Ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, τεράστιο κεφάλαιο στην παγκόσμια λογοτεχνία, εξακολουθεί να εμπνέει τους σύγχρονους σκηνοθέτες.

Ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, τεράστιο κεφάλαιο στην παγκόσμια λογοτεχνία, εξακολουθεί να εμπνέει τους σύγχρονους σκηνοθέτες. Τρεις από αυτούς γύρισαν ταινίες βασισμένες στο «Έγκλημα και τιμωρία» και στο «Υπόγειο», οι οποίες παρουσιάζονται στο 53ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου.

Τρεις σύγχρονοι και καταξιωμένοι σκηνοθέτες συνδέουν το Ελσίνκι, την Κωνσταντινούπολη και την Αστάνα του μακρινού Καζακστάν με τους ντοστογιεφσκικούς ήρωες. Οι ταινίες που κινηματογραφούν εμπνέονται από το περίφημο «Έγκλημα και τιμωρία» και το «Υπόγειο» και οι ήρωές τους, μέσα από διαφορετική ίσως σκοπιά, βιώνουν τις ίδιες υπαρξιακές αγωνίες απέναντι στην ελευθερία, την εξουσία, την ηθική… όπως οι ήρωες του Ρώσου συγγραφέα. Το 53ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης (2-11 Νοεμβρίου) αναλαμβάνει να τις παρουσιάσει σε τρία διαφορετικά τμήματα. Με διάθεση κοινωνικού σχολίου, οι τρεις σκηνοθέτες τους – Καουρισμάκι, Ντεμιρκουμπούζ, Ομιρμπάγιεφ – σκύβουν πάνω στις σελίδες του Ρώσου συγγραφέα και, βασισμένοι στα πρωτότυπα έργα, δημιουργούν τις δικές τους σύγχρονες ιστορίες.

Εκδικητικός, μοναχικός απελπισμένος

Στο «Έγκλημα και τιμωρία» («Crime and punishment»), του 1983, ο Φινλανδός Άκι Καουρισμάκι διασκευάζει το ομώνυμο έργο τοποθετώντας τη δράση στο σύγχρονο Ελσίνκι. Σκληρός, οξυδερκής και με χιούμορ ο Καουρισμάκι, φιλμάρει με τη δική του οπτική την απελπισμένη επανάσταση ενός αθώου – ένοχου ενάντια στο ανελέητο κοινωνικό σύστημα. Η ταινία ξεκινάει με τη θανάτωση μιας κατσαρίδας από τον μεγάλο μπαλτά του χασάπη. Με αριστοτεχνική κινηματογράφηση και εξαίρετη μουσική, ο Καουρισμάκι παρουσιάζει στα πρώτα πλάνα εικόνες από το σύγχρονο σφαγείο όπου εργάζεται ο πρωταγωνιστής του. Ο θεατής στροβιλίζεται σ’ όλη την αποκρουστική αίσθηση (νομίζεις ότι σου μυρίζει) των νεκρών ζώων που με μεγάλα μαχαίρια τεμαχίζονται με ακρίβεια, ενώ τα χέρια βυθίζονται και ανοίγουν τις σάρκες αφαιρώντας τα κόκαλα… Είναι η ίδια αποκρουστική αίσθηση που βιώνει ο ήρωας όχι για το σφαγείο, αλλά για την κοινωνία που ζει. Κι έτσι, αποφασίζει να διαπράξει ένα «αφελές» έγκλημα, περισσότερο ενάντια στην κοινωνία παρά στο φυσικό πρόσωπο το οποίο σκοτώνει. «Ήθελα να σκοτώσω έναν πρίγκιπα, όχι έναν απλό άντρα» λέει πίσω από τα κάγκελα της φυλακής στη νεαρή γυναίκα, το μόνο πλάσμα που βρίσκεται αληθινά κοντά του από τη στιγμή που διαπράττει το έγκλημα. Μια νεαρή ερωτευμένη γυναίκα που τον καλύπτει απέναντι στην αστυνομία αλλά και τον ωθεί να παραδοθεί. Ο Ρασκόλνικωφ του Ντοστογιέφσκι λυγίζει από τις ενοχές και συντετριμμένος παραδίνεται. Όχι όμως και ο ήρωας του Καουρισμάκι, που μέχρι το τέλος παραμένει εκδικητικός, μοναχικός και περισσότερο απελπισμένος παρά μετανιωμένος. Γι’ αυτό και στο τέλος της ταινίας μπορεί να επικρατεί η δικαιοσύνη όχι όμως και η λύτρωση από την απελπισμένη εξέγερση του νεαρού. Εξάλλου πώς μπορείς να λυτρωθείς όταν γνωρίζεις ότι η κοινωνία είναι μια ανελέητη μηχανή που εξακολουθεί να δουλεύει μια χαρά; Κι αυτό το γνωρίζει πολύ καλά ο πρωτοπόρος του Βορρά, ο ίδιος ο Καουρισμάκι, και άρα ο μοντέρνος ήρωάς του. Η ταινία θα προβληθεί στο πλαίσιο του αφιερώματος στο έργο του Άκι Καουρισμάκι, ο οποίος θα παρευρίσκεται στο Φεστιβάλ.

Στο Καζακστάν και στην Τουρκία

Στο πλαίσιο του τμήματος «Ανοιχτοί Ορίζοντες» θα προβληθεί η φετινή ταινία «Student» του Νταρεζάν Ομιρμπάγιεφ από το Καζακστάν, διασκευή κι αυτό του «Έγκλημα και Τιμωρία». «Δεν πρέπει να σκεφτόμαστε τους φοιτητές ως καλομαθημένα παιδιά που το μόνο που τους ενδιαφέρον είναι η διασκέδαση. Η ταινία είναι η στιγμή που το μυαλό ενός τέτοιου παιδιού αφυπνίζεται. Θυμάμαι όταν ήμουν ο ίδιος φοιτητής στα τέλη του ’70 οι καιροί δεν ήταν εύκολοι: σκεφτόμασταν, συζητούσαμε, διαβάζαμε πολύ. Τότε ανακάλυψα τον Ντοστογιέφσκι. Αργότερα, έρχεται ο γάμος και τα παιδιά, το πρόσωπο βυθίζεται στην καθημερινή ρουτίνα… και σταματά την αναζήτηση. Αυτός είναι ο λόγος που πιστεύω ότι οι ταινίες για τους νέους θα πρέπει να είναι μια σοβαρή στάση ζωής» λέει ο Ομιρμπάγιεφ. Ο σκηνοθέτης και σεναριογράφος γεννήθηκε στο Καζακστάν το 1958 κι από τη δεκαετία του ’90 έχει συνεχή παρουσία στα μεγάλα φεστιβάλ. Το 2008 απέσπασε το βραβείο του τμήματος «Ένα Κάποιο Βλέμμα» των Καννών με το θρίλερ «Killer», ενώ το «Student» ήταν φέτος υποψήφιο για το ίδιο βραβείο. Με αυτήν την ταινία επέλεξε να κάνει το μεγάλο βήμα στον κόσμο του Ντοστογιέφσκι, που είναι ο τέλειος καθρέφτης για τη σημερινή κατάσταση στο Καζακστάν, όπως λέει ο ίδιος.
Τέλος, το «Inside» του Τούρκου Ζεκί Ντεμιρκουμπούζ παρουσιάζεται από το τμήμα «Ματιές στα Βαλκάνια». Με απόλυτα προσωπική σχέση με το έργο του Ντοστογιέκφσκι, ο Ντεμιρκουμπούζ διάβαζε τα έργα του στη φυλακή όπου βρέθηκε για τρία χρόνια μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1980. Εκείνα τα χρόνια και τα βιβλία έχουν αποτελέσει σταθμό και πηγή έμπνευσης για το κινηματογραφικό έργο του Ντεμιρκουμπούζ, ενός από τους πιο αξιόλογους Τούρκους δημιουργούς της νέας γενιάς, ο οποίος έχει παρουσιάσει τις ταινίες του σε Βενετία, Κάννες, Λοκάρνο, ενώ κοινό και κριτικοί τον ανακάλυψαν το 1997 με την «Αθωότητα». Στο «Inside» διασκευάζει το πρώτο μεγάλο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι, «Το Υπόγειο». Πρωταγωνιστής του είναι ο Μουχαρέν, ένας απελπισμένος, μοναχικός, σύγχρονος Τούρκος που παίρνει απόφαση να καθαρίσει τη βρομιά γύρω του ή να πεθάνει.