Ως «Ανατολικό Ζήτημα», όπως υιοθετήθηκε ως έκφραση σε θέματα πολιτικής και διπλωματίας, ορίζεται το δυσεπίλυτο πρόβλημα που δημιουργήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα, με τα εμφανή σημάδια της κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την πρεμούρα των ευρωπαϊκών χωρών να προβάλουν τις παντός είδους αξιώσεις τους πάνω στις κτήσεις της στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Μέρος του Ανατολικού Ζητήματος υπήρξε και η Επανάσταση του 1821. Αν και το Ανατολικό Ζήτημα εν πολλοίς επιλύθηκε μετά τη λήξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου – εξαιρώντας το ότι συνεχίστηκε και μερικά χρόνια αργότερα ως ελληνοτουρκικό ζήτημα –, η συνθήκη της Λωζάννης που προέκυψε φαίνεται να αμφισβητείται πλέον στις μέρες μας από την Τουρκία δυναμικά και αποφασιστικά, μέσα από έναν έξαλλο ρητορικό αναθεωρητισμό που δυναμιτίζει τον εύφλεκτο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου.

Όπως και τότε, έτσι και στις μέρες μας, το ζήτημα αυτό απασχολεί τον δημόσιο λόγο. Όπως και σήμερα γράφονται και διατυπώνονται μια σειρά θεωριών, έτσι ακριβώς δυο αιώνες νωρίτερα, με τα αντίστοιχα μέσα της εποχής – δηλαδή, ουσιαστικά, μόνο τις εφημερίδες –, κάποιοι κονταροχτυπιόνταν γύρω από τις εξελίξεις. Μεταξύ αυτών και δυο ιδιαίτερα γνώριμα πρόσωπα: ο Μαρξ και ο Ένγκελς – που φυσικά τότε δεν διέθεταν τη φήμη που απέκτησαν μετά θάνατον.

Μετά την επανάσταση και την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του ελληνικού κρατιδίου, πολλοί ήταν εκείνοι που στην Ευρώπη αλλά και εντός Ελλάδας προβληματίζονταν σοβαρά για το τι είδους εθνικό κράτος είναι αυτό. Σε γενικές γραμμές, η ευρωπαϊκή διπλωματία (της οποίας ήταν δημιούργημα), το θεωρούσε λίγο-πολύ ως «κράτος απόφυση»…

Όσον αφορά τώρα στους «οικείους» μας Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς, το «συνταγματικό βασίλειο του Όθωνα» χαρακτηρίζεται από τον πρώτο ως «πολιτικό φάντασμα», ενώ ο δεύτερος έσπευδε να αντιτείνει στις αιτιάσεις των εκπροσώπων του ελληνικού μεγαλοϊδεατισμού «περί ασφυκτικών ορίων του ελληνισμού» ότι ούτε ο αριθμός τους ούτε το εθνικό τους πνεύμα δεν έδιναν στους Έλληνες «κάποιο πολιτικό βάρος ως έθνος, εκτός από τη Θεσσαλία κι ίσως και την Ήπειρο». Όλα αυτά συνέβαιναν στα μέσα του 19ου αιώνα.

Όπως φρονούσαν, λοιπόν, οι Μαρξ και Ένγκελς, η δημιουργία του ελληνικού κράτους οφείλεται κατ’ αποκλειστικότητα στην καταλυτική επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων στο πλαίσιο της ευρύτερης πολιτικής για σφαίρες επιρροής τους στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Δεν παραλείπουν δε να τονίσουν, προς θεμελίωση των ισχυρισμών τους, ότι η σύσταση του νεοελληνικού κράτους δεν ήρθε ως αποτέλεσμα μιας νικηφόρου επανάστασης. Αντίθετα, όταν η Επανάσταση είχε ηττηθεί ολοκληρωτικά, η επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων ήταν που ανέτρεψε την ήττα.

Ο Μαρξ μάλιστα τονίζει: «…η ελληνική ελευθερία και η ίδρυση του ελληνικού κράτους επισφραγίστηκε από τη ρωσική προέλαση του 1829, η οποία συνδυάστηκε με την ταυτόχρονη φιλελληνική παρέμβαση ενός Palmerston καθοδηγούμενου στις ενέργειές του από τις ρωσικές επιθυμίες». Εδώ ας παρατηρήσουμε ότι ο Μαρξ θεωρούσε, καθώς φαίνεται, τον Άγγλο υπουργό των Εξωτερικών Palmerston όργανο των Ρώσων, πράγμα που δεν έχει αποδειχθεί. Απλώς αυτή ήταν το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε αιτιολογώντας τις ενέργειές του, μια και, όπως πίστευε, εξασφάλισε με διάφορους τρόπους, άμεσους και έμμεσους, τις ρωσικές θέσεις ισχύος στην Ελλάδα.

Ο δε Μαρξ όχι μόνο θεωρεί τη Φιλική Εταιρία όργανο των Ρώσων, αλλά και τον ίδιο τον Τσάρο Αλέξανδρο Α’ μυστικό ηγέτη της. Με δυο λόγια, όπως ήδη αναφέραμε, θεωρούν την έναρξη αλλά και την αποπεράτωση της Ελληνικής Επανάστασης ρωσικό επίτευγμα. Τονίζει δε ότι ο ρωσικός παράγων χρησιμοποίησε για την επίτευξη του σκοπού του το φιλελεύθερο φιλελληνικό ευρωπαϊκό κίνημα και τη συναισθηματική φόρτιση που αυτό δημιούργησε. Μάλιστα, και οι δύο πιστεύουν ότι οι Ρώσοι κρύβονται πίσω από τη διάδοση του φιλελληνισμού που παρέσυρε τις δυτικές δυνάμεις να συμπαρασταθούν στους Έλληνες.

Ο Μαρξ, παρά την εμμονή του σε σχέση με τη ρωσική επιρροή στη χώρα μας, δεν παραλείπει να επισημάνει και να τονίσει τον τρόπο με τον οποίο η αγγλική δανειοδοτική πολιτική απέναντι στο ελληνικό κράτος καταλύει στην ουσία την εθνική κυριαρχία της Ελλάδας. Οι Άγγλοι, μάλιστα, πέτυχαν το ίδιο ακριβώς και με την Τουρκία. Το ελληνικό «πολιτικό φάντασμα», ωστόσο, συνεχίζει, σύμφωνα πάντα με τον Μαρξ, να δημιουργεί με την παρουσία του ζητήματα στη διεθνή πολιτική, μια και εκκρεμούν ακόμη εδάφη όπου ζουν ελληνικοί πληθυσμοί υπό τούρκικη κατοχή.

Υιοθετώντας τις θέσεις του Fallmerayer, οι Μαρξ και Ένγκελς οδηγούνται στη σαφή απόρριψη των οραμάτων του φιλελεύθερου φιλελληνισμού για παλινόρθωση της Αρχαίας Ελλάδας στα χώματα της σύγχρονης, γιατί κι οι δυο πιστεύουν ακράδαντα (όπως τονίσαμε ήδη πιο πάνω) ότι αυτό το φιλελεύθερο αφελές παιχνίδι ωφελεί μόνο τον αντιδραστικό ρωσικό επεκτατισμό. Ακολουθώντας λοιπόν τον Fallmerayer, ο Μαρξ χρησιμοποιεί τη λέξη «Έλληνας» αποκλειστικά με τη θρησκευτική της σημασία, μια και η ανυπαρξία φυλετικών διαφορών μεταξύ Ελλήνων και νότιων Σλάβων, όσο και η όμοια θρησκεία, προσδίδουν στην ονομασία «Έλληνας» υπερεθνικό χαρακτήρα.

Όταν ο Μαρξ εξετάζει το Ανατολικό Ζήτημα, δεν παραλείπει να έχει στο μυαλό του την αντίθεση Ανατολής – Δύσης, με ό,τι αυτή συνεπάγεται. Θεωρώντας ότι στην Ανατολή δεν ανήκει μόνο η Τουρκία, αλλά και το Βυζάντιο και η Ρωσία, συνάγει ότι με την κατάκτηση του Βυζαντίου απ’ την Τουρκία και την κατάκτηση της Τουρκίας από τη Ρωσία η Ανατολή θα γίνει επιθετικότερη. Ακρογωνιαίος δε λίθος αυτής της οπισθοδρομικής ανατολικής δομής υπήρξε η ενότητα κράτους – εκκλησίας, πολιτικής και θρησκείας.