Ο Ελληνισμός της Διασποράς

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας δεν σταμάτησαν ποτέ οι μεταναστευτικές ροές από τον ελληνικό παραδοσιακό γεωγραφικό χώρο προς άλλες χώρες. Η αιτία ήταν προφανής: αναζήτηση καλύτερων συνθηκών ζωής. Αξιοσημείωτες μετακινήσεις Ελλήνων προς το εξωτερικό άρχισαν να σημειώνονται από τις τελευταίες δεκαετίες του 17ου αιώνα και συνεχίστηκαν με αμείωτους ρυθμούς σε όλη τη διάρκεια του 18ου αλλά και στις αρχές του 19ου αιώνα. Εκτός από τις πραγματικά δύσκολες συνθήκες ζωής στον τόπο τους, αυτό που τραβούσε τους Έλληνες στο εξωτερικό ήταν το εμπόριο αλλά και η δίψα της μαθήσεως και των σπουδών. Βεβαίως, εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι λόγω των συνεχών πολεμικών συγκρούσεων ήταν συχνά και τα προσφυγικά κύματα προς αναζήτηση ασφαλέστερων τόπων διαβίωσης. Είτε μαζικά είτε μεμονωμένα, κύματα Ελλήνων κατέκλυσαν όλο αυτό το μεγάλο διάστημα διάφορες πόλεις και περιοχές της Ευρώπης και της Ασίας κυρίως.

Οι Έλληνες έμποροι

Ένας από τους βασικότερους λόγους αναζήτησης καλύτερων αντικειμενικών συνθηκών ήταν η ανάγκη του εμπορίου που ωθούσε τους Έλληνες να ψάξουν την τύχη τους έξω από τον περιχαρακωμένο πατροπαράδοτο χώρο τους. Από τα τέλη του 17ου αιώνα και μετά, παρατηρούμε την εξάπλωση του ελληνικού στοιχείου σε διάφορα σημεία του ορίζοντα. Να σημειώσουμε ότι σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι Έλληνες, είτε εντός ορίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είτε εκτός αυτών, δεν έπαυσαν να ασχολούνται επιτυχώς με το εμπόριο. Φυσικά μέσα σε συνθήκες σκλαβιάς οι αντικειμενικές δυνατότητες ήταν περιορισμένες. Παρ’ όλα αυτά, δεν έλειψαν τα σημαντικά εμπορικά κέντρα σε συνθήκες υποδούλωσης, ούτε τα αντίστοιχα που εδραιώθηκαν στις διάφορες χώρες της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης.

Έλληνες παντού!

Περισσότερο έντονες μετακινήσεις σημειώθηκαν στις περιοχές της Μακεδονίας, της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, ιδίως με την ανάπτυξη των οικονομικών σχέσεων Ανατολής – Δύσης. Η ευνοϊκή γεωγραφική θέση των πόλεων, κωμοπόλεων και κωμών της Μακεδονίας ενθάρρυνε τη μετανάστευση των κατοίκων της. Μέσω του Δυρραχίου από τα δυτικά έβρισκαν διέξοδο προς Ιταλία (Βενετία), ενώ από τις κοιλάδες του Αλιάκμονα, του Αξιού, του Μοράβα και του Δούναβη προς τις βόρειες χώρες της Βαλκανικής και της Κεντρικής Ευρώπης.

Επί Τουρκοκρατίας, ο άνω ρους του Αλιάκμονα αποτελούσε έναν φυσικό δρόμο επικοινωνίας των κατοίκων της περιοχής και ήταν ο συντομότερος δρόμος των ταχυδρόμων και των καραβανιών που ξεκινούσαν από τα Γρεβενά για το Μοναστήρι.

Παρατηρούμε ότι προς την Ιταλία τα ρεύματα των αποδήμων διατηρούσαν αμείωτη τη ροή τους σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ιδίως δε προς τη Νότια Ιταλία και τη Σικελία, όπου προϋπήρχε το ελληνικό στοιχείο. Στην Ιταλία δημιουργήθηκαν και οι σημαντικότερες ελληνικές παροικίες. Ακμαιότατες και επίσης σημαντικές παροικίες αναπτύχθηκαν και στην Αυστροουγγαρία και αυτό λόγω των σχετικά ευνοϊκών προνομίων που παραχωρήθηκαν, τα οποία έδωσαν μια δημιουργική ώθηση στον εκεί απόδημο Ελληνισμό. Μετά τη λήξη των δύο ρωσοτουρκικών πολέμων του 1768-1774 και του 1787-1792, παρατηρήθηκαν νέα μεταναστευτικά κύματα, προερχόμενα κυρίως από την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου με κατεύθυνση τη Νότια Ρωσία, την Κριμαία και την Οδησσό, όπου το ελληνικό στοιχείο ήταν κυρίαρχο για μεγάλο διάστημα. Δεν είναι δε τυχαίο ότι εκεί ιδρύθηκε και η Φιλική Εταιρεία το 1814. Γύρω από τις περιοχές της Τιφλίδας, του Κερτς και του Ταγανόρκ ιδρύθηκαν αμιγώς ελληνικά χωριά. Επίσης, μια ακόμα ευνοϊκή για τον ελληνισμό περιοχή ήταν αυτή της Μολδαβίας, λόγω της φαναριώτικης προστασίας που είχε η περιοχή. Κυρίαρχη, τέλος, ήταν η ελληνική κοινότητα στο Ιάσιον και το Βουκουρέστι.

Οι ξενιτεμένοι

Εδώ να σημειώσουμε ότι αξιοσημείωτο μέρος των αποδήμων έφευγε από τις εστίες του με σκοπό να βγάλει ένα εισόδημα σε ένα χρονικό διάστημα κι έπειτα να επιστρέψει. Έτσι παρατηρείτο το φαινόμενο να ξενιτεύονται για μήνες ή και χρόνια εποχικοί εργάτες, όπως χτίστες, ξυλουργοί, χαλκουργοί κ.ά., που κουβαλούσαν μαζί τους και τα εργαλεία της εργασίας τους. Αυτοί συνήθως έφευγαν του Αγίου Γεωργίου από τους τόπους τους, όπου τους συνόδευαν οι δικοί τους ώς την έξοδο του χωριού, για να επιστρέψουν του Αγίου Δημητρίου ή λίγο αργότερα τις μέρες των Χριστουγέννων. Ωστόσο, αρκετοί ανάμεσά τους ήταν εκείνοι που γύριζαν πολύ αργότερα, μια κι έμεναν για πολλά χρόνια (από 5 έως 20) εργαζόμενοι σκληρά. Αυτοί συνήθως έπαιρναν μαζί τους και τις οικογένειές τους και η επιστροφή τους συνδυαζόταν με τον πλουτισμό τους. Ήθελαν να γυρίσουν στην πατρίδα πετυχημένοι και πλούσιοι.

Οι χώρες που συγκέντρωναν τους περισσότερους Έλληνες ήταν αυτές της Κεντρικής Ευρώπης, η Βόρεια Βαλκανική και η Νότια Ρωσία. Σε αυτές τις χώρες δημιουργήθηκαν σημαντικές και μεγάλες ελληνικές παροικίες, που σύντομα οργανώθηκαν σε δραστήριες κοινότητες.

Ωστόσο, η ελληνική παρουσία δεν περιορίστηκε αποκλειστικά σε αυτές τις χώρες. Επεκτάθηκε σχηματίζοντας μικρότερες παροικίες στην Αγγλία, τη Γαλλία, την Ολλανδία, την Πολωνία κ.λπ. Έλληνες συναντούμε επίσης και στην Αίγυπτο, στην Ινδία ακόμα και στη μακρινή Αμερική – ωστόσο αυτές οι παροικίες αναπτύχθηκαν μετά την Ελληνική Επανάσταση.

Ελληνικά σχολεία εκτός Ελλάδας

Αξιοσημείωτο και πολλαπλώς σημαντικό είναι το γεγονός ότι στους κόλπους των ελληνικών κοινοτήτων στο εξωτερικό ιδρύθηκαν και διάφορα περίφημα ελληνικά σχολεία. Έτσι, δημιουργούνται πνευματικές εστίες που διατηρούν ζωντανό τον Ελληνισμό με ό,τι αυτό συνεπάγεται, δίνοντας στους απανταχού Έλληνες τη μεγάλη ευκαιρία να μορφωθούν. Οι Έλληνες της διασποράς είχαν την τεράστια ευκαιρία και δυνατότητα να μορφωθούν στη Βενετία και τις άλλες ιταλικές πόλεις, στη Βιέννη, το Ιάσιο, τα γαλλικά και ολλανδικά πανεπιστήμια. Η παρουσία των Ελλήνων σε αυτά ήταν αξιοσημείωτη και ιδιαίτερα σημαντική, γιατί όταν αυτοί οι μορφωμένοι Έλληνες επέστρεφαν στη σκλαβωμένη πατρίδα τους έφερναν μαζί και τα φώτα του ευρωπαϊκού πνεύματος. Να τονίσουμε ότι, εκτός από τα ελληνικά σχολεία, αξιοσημείωτη υπήρξε και η εκδοτική δραστηριότητα των απόδημων Ελλήνων. Ιδιαίτερη εκδοτική κίνηση παρατηρείται στη Βιέννη και τη Βενετία. Στις σημαντικές αυτές ευρωπαϊκές πόλεις εκδόθηκαν και οι πρώτες ελληνικές εφημερίδες.

Ελληνικός κοσμοπολιτισμός

Η αναγκαστική μετανάστευση των Ελλήνων σε διάφορες χώρες και η άμεση ανάγκη επικοινωνίας με τις κατά τόπους κοινωνίες είχε ως αποτέλεσμα να διευρύνει τους ορίζοντες των Ελλήνων, να αποκτήσουν έναν κοσμοπολιτισμό και να γίνουν οι ίδιοι γλωσσομαθείς. Όπως σημειώνεται χαρακτηριστικά στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ΙΑ’, σελ. 231: «Στα Αμπελάκια περισσότερα από 200 άτομα μιλούσαν ανεκτά γερμανικά, ενώ στη Σιάτιστα πάρα πολλοί μιλούσαν γερμανικά ή ιταλικά. Τη στενή μάλιστα επαφή των Δυτικομακεδόνων και ιδίως των Σιατιστινών, Κοζανιτών με την Κεντρική Ευρώπη τη μαρτυρούν ακόμα και σήμερα οι δανεισμένες από τη γερμανική λέξεις που πέρασαν από εκείνα ακόμα τα χρόνια στο στόμα τους…».