Το ανώτερο είδος ιστοριογραφίας είναι εκείνο που οι επαγγελματίες ιστορικοί του καιρού μας βλέπουν κάπως αφ’ υψηλού, αν δεν το περιφρονούν κιόλας: η αφηγηματική, εκθετική ιστορία, η αποκαλούμενη υποτιμητικά “γεγονοτική”. Η πολιτική, στρατιωτική και διπλωματική ιστορία κυρίως, και τα συναφή υποείδη τους.

Και υπερέχει αυτή η ιστοριογραφία κατά πολύ από τις τωρινές ιστορικές σχολές για δύο λόγους. Ο πρώτος έχει να κάνει με τα εκφραστικά της μέσα. Ιστορώ σημαίνει αφηγούμαι, διηγούμαι, “αναθιβάλλω” καταπώς έλεγε ο Κορνάρος: ανακαλώ χρονικά μια αλυσίδα συμβάντων. Αφήνω τα ίδια τα συντελεσθέντα να παρουσιάσουν τον εαυτό τους, να αυτοαναλυθούν, κρατώ τα συμπεράσματα τα δικά μου για το τέλος και περιορίζω τις ειδικές έννοιες στο ελάχιστο αναγκαίο. 

Οι μεγάλοι της αφηγηματικής ιστορίας, από τον Ηρόδοτο και δώθε, ήταν πριν απ’ όλα σπουδαίοι παραμυθάδες, τεχνίτες του λόγου, ήξεραν να αιχμαλωτίζουν την προσοχή του αναγνώστη, να τον τέρπουν μέσα από την διδαχή και τούμπαλιν. Οι σημερινοί ιστορικοί πάλι, ακόμη και οι πιο ευφραδείς ανάμεσά τους, επειδή ακριβώς αφηγούνται τόσο λίγο, ή και καθόλου, στην καλύτερη περίπτωση είναι καλοί δοκιμιογράφοι. Πάει να πει, στη σύγκριση, χαμένοι από χέρι. 

Ο δεύτερος λόγος έχει να κάνει με το γνωστικό περιεχόμενο της αφηγηματικής ιστορίας. Καθώς είναι η μόνη που μελετά στο ωμό, χαοτικό της ξετύλιγμα την ανθρώπινη πράξη, είναι και η μόνη που μπορεί να φέρει στο φως την αβυσσαλέα τυχαιότητα που διέπει τη ζωή μας, την ιλιγγιώδη απροσδιοριστία που ορίζει τη μοίρα μας. Αλλά και την μεγαλειότητα των ανθρώπινων παθών. 

Διαβάζοντας από πρώτο χέρι για τα χούγια του Κανδαύλη ή του Αλκιβιάδη, του Κηρουλάριου ή του Μαρά, μαθαίνεις πόσο αλλιώς θα μπορούσαν να έχουν πάει τα πράγματα, πώς μια ελαφρά μετατόπιση, ένα πέταγμα της ιστορικής πεταλούδας εδώ, θα μπορούσε να φέρει τα πάνω κάτω σε όλα όσα επακολούθησαν. Ένα αμάξι στο Σαράγεβο που βγαίνει από τη προκαθορισμένη του διαδρομή, μια μαϊμού που δαγκώνει έναν εστεμμένο, μια πανδημία που χτυπάει νωρίτερα τον ένα στρατό και αφήνει τον άλλο δυο βδομάδες αλώβητο, μια βόμβα που δεν σκάει όπως πρέπει – πόσες τέτοιες συμπτώσεις αλήθεια δεν χρειάστηκαν για να γίνει ο 20ος αιώνας; Όπως στο περίφημο ποίημα του Ρόμπερτ Φροστ, τα μονοπάτια που παίρνουμε ή δεν παίρνουμε στη ζωή μας στην αφετηρία τους ελάχιστα διαφέρουν, τα βήματά μας προς τα εκεί τα οδηγούν παράγοντες κάποτε ασήμαντοι. Στο τέλος καταλαβαίνει κανείς σε πόσο αποκλίνοντες προορισμούς οδηγούν.

Κι όσο για τα μοιραία πάθη και τις συνέπειές τους, οι θυμικές ιδιοσυγκρασίες ενός Αλέξανδρου ή ενός Ναπολέοντα, ενός Νέρωνα ή ενός Χίτλερ, μιλούν από μόνες τους. «Αποδίδω μεγάλη βαρύτητα στα συναισθήματα», λέει ένας ιστορικός του καιρού μας, ο μεγάλος Ερνστ Νόλτε. «Και μάλιστα τόσο στα ανυψωτικά, τα συνεγερτικά συναισθήματα, όσο και στα νοσηρά, τα αρρωστημένα συναισθήματα. Από αυτά ξεπηδούν κατά τη γνώμη μου οι περισσότερες μεγάλες στιγμές της ιστορίας». 

Έμμονοι πόθοι και ποικιλώνυμα σύνδρομα, απωθημένες ενοχές και ζωτικά ψεύδη, η ορμή της αυτοκαταστροφής προπάντων, που τόσο καθαρά την ακούμε στους δρόμους της σαστισμένης Δύσης τα χρόνια αυτά, τέτοιου είδους πάθη δηλαδή, κινούν την ιστορία περισσότερο απ’  όλη τη σταθμίσιμη δυναμική των ψυχρών μεγεθών. Της προμηθεύουν το υλικό απ’ το οποίο είναι φτιαγμένη. 

Είναι λογικό βέβαια, σε καιρούς αναλυτισμού και νουμεροποίησης των πάντων, και οι ιστορικοί να εναγκαλίζονται τους θετικισμούς και τις θεωρίες. Το σύμπλεγμα απέναντι στις ακριβείς λεγόμενες επιστήμες, από τον 19ο αιώνα ώς τις μέρες μας καλά κρατεί. Ύστερα, όσο πιο πολύπλοκες γίνονται οι πολιτισμοί και οι βιοτικές μας σχέσεις, τόσο πιο πολύ οι άνθρωποι ζητούν να βρουν παραμυθία σε απλουστευτικά ερμηνευτικά σχήματα ‒ ντετερμινιστικά, ουτοπικά, μεσσιανικά προπάντων. Σε οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς «νόμους». Μόνο αυτά τους επιτρέπουν κάπως να φαντάζονται, να προεικάζουν το μέλλον. Άρα και να πιστεύουν ότι το έχουν στα χέρια τους. Όμως τα ανθρώπινα πάθη και τα παιχνίδια της τύχης είναι που φτιάχνουν το αύριο, την μέλλουσα οικονομία, κοινωνία και πολιτική. Όχι το αντίστροφο.

Υπάρχει κάτι το ζοφερό και το τυχάρπαστο στην ανθρώπινη φύση. Κάτι που υπηρετεί την αυτοσυντήρηση ανάποδα απ’ ό,τι οι θιασώτες της πρόνοιας συνετά θα υπέθεταν – γυμνάζοντας την αντοχή της και τιμωρώντας την αδυναμία της, όπως τα κύτταρα του καρκίνου το ζωντανό σώμα. Δεν έχουν λόγο εδώ τα εξηγητικά μας θεωρήματα. Στο τέλος, ξαναγυρνάμε έκθαμβοι στις ίδιες εκείνες, τις τόσο οικείες μας, όπως νομίζαμε, σελίδες του Θουκυδίδη. Κι αναρωτιόμαστε πώς γίνεται να μην τις έχουμε ώς τώρα συλλογιστεί.