Ήταν σωστό να δεσμευτεί η Μελίνα ότι θέλουμε πίσω μόνο τα Μάρμαρα του Παρθενώνα; Ήταν λάθος το εμπάργκο στο Βρετανικό Μουσείο; Γιατί δεν έχουμε ακόμα μια εθνική στρατηγική διεκδικήσεων, ενώ βλέπουμε την Τουρκία να παίρνει πίσω τους θησαυρούς της;

Ήταν σωστό να δεσμευτεί η Μελίνα ότι θέλουμε πίσω μόνο τα Μάρμαρα του Παρθενώνα; Ήταν λάθος το εμπάργκο στο Βρετανικό Μουσείο; Γιατί δεν έχουμε ακόμα μια εθνική στρατηγική διεκδικήσεων, ενώ βλέπουμε την Τουρκία να παίρνει πίσω τους θησαυρούς της;

Αύγουστος του 1982 στην Πόλη του Μεξικό. Η UNESCO έχει συγκαλέσει παγκόσμια διάσκεψη για θέματα πολιτισμού. Θα μπορούσε να είναι μια υπόθεση βαρετή ή, έστω, συνηθισμένη. Αλλά μόνο αν λογαριάσει κανείς χωρίς τη Μελίνα Μερκούρη. Η Μελίνα έριξε στη διάσκεψη εκείνη μια βόμβα μεγατόνων. Ζήτησε να μεσολαβήσει η UNESCO προς το Βρετανικό Μουσείο, ώστε να επιστραφούν στην Ελλάδα και στον Παρθενώνα τα μοναδικά γλυπτά του, που είχαν κλαπεί το 1802 από τον λόρδο Έλγιν, τα έργα του Φειδία, που μάλιστα στη Μεγάλη Βρετανία αποκαλούνταν και αποκαλούνται με το όνομα του άρπαγα, Elgin marbles, καθώς ο όρος είχε συμπεριληφθεί στο πωλητήριο. Η UNESCO αναγνώρισε και αποδέχθηκε το αίτημα μιας μικρής χώρας απέναντι σε έναν εξαιρετικά δύσκολο αντίπαλο: ένα ισχυρό μουσείο, γέννημα αποικιοκρατικής πολιτικής.

Ξεχάσαμε τα χιλιάδες κλεμμένα

Με την επιστροφή της στην Ελλάδα, η Μελίνα διοργανώνει συνέντευξη Τύπου στην Ένωση Ξένων Ανταποκριτών, αναλύει την ιδέα της σε Έλληνες και ξένους: η Ελλάδα δεν ζητά κάποιο άλλο μνημείο της. Δεν θα ζητήσει πίσω κάποιο άγαλμα (όπως την Αφροδίτη της Μήλου ή τη Νίκη της Σαμοθράκης). Δεν θα υποβάλει ποτέ αίτηση για την επιστροφή στη χώρα μας, π.χ., της ζωφόρου του Επικούρειου Απόλλωνα. Το αίτημα περιλαμβάνει μονάχα αυτό, το τεράστιο παγκόσμιο μνημείο που αποτελεί και έμβλημα της UNESCO, τον Παρθενώνα.

Οι ανακοινώσεις της έγιναν δεκτές με σκεπτικισμό που γρήγορα ξεχάστηκε. Σκεπτικισμός αφενός επειδή μια χώρα με χιλιάδες κλεμμένα όπως η Ελλάδα δεν πρέπει να σταματά να αναζητά τρόπους επιστροφής όσων από αυτά καθίσταται ανά περίπτωση εφικτό. Αφετέρου, μπορεί να μην είναι Παρθενώνας ο Ναός του Επικούρειου Απόλλωνα ή ο Ναός της Αθηνάς Αφαίας από την Αίγινα, όμως και αυτοί μοναδικοί είναι.

Η Ελλάδα, όμως, αγκαλιάζει το αίτημα. Η Μελίνα μιλά, εκτός των άλλων, και στο θυμικό: Στον λόγο της στην Oxford Union θα πει: «Υπάρχουν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα. Δεν υπάρχουν Ελγίνεια Μάρμαρα. Όπως υπάρχει ο Δαβίδ του Michaelangelo. Yπάρχει η Αφροδίτη του Da Vinci. Υπάρχει ο Ερμής του Πραξιτέλη. Υπάρχουν οι «Ψαράδες στη θάλασσα» του Turner. Υπάρχει η Capella Sixtina. Δεν υπάρχουν Ελγίνεια Μάρμαρα».

Υπερβολές αλλά και πάθος

Κι ακόμα, φράσεις που μένουν στη μνήμη. Φορτισμένες με δραματικότητα, ενδεχομένως και με υπερβολή: «…Πρέπει να καταλάβετε τι σημαίνουν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα για μας. Είναι το καμάρι μας. Είναι οι θυσίες μας. Είναι το υπέρτατο σύμβολο ευγένειας. Είναι φόρος τιμής στη δημοκρατική φιλοσοφία. Είναι η φιλοδοξία και το όνομά μας. Είναι η ουσία της ελληνικότητάς μας…».

Ταυτοχρόνως, πάντοτε με τη βοήθεια του ακάματου Ζυλ Ντασέν, εκπονεί στρατηγική και τακτικές: Πρώτον, το πρόγραμμα ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων γύρω από την Ακρόπολη, ώστε να καταρριφθεί το βρετανικό επιχείρημα πως η μόλυνση θα τα κατέστρεφε σε περίπτωση επιστροφής. Και, δεύτερον, την ανέγερση ενός μεγάλου μουσείου για τα ευρήματα της Ακρόπολης, αναγκαίου ούτως ή άλλως για τόσο λαμπρά έργα, που ασφυκτιούσαν σε έναν μικρό και ακατάλληλο χώρο.

Οι Άγγλοι μάς έδωσαν μόνοι τους ένα ακόμη επιχείρημα, περί του ότι δεν είναι ικανοί να φυλάξουν σωστά τα γλυπτά: πρόκειται για τον βάναυσο καθαρισμό τους κατά τη δεκαετία του ’30, που στέρησε τα υπέροχα αυτά έργα τέχνης από την «επιδερμίδα» τους, κάτι που δεν έχει μόνο αρνητικά αισθητικά αποτελέσματα.

Το εμπάργκο που δεν μας «βγήκε»

Μέσα σε αυτήν την ατμόσφαιρα, το υπουργείο Πολιτισμού κάνει μια κίνηση, η οποία πιστεύει ότι θα βγει «ματ», δεν βγαίνει όμως παρά καταστροφική μέχρι σήμερα. Επιβάλλει εμπάργκο από τη δεκαετία του ’80 η Ελλάδα στο Βρετανικό Μουσείο.
Αυτό που ίσως κάποτε υπαγορευόταν από την επιθετική τακτική μας για τη διεκδίκηση των γλυπτών του Παρθενώνα, τώρα προξενεί αφάνταστες δυσκολίες. Λόγω του εμπάργκο τα κρατικά μουσεία της Ελλάδας, σε αντίθεση με τα ιδιωτικά, δεν μπορούν να ανταλλάξουν εκθέματα και επιστήμονες με το Βρετανικό Μουσείο, που είναι ένα παγκόσμιο μουσείο. Κυρίως, όμως, δεν μπορούν να ανταλλάξουν απόψεις και να πραγματοποιήσουν συναντήσεις για το επίμαχο θέμα της επιστροφής των γλυπτών, παρά μόνο μετά τη διαμεσολάβηση της UNESCO. Ανώτατο στέλεχος του (πρώην υπουργείου και νυν Γενικής Γραμματείας) Πολιτισμού εκτιμά ότι το εμπάργκο αποτελεί πολύ μεγάλο πρόβλημα και γεννά διαρκώς επιμέρους δυσκολίες.

Η Μελίνα επέστρεψε το 1993 στο υπουργείο και πρόλαβε να βοηθήσει στη μεταστροφή της βρετανικής κοινής γνώμης μέσα από μια εκπομπή του Καναλιού 4, χάρη και στους ιδιοφυείς χειρισμούς του Ζυλ Ντασέν. Το περίπου 90% αποδοχής του ελληνικού αιτήματος, ποσοστό θρυλικό, άλλαξε τις ισορροπίες και έπεισε ακόμα και τους πλέον δύσπιστους.

Λάθος χειρισμοί, χαμένες ευκαιρίες

Λίγο μετά τον θάνατό της ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της Μεγάλης Βρετανίας οι Εργατικοί, οι οποίοι είχαν υποσχεθεί στην Ελλάδα πως θα της επιστρέψουν τα κλεμμένα αρχαία του Παρθενώνα όταν θα ξαναγίνουν κυβέρνηση. Ο κακός, βιαστικός, επιπόλαιος χειρισμός από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ήταν το πρώτο στραβό βήμα: Ελληνίδα δημοσιογράφος ρωτά τον Τόνι Μπλερ μόλις έχει αναλάβει τα καθήκοντά του και, βεβαίως, αγνοεί το θέμα. Έτσι, εκείνος αρνείται σθεναρά – ακόμα και αν υπήρχε κάποια περίπτωση να συμφωνήσει, χάνεται διά παντός. Στη συνέχεια θα φτάσουμε μέχρι την κίνηση Κώστα Σημίτη, που και πάλι αποκάλυψαν οι κάμερες, να ζητά τα Μάρμαρα από τον Βρετανό πρωθυπουργό σαν να του ζητά… λαχανάκια Βρυξελλών: επειδή, λέει, θα βοηθήσουν το ΠΑΣΟΚ στην προεκλογική εκστρατεία. Ανατριχιαστικό!

Με τα χέρια δεμένα

Τα τελευταία χρόνια, ύστερα από μια άκαρπη ελληνική κατάθεση στο Βρετανικό Κοινοβούλιο, οι διεθνείς επιτροπές που είχαν δημιουργηθεί για την προώθηση του θέματος δεν είναι και τόσο δραστήριες. Η Ελλάδα στηρίζεται στη διακυβερνητική επιτροπή της UNESCO για την επιστροφή των πολιτιστικών αγαθών στις χώρες προέλευσής τους. Βλέπει επιστροφές σε άλλες χώρες (όπως πρόσφατα της Σφίγγας του Μπογιάζκιοϊ στην Τουρκία) και συντηρεί το θέμα των γλυπτών του Παρθενώνα στην επικαιρότητα, περιμένοντας καλύτερες μέρες. Τόσα χρόνια δεν έχουμε καν βρει το φιρμάνι με το οποίο ο σουλτάνος έδινε την όποια άδεια στον Έλγιν. Δεν έχουμε άρει το εμπάργκο στο Βρετανικό Μουσείο. Έτσι, έχουμε δεμένα τα χέρια μας ως προς τις κινήσεις σε άλλα επίπεδα.

Επειγόντως εθνικό σχέδιο

Η εθνική πολιτική στο ζήτημα της επιστροφής κλεμμένων πολιτιστικών αγαθών μας είναι κάτι που απουσιάζει στην Ελλάδα. Έχοντας συγκεντρώσει βλέμματα και δυνάμεις στην υπόθεση με τα γλυπτά του Παρθενώνα, δεν έχουμε εκπονήσει μια στρατηγική για την έρευνα, τον έλεγχο στις διεθνείς αγορές, όπως και για την επανάκτηση πολιτιστικών θησαυρών μας που υπάρχουν στο εξωτερικό.
Πρέπει ή δεν πρέπει να διεκδικήσουμε από το Λούβρο την Αφροδίτη της Μήλου και τη Νίκη της Σαμοθράκης; Τη ζωφόρο του Επικούρειου; Τα κυκλαδικά ειδώλια της συλλογής Μπορόφσκι στο Ισραήλ; Άλλα σκεύη της ίδιας περιόδου στο Μουσείο της Καρλσρούης; Αρχαία από τη συλλογή Μιχαηλίδη – Σάιμς; Κανείς δεν έχει μια ολοκληρωμένη άποψη, άρα και τακτική γι’ αυτό το θέμα. Εδώ, παρά λίγο να παραγραφεί η υπόθεση της Σχοινούσας, επειδή πολιτικές ηγεσίες αδιαφόρησαν κατά συρροή και το στέλεχος του υπουργείου που το χειριζόταν ομοίως.

Μια εθνική – ας επαναλάβουμε – πολιτική πρέπει να καταστρωθεί επειγόντως και να δημοσιοποιηθεί. Συγκεκριμένη για κάποια πολιτιστικά αγαθά και αφηρημένη ως προς το τι «κυνηγά» η Ελλάδα. Ως γνωστόν, η αρχαιοκαπηλία είναι δεύτερη παράνομη δραστηριότητα παγκοσμίως, με τζίρο 6 δισ. Αναδυόμενες αγορές, όπως η Κίνα, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα κ.ά., είναι πρόθυμες για αγορές αρχαίων από κλοπές ή λαθρανασκαφές. Το θέμα είναι τι από αυτά μπορείς να σταματήσεις (πρόληψη, η οποία λειτουργεί κάπως στη χώρα μας) αλλά και τι μπορείς να ανακτήσεις.

Παράδειγμα είναι η πολιτική που άσκησε στον τομέα αυτόν ο Γιώργος Βουλγαράκης – ενδεχομένως επειδή ήταν ένας τομέας που γνώριζε, λόγω προηγούμενης θητείας του στο υπουργείο Δημόσιας Τάξης. Δεν άφησε σε χλωρό κλαρί το μουσείο Γκετί, παίρνοντας πίσω ό,τι μπορούσε. Κάτι ανάλογο, διευρυμένο σε ολόκληρο τον κόσμο, χρειαζόμαστε.