Οι απαρχές της ιστορίας του ελληνικού φασισμού με ξεκάθαρα χαρακτηριστικά πρέπει να αναζητηθούν στη διάρκεια της δεκαετίας του 1920.

Οι απαρχές της ιστορίας του ελληνικού φασισμού με ξεκάθαρα χαρακτηριστικά πρέπει να αναζητηθούν στη διάρκεια της δεκαετίας του 1920. Η προσπάθεια εντοπισμού φασιστικών περιπτώσεων και φαινομένων στην Ελλάδα πριν από το 1920 πρέπει να θεωρηθεί υπερβολική και δίχως καμιά βάση. Περιπτώσεις σαν αυτές των συγγραφέων Περικλή Γιαννόπουλου και Ίωνα Δραγούμη συνιστούν ιδιόρρυθμες περιπτώσεις διανοουμένων, οι οποίες ωστόσο δεν είχαν καμιά απολύτως σχέση με τον φασισμό και τα βασικά του χαρακτηριστικά. Ο Γιαννόπουλος ήταν φανατικά αρχαιολάτρης – θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ελληνολάτρης διανοητής –, ωστόσο πολύ απείχε από το να χαρακτηριστεί ως πρόδρομος του ελληνικού φασισμού λόγω της ελληνοκεντρικής του παιδείας. Ανάλογη περίπτωση με αυτήν του Γιαννόπουλου συνιστούσε και ο Άγγελος Σικελιανός, που ακολούθησε δική του, πρωτότυπη ελληνοκεντρική πορεία.

Είναι καιρός πλέον να εγκαταλείψουμε αυτήν την απίθανη ελληνική παραδοξότητα να ταυτίζεται η αρχαιογνωσία στην Ελλάδα με τη συντηρητική ιδεολογία. Και ο Ίων Δραγούμης επίσης παραμένει μια παρεξηγημένη προσωπικότητα, μια και με καμιά λογική και κανένα σοβαρό ιδεολογικό επιχείρημα δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πρόδρομος του φασισμού. Πόσω μάλλον που υπήρξε φανατικός θιασώτης της ουδετερότητας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, υποστήριξε τη δημιουργία ενός πολυεθνικού ελληνικού κράτους και κατόπιν μάλιστα, λίγο πριν δολοφονηθεί, μέσω της Οκτωβριανής Επανάστασης έδειξε ενδιαφέρον για τη σοσιαλιστική ιδεολογία.
Τέλος, πέρα από τις προσωπικές περιπτώσεις, ούτε το κίνημα των Επιστράτων είχε φασιστικά χαρακτηριστικά, όπως αστήριχτα έχει υπαινιχτεί. Το κίνημα αυτό συγκροτούσαν έφεδροι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί, μικροαστοί στην πλειονότητά τους, οι οποίοι είχαν αποστρατευθεί από την αντιβενιζελική κυβέρνηση το 1916, όταν οι βενιζελικοί σχημάτισαν την κυβέρνηση της Εθνικής Άμυνας στη Θεσσαλονίκη.

Οι πρώτες οργανώσεις
Ο πρώτος ελληνικός σύνδεσμος με φασιστικά χαρακτηριστικά μπορεί να θεωρηθεί ο «Σύνδεσμος της Ακαδημαϊκής Προόδου», που ιδρύθηκε το 1923 και είχε ως έμβλημα τον Αδαμάντιο Κοραή. Ο σύλλογος αυτός αρχικά ήταν ένας κλειστός φοιτητικός σύλλογος, που λίγο μετά την ίδρυσή του διευρύνθηκε κάνοντας δεκτά μέλη και από την εκτός πανεπιστημίου επιστημονική κοινότητα. Βασικός σκοπός του συλλόγου ήταν η προστασία της πατρίδας, της θρησκείας και της οικογένειας, δίνοντας επιπλέον ιδιαίτερη έμφαση στην εθνική των Ελλήνων γλώσσα. Η δράση του περιοριζόταν σε διαλέξεις που οργάνωνε σε πανεπιστημιακούς και μη χώρους, όπως στη Φιλοσοφική Σχολή, στον Σύλλογο «Παρνασσός», στην Αρχαιολογική Εταιρεία. Σε αυτές τις διαλέξεις καλούνταν και μιλούσαν συνήθως καθηγητές και επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων. Ωστόσο, τα μέλη του συλλόγου λάμβαναν δυναμικά μέρος και σε διάφορες εκδηλώσεις και συλλαλητήρια υπέρ της Κύπρου, όπως και υπέρ της Δωδεκανήσου. Βασική του επίσης δραστηριότητα ήταν να αποτρέπει την ένταξη των φοιτητών στο νεοσύστατο τότε ΚΚΕ.
Ως πρώτος πρόεδρος του συλλόγου καταγράφεται ο Ευστάθιος Κουβελάκης, τον οποίο διαδέχτηκε τρία χρόνια αργότερα ο Στυλιανός Κορρές, ο οποίος έχει ενεργό συμμετοχή στις τότε προσπάθειες για την εξυγίανση της Παιδείας. Για την Ιστορία, αναφέρουμε ότι μέλη αυτού του συνδέσμου δραστηριοποιήθηκαν χρόνια μετά, στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, στη ναζιστική «Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση» (ΕΣΠΟ), τα γραφεία της οποίας βρίσκονταν στη συμβολή των οδών Πατησίων και Γλάδστωνος και ανατινάχτηκαν σε μια από τις πλέον σπουδαίες αντιστασιακές επιχειρήσεις, στις 29 Σεπτεμβρίου του 1942, από μια ομάδα αποφασισμένων ανδρών και γυναικών της αντιστασιακής οργάνωσης «Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων» (ΠΕΑΝ).

Κόμμα Εθνικής Αναδημιουργίας
Το «Κόμμα Εθνικής Αναδημιουργίας» υπήρξε δημιούργημα του δικηγόρου Δημήτρη Σκουρτσή. Όπως συμβαίνει συνήθως με τους φασιστικών αποκλίσεων πολιτικούς σχηματισμούς, έτσι και το ΚΕΑ, πέρα από την αντικομμουνιστική ρητορική, ζητούσε εξυγίανση της δημόσιας ζωής αλλά και της Εκκλησίας, κι ένα από τα βασικά του αιτήματα ήταν η εξάλειψη του παλαιοκομματισμού. Το ΚΕΑ γενικά «αγωνιζόταν» για την επιβολή ενός νέου λαϊκοσοσιαλιστικού κράτους.
Το κόμμα διέθετε δική του εφημερίδα, τη «Λαϊκή Πυγμή». Στο έντυπο δημοσιεύονταν πύρινα άρθρα κατά του κοινοβουλευτισμού αλλά και κατά του μαρξισμού. Στις στήλες του δημοσίευσαν πολλά ηχηρά ονόματα της εποχής, μεταξύ των οποίων ο Ιωάννης Ριζόπουλος, που «χάρισε» μάλιστα και το όνομά του στο προάστιο της Αθήνας, τη Ριζούπολη. Ένας ακόμα επιφανής αρθρογράφος υπήρξε και ο στρατηγός Γ. Ψαρρός, όπως και ο στρατηγός Τσιπούρας, ο οποίος, αφού υπηρέτησε ως νομάρχης της κατοχής, κατόπιν προσέφερε τις υπηρεσίες του και στον ΕΛΑΣ.
Χαρακτηριστικό δείγμα του πνεύματος της αρθρογραφίας έχουμε από τον αρχηγό του κόμματος: «Η Πατρίς ευρίσκεται εν κινδύνω. Τα παλαιά κόμματα διά της αντιπατριωτικής των πολιτικής έχουν φέρει ταύτην εις το χείλος του τάφου. Ολίγον ακόμη εάν εξακολουθήσει η κατάστασις αυτή, η Πατρίς μας θα έχει τελείως καταστραφεί. Τα παλαιά κόμματα χωρισθέντα εις 2 στρατόπεδα τα οποία διακρίνει μίσος άσβεστον, αποβλέπουσιν εις εν και μόνο, εις το πώς το εν θα εξοντώσει το άλλο, αδιαφορούντα επί του εάν διά της τάσεώς των πρόκειται να οδηγήσουν την Πατρίδα μας εις τον αλληλοσπαραγμόν και την παντελή καταστροφή».
Παρά την εντυπωσιακή αρθρογραφία, το «Κόμμα Εθνικής Αναδημιουργίας» δεν μακροημέρευσε και διαλύθηκε εις τα εξ ων συνετέθη στέλνοντας τους απαρηγόρητους άστεγους οπαδούς του να στεγαστούν σε συγγενείς πολιτικούς σχηματισμούς. Για την Ιστορία και επειδή κανείς δεν… χάνεται, ο δικηγόρος Δημήτρης Σκουρτσής συνέχισε να αρθρογραφεί «αντικομμουνιστικά» και μετά τον πόλεμο, ως εκλεκτό και σημαίνον μέλος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών…

Εν Θεσσαλονίκη
Στις αρχές του 1927 έκαναν στους τοίχους της πόλης την εμφάνισή τους προκηρύξεις με αντικομμουνιστικό και αντισημιτικό περιεχόμενο. Όπως ήταν φυσικό, τόσο οι κομμουνιστές όσο και η εβραϊκή κοινότητα της πόλης θορυβήθηκαν. Οι τοιχοκολλημένες προκηρύξεις έφεραν τον τίτλο «Οι Εβραίοι και ο κομμουνισμός». Με δυο λόγια, υποστηριζόταν ότι εξυφαίνεται σκοτεινή και ύπουλη συνωμοσία από την πλευρά της Μόσχας με όργανα τους Εβραίους της πόλης. Μάλιστα, η προκήρυξη προέτρεπε την εκδίωξη των Εβραίων από τη Θεσσαλονίκη. Η εβραϊκή κοινότητα αντέδρασε έντονα στον τότε γενικό διοικητή, το ίδιο έπραξε και ο γενικός γραμματέας του Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκης. Μάλιστα, ο εβραϊκής καταγωγής βουλευτής Ζακ Βεντούρα έφερε το θέμα στη Βουλή δυο μέρες μετά την εμφάνιση των προκηρύξεων, στις 4 Απριλίου του 1927.
Ώς το 1928, είχαν κάνει την εμφάνισή τους στη Θεσσαλονίκη δέκα περίπου σύλλογοι, κυρίως με αντικομμουνιστικό περιεχόμενο. Συγκεκριμένα στη Μακεδονία, το 1926, κάνει την εμφάνισή της η πρώτη αντικομμουνιστική οργάνωση, «Η Λεγεώνα Εθνικής Σωτηρίας». Ακολουθεί το 1927 η δραστήρια «Εθνική Ένωση Ελλάς» (ΕΕΕ), τα λεγόμενα τρία έψιλον, που είχε και αντισημιτική ιδεολογία, και τέλος η «Πατρίς» με αντικομμουνιστικό επίσης προσανατολισμό.

Ένωσις Ελλήνων Φασιστών
Το 1928 κάνει την εμφάνισή της η πρώτη ουσιαστικά αμιγώς φασιστική οργάνωση, με αρχηγό τον Θεόδωρο Υψηλάντη, ο οποίος καταγόταν από την πλευρά του πατέρα του από την οικογένεια των Υψηλάντηδων, ενώ από την πλευρά της μητέρας του ήταν εγγονός του Σίμωνος Σίνα. Ως οργάνωση χρονολογείται από το 1922, λίγο μετά την κατάληψη της εξουσίας στην Ιταλία από τον Μουσολίνι. Στο πολιτικό προσκήνιο, ωστόσο, καταγράφεται από τον Μάρτιο του 1928. Οι Έλληνες φασίστες δεν κατάφεραν να μακροημερεύσουν, λόγω έλλειψης οπαδών.

Πανελλήνιος Ένωσης Κοινωνικής Άμυνας
Η ΠΕΚΑ ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1929, ωστόσο είχε αποκλειστικά αντικομμουνιστικό προσανατολισμό, δίχως αποκλίσεις φασιστικές. Η οργάνωση αυτή δεν έλαβε πολιτικά χαρακτηριστικά και διατήρησε αυτά της λέσχης ιδεών. Μάλιστα όταν έγινε μια προσπάθεια να της αποδοθούν φασιστικά χαρακτηριστικά, η ομάδα διαλύθηκε.

Η προς φασίστες… επιστολή του Θεόδωρου Υψηλάντη

ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ ΤΟΥ Θ. ΥΨΗΛΑΝΤΟΥ
ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΦΑΣΙΣΤΑΣ
ΑΠΑΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
«Σεβαστοί εις τους φίλους μας
και τρομεροί εις τους εχθρούς μας,
Ανακοινώθη η κατωτέρω προκήρυξις του κ. Θεοδώρου Υψηλάντου, αρχηγού των Ελλήνων Φασιστών προς τους Φασίστας απάσης της Ελλάδος.

Φασίσται,
Αναλαβών την αρχηγίαν της προ πολλού ιδρυθείσης Ελληνικής Φασιστικής Οργανώσεως, αισθάνομαι ευθύς εξ αρχής την υποχρέωσιν ν’ αποστείλω εις πάντας υμάς εγκάρδιον χαιρετισμόν διά την πρώτην μεθ’ υμών ψυχικήν επικοινωνίαν, ήτις θα συνδέσει την Φασιστικήν Οργάνωσιν από του τελευταίου Φασίστου μέχρι του αρχηγού της εις ιεράν ενότητα ιδεολογίας και σκοπών. Εργασθείς μέχρι τούδε εν σιγή, κρίνω σήμερον επίκαιρον ίνα ρίψω φως επί των σκοπουμένων της Ενώσεως των Ελλήνων Φασιστών, ήτις εν γενικαίς μόνον γραμμαίς διά της προκηρύξεώς της ωμίλησε περί αυτών…».
Η προκήρυξη, αφού κάνει λόγο για την κοινοβουλευτική διαφθορά και τις αντεθνικές θέσεις των κομμουνιστών, συνεχίζει στον ίδιο τόνο. «Η Φασιστική ιδεολογία περικλείει εν εαυτή την Ένωσιν, την Πειθαρχίαν και την Εργασίαν. Δηλαδή την βαθείαν πίστιν και την ζωτικήν εκείνην ενέργειαν, η οποία συμπίπτει με το καθήκον του πολίτου προς πραγμάτωσιν της ευημερίας και της ισχύος της πατρίδος του, ενέργειαν ήτις συνεπάγεται την κατάπαυσιν των εμφυλίων διαμαχών, την συναδέλφωσιν του λαού και την κοινήν συνεργασίαν διά την ανάνηψιν του Έθνους από του ληθάργου και του μαρασμού».