Η ιστορία κάθε λαμπρού ναού περιλαμβάνει ένα εξ αποκαλύψεως θείας εμπνεύσεως όνειρο που ωθεί τους θνητούς στην κατασκευή του. Έτσι μετριάζεται η υπέρμετρη δόξα των συντελεστών που φέρνουν σε πέρας κάθε φιλόδοξο σχέδιο το όποιο ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια. Και η Αγία Σοφία είναι ένα δημιούργημα που χρωστά τη σύλληψή του, σύμφωνα με τον θρύλο, σε έναν άγγελο, που παρουσίασε τα σχέδια της Αγίας Σοφίας στον ίδιο τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό. Μπορεί βέβαια ο άγγελος να μην υπεισήλθε σε σχεδιαστικές λεπτομέρειες αλλά να αρκέστηκε σε ένα γενικό σχέδιο, το οποίο ανέλαβαν, κατόπιν υποδείξεως του αυτοκράτορα, να υλοποιήσουν δυο τεράστιοι για την εποχή τους αρχιτέκτονες, ο Ανθέμιος κι ο Ισίδωρος.

Κορυφαία σύλληψη του όλου αρχιτεκτονικού και μηχανικού εγχειρήματος υπήρξε ο περίφημος τρούλος της Αγίας Σοφίας. Ένα έργο με απίστευτες απαιτήσεις που η κατασκευή του θα έφερνε σε δύσκολη θέση ακόμα και στις μέρες μας τους πιο διαπρεπείς μηχανικούς και αρχιτέκτονες. Η βασική ιδέα του τρούλου ήταν να διαθέτει τη μεγαλύτερη δυνατή διάμετρο, που θα υψωνόταν σε ιλιγγιώδες ύψος και θα υποβασταζόταν από όσο το δυνατόν λιγότερα στηρίγματα. Ο συνδυασμός των δεδομένων για την κατασκευή ενός τρούλου αυτών των διαστάσεων αποτέλεσε μια ιστορική πρόκληση, την όποια έφεραν σε πέρας οι δυο ιδιοφυείς αρχιτέκτονες.

Να σημειώσουμε εδώ ότι ο τρούλος αποτελούσε ένα χαρακτηριστικό μοτίβο της βυζαντινής αρχιτεκτονικής που εμφανίζεται ήδη από τα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα και στις αρχές του 5ου, στο ανατολικό κομμάτι της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ωστόσο, ο Ανθέμιος δεν αρκέστηκε στην αντιγραφή ή την ανάπτυξη μιας παρόμοιας κατασκευής αλλά εγκαινίασε έναν νέο αρχιτεκτονικό ρυθμό. Τότε λοιπόν γεννήθηκε η ιδέα ενός τρούλου που θα διέθετε τη μεγαλύτερη δυνατή διάμετρο και θα ήταν τόσο υψηλός όσο η δόξα του Θεού. Η κατασκευή σχεδιάστηκε έτσι ώστε να υποβαστάζεται από όσο το δυνατόν λιγότερα στηρίγματα.

Τα μεγάλα αριστουργήματα συνήθως κρύβουν το μυστικό τους στις λεπτομέρειες και σε αυτές η Αγία Σοφία αποτελεί ένα μνημείο που υπερτερεί από κάθε ανάλογο. Σε αυτή τη μνημειώδη κατασκευή βασιλικής μετά τρούλου, ο Ιουστινιανός στην ουσία ανέθεσε στους δυο αρχιτέκτονες να μετατρέψουν ένα τετράγωνο (πάνω στο οποίο θα στηριζόταν ο στρογγυλός τρούλος) σε κύκλο.

Για πολλούς αιώνες, οι Ρωμαίοι αρχιτέκτονες προσπαθούσαν να τοποθετήσουν έναν στρογγυλό τρούλο πάνω σε μια τετράγωνη κατασκευή, χωρίς αποτέλεσμα. Η πρόκληση την οποία φόρτωσε ο Ιουστινιανός στους αρχιτέκτονες ήταν μεγάλη, καθώς τους ζητούσε να τοποθετήσουν τον τρούλο της κοσμικής του εξουσίας πάνω στην τετράγωνη βάση μιας χριστιανικής εκκλησίας η οποία θα έπρεπε να είναι και η μεγαλύτερη στον κόσμο.

Το στατικό πρόβλημα που είχαν να αντιμετωπίσουν ο Ισίδωρος και ο Ανθέμιος ήταν η τοποθέτηση ενός τεράστιου «παμμεγέθους» τρούλου πάνω σε τετράγωνη βάση πλευράς 30,95 μέτρων, σε ύψος περίπου 41,5 μέτρων, πάνω από το κέντρο της εκκλησίας. Μελετώντας ο Ανθέμιος το Πάνθεον της Ρώμης, παρατήρησε ότι το τεράστιο βάρος του τρούλου ανάγκασε τη βάση του να απλωθεί προς τα έξω. Αυτό το φαινόμενο, που ονομάζεται δακτυλιοειδής πίεση, είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μεγάλων ρωγμών που ξεκινούσαν από τη βάση του Πανθέου και προχωρούσαν πάνω στις πλευρές. Τότε ο Ανθέμιος αποφάσισε να ελαφρύνει αυτές τις πιέσεις με το να κατασκευάσει 40 παράθυρα στη βάση του τρούλου, τα οποία θα μείωναν την πίεση και τον κίνδυνο των ρωγμών. Χάρη στη μεγαλοφυΐα του Ανθέμιου, ένα αρχιτεκτονικό πρόβλημα είχε μετατραπεί σε μια αισθητική λύση.

Τέσσερις τεράστιοι πεσσοί (κτιστοί τετράγωνοι στύλοι), που απέχουν ο ένας από τον άλλο 30 μέτρα, στηρίζουν τα τέσσερα μεγάλα τόξα πάνω στα οποία εδράζεται ο τρούλος, με διάμετρο 31 μέτρων. Ο τρούλος δίνει την εντύπωση ότι αιωρείται εξαιτίας των παραθύρων που βρίσκονται γύρω στη βάση του και χαρίζουν ένα σχεδόν απόκοσμο φως στο εσωτερικό του ναού.

Έγραφε χαρακτηριστικά ο Προκόπιος ότι η Αγία Σοφία «ακτινοβολεί με τόση εκπληκτική λαμπρότητα, ώστε να μπορεί να πει κανείς ότι δεν φωτίζεται από τις ακτίνες του ήλιου, αλλά κλείνει αυτή η ίδια μέσα της την πηγή του φωτός». Μπορεί κάλλιστα να καταλάβει κανείς γιατί η λαϊκή φαντασία, η οποία είχε συνδυάσει έναν ολόκληρο κύκλο από λαϊκές παραδόσεις με τον ναό της Αγίας Σοφίας μερικούς αιώνες αργότερα, θα πίστευε εύκολα ότι ο Θεός, από ευσπλαχνία, είχε δεχτεί τον Ιουστινιανό στον Παράδεισο, μόνο και μόνο γιατί είχε κτίσει τη «Μεγάλη Εκκλησία».

Το θαυμαστό αυτό δημιούργημα δεν άντεξε στον μεγάλο σεισμό της Κωνσταντινούπολης.

Ο σεισμός

Το 553 μ.Χ. ένας μεγάλος σεισμός καταπόνησε σημαντικά το νεόδμητο κτήριο του ναού της Αγίας Σοφίας και ειδικά τον τρούλο του. Το κτίσμα υπέφερε αρκετά έως ότου ο αμέσως επόμενος μεγάλος σεισμός του 557 μ.Χ. – που σήμερα υπολογίζεται ότι ήταν της τάξεως των 7,5 ρίχτερ – είχε ως συνέπεια να πέσει ο περίλαμπρος τρούλος του Ανθέμιου.

Οι καταστροφές στην πόλη υπήρξαν ανυπολόγιστες και σχεδόν όλα τα κτήρια υπέστησαν ζημίες. Το οικοδόμημα της Αγίας Σοφίας στάθηκε όρθιο, ωστόσο ο αριστουργηματικός τρούλος του Ανθέμιου δεν άντεξε. Προκλήθηκε διάρρηξη στο ανατολικό μετωπικό τόξο του τρούλου και συνεπώς πτώση ενός μεγάλου τμήματός του, με σοβαρές υλικές ζημιές στην αγία τράπεζα, στο κιβώριο, στο τέμπλο και στον άμβωνα, ενώ τα υπόλοιπα μέρη του ναού παρέμειναν ανέπαφα. Καθώς οι πρώτοι αρχιτέκτονες δεν βρίσκονταν πια εν ζωή, ανέλαβε δράση ο ανιψιός του ενός, ο Ισίδωρος ο Νεότερος, ο οποίος χρειάστηκε περίπου πέντε χρόνια για να αποκαταστήσει τις ζημιές. Ο Ισίδωρος ο Νέος ύψωσε τον τρούλο κατά εννέα μέτρα μετατοπίζοντας το κέντρο βάρους στις αψίδες, ενώ κατασκεύασε εξωτερικά αντιστηρίγματα. Τα νέα εγκαίνια για την αποκατάσταση των ζημιών έγιναν τον Δεκέμβριο του 563 μ.Χ.