Του Κώστα Χατζηαντωνίου

Όπως συμβαίνει με κάθε μεγάλη ιστορική πράξη που ανατρέπει την υφιστάμενη τάξη πραγμάτων, είναι προφανές πως η στάση των ισχυρών ευρωπαϊκών δυνάμεων θα ήταν κρίσιμης σημασίας για την αίσια έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης.

Ο άνισος, πολυμέτωπος αγώνας εναντίον μιας ισχυρής ακόμη αυτοκρατορίας, που εκτεινόταν στα εδάφη τριών ηπείρων, απαιτούσε, σε πρώτη φάση τουλάχιστον, την ουδετερότητα των δυτικών δυνάμεων και την ευμενή στάση της Ρωσίας, στην οποία πολλές ελπίδες απέθεταν οι Φιλικοί.
Οι δεσμεύσεις της Ιεράς Συμμαχίας όμως και οι φοβίες για το φιλελεύθερο επαναστατικό πνεύμα εμπόδιζαν κάθε θετική ενέργεια της Ρωσίας, στο έδαφος της οποίας γεννήθηκε και προετοίμασε την επανάσταση η Φιλική Εταιρεία. Από την άλλη μεριά ο τσάρος δεν μπορούσε να εγκαταλείψει τους Χριστιανούς της Ανατολής, επί των οποίων στηρίζονταν πάγια ρωσικά παίγνια και συμφέροντα.

Έτσι, τη στιγμή που άλλα κινήματα αντιμετωπίζονταν με στρατιωτική επέμβαση (π.χ. στη Νεάπολη, στο Πεδεμόντιο ή στην Ισπανία), η μη επέμβαση των συγκεντρωμένων στο Λάυμπαχ της Αυστροουγγαρίας (Λιουμπλιάνα της Σλοβενίας σήμερα) εκπροσώπων της ευρωπαϊκής αντίδρασης, που συνεδρίαζαν στο πλαίσιο της διάσκεψης με θέμα την επανάσταση της Νεαπόλεως και γενικότερα την κατάπνιξη του επαναστατικού πνεύματος στην Ευρώπη, ήταν ενθαρρυντικό και εκμεταλλεύσιμο σημείο.

Με το βλέμμα στη Ρωσία
Δεν ήταν αβάσιμη η τουρκική και η ευρωπαϊκή καχυποψία για την εμπλοκή της Ρωσίας στα γεγονότα της Ελλάδος. Οι Έλληνες πάντοτε προσήλωναν το βλέμμα με λαχτάρα στη Ρωσία. Γράφει ο Φωτάκος (Απομν., σελ. 38-39):
«Οι Έλληνες κατά την συνήθειάν των, μετά την Εκκλησίαν, εστέκοντο έξω εις τον νάρθηκα και εις την αυλήν της Εκκλησίας και εκεί εβλέποντο και ωμίλουν μεταξύ των και, αν κανένας εγνώριζε καμμίαν είδησιν εξωτερικήν περί πολέμου των Φράγκων ή των Ρώσσων κατά των Τούρκων, αυτοί αναστέναζαν διά την ελευθερία των και επαρακάλουν τον Θεόν να ενδυναμώση την Ρωσσίαν διά να καταβάλη τον Τούρκον.

Όσοι δε των Ελλήνων έφυγαν από την υποδουλωμένην γην της πατρίδος των, όλοι εις την Ρωσσίαν επεθύμουν να πηγαίνουν διά να εκτελούν ελευθέρως τα χριστιανικά των καθήκοντα. Το τοιούτον θάρρος διετήρει την υπομονήν των υποδούλων Ελλήνων, οι οποίοι επερίμεναν ημέρα τη ημέρα να ακούσουν ότι η Τουρκία κατέστρεψε όλους τους Τούρκους και ότι εις την Κωνσταντινούπολιν βασιλεύει χριστιανός, και ας ήτο και Ρώσσος. Αυτό το πνεύμα εκυκλοφόρει τότε».
Όταν οι Έλληνες έφθαναν στη Ρωσία, συνεχίζει ο Φωτάκος, «αμέσως ανέπνεον ελεύθερον αέρα και ύψωναν τους οφθαλμούς και τας χείρας των εις τον ουρανόν διότι αξιώθησαν του πόθου των, να πατήσουν δηλαδή εις γην φιλικήν. Το μεγαλύτερον δε καλόν, το οποίον η Ρωσσία μας έκαμε, και τούτο ίσως διά το συμφέρον της, είναι ότι από τα 1818 και ύστερα εδιόρισεν εις την τουρκικήν επικράτειαν παντού Έλληνας προξένους της οίτινες όλοι ήσαν μεμυημένοι τα της Εταιρείας των Φιλικών και έκαμναν και αυτοί τον απόστολον, το δε κατήχημά των εις τους άλλους Έλληνας εγένετο δεκτόν και πιστευτόν διότι έκαστος επίστευεν ότι η Ρωσσία αφεύκτως έχει μέρος εις τοιαύτας ενεργείας και ότι θα λάβη μέρος εις τον Ελληνικόν Αγώνα».

Αναγκαία καταδίκη
Ήταν αναμενόμενο λοιπόν το γεγονός ότι στη Ρωσία, και όχι στην επαναστατική Γαλλία ή στην αντιδραστική Αυστροουγγαρία, ιδρύθηκε και ανδρώθηκε η Φιλική Εταιρεία. Πλήθος αξιωματούχων της ήσαν ελληνικής καταγωγής, ενώ ο μύθος της εκείθεν «Αρχής» εμψύχωνε τον εύπιστο ραγιά.
Το γεγονός ότι από ρωσικό έδαφος ξεκίνησε η οργάνωση της Επανάστασης, το πρόσωπο του Αλέξανδρου Υψηλάντη, υπασπιστή του τσάρου, οι αναφορές στην προκήρυξη του Ιασίου για κραταιά δύναμη που θα συνέτρεχε, καθιστούσαν ευθέως ύποπτη τη Ρωσία, αφού πλήθος επαναστατών είχε εισέλθει ανενόχλητο στη Μολδοβλαχία διά των ρωσικών συνόρων. Η καταδίκη τους συνεπώς ήταν αναγκαία στον τσάρο ώστε να αποκατασταθεί το κύρος του στο Λάυμπαχ.
Στην από 24 Φεβρουαρίου επιστολή του προς τον τσάρο, μόλις κηρύχθηκε η Επανάσταση, ο Υψηλάντης θεμελίωνε με τρόπο παραδοσιακό τα ιδεολογικά της στοιχεία («πάσαι αι ευγενείς των εθνών ορμαί πηγάζουσιν από Θεού και αναμφιβόλως εκ θείας εμπνεύσεως εγείρονται σήμερον οι Έλληνες αθρόοι, όπως αποσείσωσιν τον βδελυρόν ζυγόν»), αλλά ο τσάρος Αλέξανδρος καταδίκαζε την εξέγερση, διέτασσε αυστηρή ουδετερότητα στα στρατεύματά του και διέγραφε τον Υψηλάντη από τη ρωσική στρατιωτική υπηρεσία.

Λεπτή διπλωματία
Η απαντητική επιστολή του τσάρου (που εγράφη διά χειρός Καποδίστρια) από το Λάυμπαχ (14/26 Μαρτίου) περιείχε περίτεχνες διπλωματικές εκφράσεις, οι οποίες, αν και αποδοκίμαζαν την επαναστατική οδό (αποδίδοντάς αυτήν στο πνεύμα του παραλογισμού του αιώνα, που οδηγούσε τους ανθρώπους «επιλανθανομένους των πρωτίστων καθηκόντων αυτών, εις αναζήτησιν αγαθού ουδόλως ελπιζομένου άλλως ή διά της αυστηράς τηρήσεως των παραγγελμάτων της θρησκείας και της ηθικής»), αναγνώριζαν συγχρόνως την επιθυμία ως «εξόχου σκοπού» της ελευθερίας («πλείσται περιστάσεις ενέπνευσαν τοις Έλλησι την ευχήν, ίνα μη μείνωσι ξένοι προς την ιδίαν αυτών ειμαρμένην»). 

Ο τσάρος έθετε εαυτόν ως μεσολαβητή για μια συμβιβαστική λύση: «(…) εάν υποδείξητε ημίν τα μέσα προς κατάπαυσιν των ταραχών άνευ παραβιάσεώς τινος και χωρίς της ελαφροτέρας προσβολής των όρων των υφισταμένων μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Πύλης συνθηκών».
Η τσαρική επιστολή κοινοποιήθηκε στην Πύλη, ενώ στον Υψηλάντη έφθασε στα τέλη Μαρτίου. Οι ελπίδες για ρωσική βοήθεια κατέρρευσαν και πολλοί ολιγόψυχοι άρχισαν να εγκαταλείπουν τον Αγώνα.
Παρά την απογοήτευση που γέννησε η στάση της επίσημης Ρωσίας όμως, ο αρχηγός της επανάστασης δεν πτοήθηκε. Συνέχισε τις πολεμικές επιχειρήσεις στη Μολδοβλαχία, ενώ συγχρόνως υπέβαλε προς τον τσάρο τους όρους υπό τους οποίους οι επαναστάτες θα δέχονταν να καταθέσουν τα όπλα, όρους που προφανώς δεν ανέμενε να γίνουν δεκτοί:
α. Χορήγηση αυτονομίας στην Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα και τα Νησιά του Αιγαίου ως ελάχιστη βάση για διαπραγματεύσεις.
β. Χορήγηση των μέσων για να κατέλθει ο ίδιος ασφαλώς και με όλες του τις δυνάμεις στη νότια Ελλάδα.
γ. Απόδοση τεσσάρων φρουρίων στους Έλληνες, δύο στην Πελοπόννησο και δύο στη Στερεά Ελλάδα.

ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ