Μεγάλος, στρογγυλός, αργοκίνητος, ευγενικός και vegetarian: ο μανάτος είναι ο χαριτωμένος γίγαντας των θαλασσών, που αρέσκεται στο να τρώει, να κοιμάται και να ταξιδεύει.

Αν και έχει την κοινή ονομασία «θαλάσσια αγελάδα», στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα μακρινό συγγενή του ελέφαντα, με τον οποίο μοιράζονται έναν κοινό πρόγονο, από τον οποίο εξελίχθηκαν 50 εκατομμύρια χρόνια πριν.

Τα τρία είδη του μανάτου, ο μανάτος του Αμαζονίου, ο Αφρικανικός και ο μανάτος των Δυτικών Ινδιών ή Αμερικανικός, ζουν σε αβαθή, ήρεμα και θερμά νερά, έχοντας προσαρμοστεί τόσο σε γλυκούς όσο και αλμυρούς υδροβιότοπους. Με μήκος 2,5-4 μέτρα και βάρος 200-500 κιλά, που μπορεί να ξεπεράσει και τον ενάμιση τόνο, περνάνε τη μισή τους μέρα μασουλώντας φύκια, ποταμίσια βλάστηση και άλγη, σε ποσότητες που φτάνουν το 1/10 του βάρους τους, ήτοι 50 κιλά φυτικής ύλης. Τα δόντια τους ανανεώνονται εφ’ όρου ζωής, όπως και των ελεφάντων, και διαθέτουν δύο βοηθητικά άνω χείλη, που λειτουργούν όπως η προβοσκίδα, χρησιμεύοντας στο να πιάνουν και οδηγούν την τροφή στο στόμα.

Την υπόλοιπη μέρα τους, το μόνο που κάνουν είναι να ανεβαίνουν τακτικά στην επιφάνεια για αέρα, ακόμα και κατά τη διάρκεια του 12ωρου ύπνου τους, και να περιπλανιούνται στο νερό με πραγματικά αργές ταχύτητες (8χλμ/ώρα!), σε περίπτωση ανάγκης όμως μπορούν να αναπτύξουν και ταχύτητα 24χλμ/ώρα, για σύντομο χρονικό διάστημα.

Κάποια ενδιαφέροντα δεδομένα για τους μανάτους είναι τα εξής:

• Θεωρείται πως οι γοργόνες για τις οποίες μιλούσαν οι ναυτικοί στους θρύλους τους, στην πραγματικότητα ήταν μανάτοι ή το συγγενικό τους ειδός, το ντιγκόνγκ. Ο Χριστόφορος Κόλομβος μάλιστα, έγραψε στο ημερολόγιό του πως οι γοργόνες τελικά δεν είναι και τόσο όμορφες, και έχουν ανδρικά χαρακτηριστικά στο πρόσωπό τους. Αυτή η παρεξήγηση ενδεχομένως οφείλεται στο γεγονός πως ο μανάτος έχει σχετικά ανθρωπόμορφο πρόσωπο και άνω άκρα που, από απόσταση, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ανθρώπινα χέρια. Επίσης, ο τρόπος που αναδύεται από το νερό, αργά με το κεφάλι ψηλά, θυμίζει τις γοργόνες, όπως αυτές περιγράφονταν στους αρχαίους μύθους.
• Αν και τα μάτια τους είναι μικροσκοπικά, έχουν καλή όραση, όπως και ακοή, παρόλο που απουσιάζουν τα εξωτερικά όργανα της ακοής και τα υπεύθυνα όργανα είναι κάποια εσωτερικά οστά. Έχουν επίσης ιδιαίτερα ευαίσθητη αίσθηση αφής.
• Δεν μπορούν να στρίψουν το λαιμό τους, ο οποίος έχει μόνο έξι σπονδύλους, αντί για τους συνηθισμένους επτά των άλλων θηλαστικών, κι έτσι στρίβουν ολόκληρο το σώμα τους για να κοιτάξουν στο πλάι.
• Ο εγκέφαλός τους είναι μαλακός και η αναλογία του προς το μέγεθος του σώματος είναι η μικρότερη από όλα τα θηλαστικά. Αν και δεν είναι ιδιαίτερα έξυπνοι, μπορεί να μάθουν απλές οδηγίες και να ξεχωρίσουν χρώματα.
• Συναντώνται μόνοι ή σε ζευγάρια, εκτός αν ψάχνουν ζεστά νερά ή πρόκειται να ζευγαρώσουν, οπότε σχηματίζουν κοπάδια. Δεν είναι ανταγωνιστικοί για την εδαφική τους κυριαρχία, δεν έχουν ιεραρχία και δεν είναι καθόλου επιθετικοί. Ακόμα και τα δόντια τους είναι αδύνατο να προκαλέσουν την οποιαδήποτε ζημιά.
• Έχουν φιλικές σχέσεις με τους κροκόδειλους. Για την ακρίβεια, αν βρεθούν να κολυμπούν στα ίδια νερά, ο κροκόδειλος θα αφήσει τον μανάτο να περάσει ανενόχλητος, αλλιώς ο μανάτος θα τον σπρώξει ώστε να τον διώξει από το δρόμο του.
• Δε βγαίνουν ποτέ στην ξηρά και ο μικρός μεταβολισμός τους, σε συνδυασμό με το ελάχιστο λίπος τους (το μέγεθος του μανάτου οφείλεται κυρίως στα εσωτερικά του όργανα) κάνει επιτακτική την ανάγκη για εξεύρεση θερμών νερών. Αυτό συχνά τους οδηγεί σε εκβολές θερμών υδάτων από εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος, γεγονός που ανησυχεί τους επιστήμονες: καθώς οι μανάτοι επιστρέφουν στο ίδιο σημείο κάθε χειμώνα, η διακοπή λειτουργίας ενός τέτοιου εργοστασίου σημαίνει και το θάνατό τους από το κρύο.
• Ζουν 40-60 χρόνια, γεννούν ένα μωρό ανά 2-5 χρόνια και δεν έχουν κανένα φυσικό εχθρό.

…εκτός φυσικά, από τον άνθρωπο.

Στο παρελθόν, οι άνθρωποι κυνηγούσαν τους μανάτους για το κρέας τους. Αν και αποτελεί προστατευόμενο είδος παγκοσμίως εδώ και πολλές δεκαετίες, το παράνομο κυνήγι συνεχίζεται σε περιοχές της Νοτίου Αμερικής και της Καραϊβικής. Επίσης, η έντονη οικιστική ανάπτυξη σε παράκτιες περιοχές έχει διαταράξει το φυσικό περιβάλλον του μανάτου, έχει αποκόψει την πρόσβασή του σε θερμές πηγές και έχει περιορίσει σημαντικά τα φυτικά είδη από τα οποία τρέφεται. Ακόμα, η χημική μόλυνση των υδάτων έχει εξασθενήσει το ανοσοποιητικό του σύστημα, όπως συμβαίνει σε όλα τα θαλάσσια θηλαστικά. Για παράδειγμα, κάθε χρόνο την τελευταία δεκαετία, εκατοντάδες μανάτοι πεθαίνουν από επιδημίες μικροοργανισμών και λόγω της ερυθράς παλίρροιας, ενός φαινομένου υπερπολλαπλασιασμού ενός τοξικού είδους φυτοπλαγκτόν. Μόνο το 2018, χάθηκε το 13% του παγκόσμιου πληθυσμού λόγω της ερυθράς παλίρροιας.

Ο βασικός λόγος όμως που οι μανάτοι θανατώνονται με μεγάλους ρυθμούς, είναι η πρόσκρουσή τους με βάρκες και σκάφη. Η ήρεμη ιδιοσυγκρασία τους και η περιέργειά τους, σε συνδυασμό με την ανάγκη τους για ζεστά και ρηχά νερά, τους οδηγεί συχνά κοντά σε παραλίες, όπου απρόσεκτοι οδηγοί σκαφών προσκρούουν πάνω τους, τραυματίζοντάς τους θανάσιμα με τις προπέλες τους. Η αργή ταχύτητα με την οποία κολυμπούν οι μανάτοι αποβαίνει μοιραία, καθώς δεν μπορούν να απομακρυνθούν εγκαίρως όταν τους πλησιάζει ένα σκάφος με μεγάλη ταχύτητα.

Στην Αμερική, όπου συμβαίνουν τα περισσότερα τέτοια ατυχήματα και οι αποικίες μανάτων αποτελούν τουριστική αταξιόν, όπου οι επισκέπτες κάνουν βόλτες με βάρκες ανάμεσά τους, οι Αρχές συμβουλεύουν τους οδηγούς σκαφών να πλέουν με μειωμένη ταχύτητα και τους επισκέπτες να μην ταΐζουν και να μην παίζουν με τους μανάτους. Η χαριτωμένη όψη τους προκαλεί συχνά τη συμπάθεια των ανθρώπων, πράγμα που μπορεί να μεταβάλλει τον τρόπο που αλληλεπιδρούν αυτά τα ζώα με μας, θέτοντάς τα έμμεσα σε θανάσιμο κίνδυνο, καθώς θεωρούν τον άνθρωπο ένα φιλικό πλάσμα. Δεν είναι λίγες δε οι περιπτώσεις που κάποιος καβαλάει ένα μανάτο για μια θαλάσσια βόλτα…

Ο πληθυσμός του μανάτου είχε καταφέρει να διπλασιαστεί τα τελευταία 20 χρόνια και το είδος, ενώ ήταν χαρακτηρισμένο ως υπό κρίσιμη απειλή προς εξαφάνιση (critically endangered), το 2017 θεωρήθηκε ως απλώς απειλούμενο (endangered). Δυστυχώς, η κατάσταση των μέτρων λόγω του κορωνοϊού δυσκολεύει ακόμα περισσότερο την επιτήρηση των ακτών και οι ειδικοί φοβούνται πως ο αριθμός των μανάτων θα μειωθεί δραματικά τα επόμενα χρόνια.

Ας ελπίσουμε πως αυτό δε θα συμβεί και πως η «άσχημη» γοργόνα θα συνεχίζει την αργή ανέμελη ζωή της στα νερά του πλανήτη…