που παλεύουν να διατηρηθούν στην εξουσία.

Το πόσο δίκιο ή άδικο έχουν οι προβλέψεις της αμερικανικής ΜΚΟ και των διαφόρων πανεπιστημίων, των οποίων τις απόψεις αναφέρουμε, μένει να επιβεβαιωθούν. Όμως, ως γενικός κανόνας, προκύπτει ότι μόνο όταν μια πολιτεία στηρίζεται σε ευρεία βάση και η πραγματική ισχύς βρίσκεται στους θεσμούς και όχι σε άτομα μπορεί να είναι στ’ αλήθεια ασφαλής – ή, εν πάση περιπτώσει, πολύ πιο ασφαλής – από πραξικοπήματα.