Θα ήταν μάταιο, αν όχι ανόητο, να προσπαθήσει κανείς να εντοπίσει στην Ιστορία της ανθρωπότητας την πιο σημαντική της στιγμή. Ωστόσο δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι μια μεγάλη στιγμή για την παγκόσμια ιστορία ήταν η επινόηση της πόλης.

Θα ήταν μάταιο, αν όχι ανόητο, να προσπαθήσει κανείς να εντοπίσει στην Ιστορία της ανθρωπότητας την πιο σημαντική της στιγμή. Ωστόσο δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι μια μεγάλη στιγμή για την παγκόσμια ιστορία ήταν η επινόηση της πόλης. Μια ελληνική ανακάλυψη που φυσικά δεν ήρθε ουρανοκατέβατη, αλλά σαν αποτέλεσμα της ικανότητας των Ελλήνων εκείνων του 7ου π.Χ. αιώνα να ξεπερνούν τις βίαιες αντιφάσεις τους και αντιξοότητες απαντώντας δημιουργικά στις έντονες πιέσεις που ασκούσε πάνω τους ο περιβάλλων χώρος. Ήδη από τον 8ο π.Χ. αιώνα ο υπερπληθυσμός, ο περιορισμένος χώρος και οι άγονες εκτάσεις αποτέλεσαν κίνητρο επιβίωσης των κατοίκων.

Οι Έλληνες φιλονικούσαν πάντα μεταξύ τους, με τους γείτονές τους αλλά και με τα μέλη της ίδιας τους της κοινότητας υπέρ του γοήτρου και της εξουσίας. Ωστόσο, η κοινή καταγωγή τούς ένωνε με έναν τρόπο σχεδόν δαιμονικό θα λέγαμε. Εκείνη την εποχή και υπό την πίεση μιας γενικευμένης υλικής ένδειας, δίχως προηγούμενες προγραμματικές φανφάρες ή ανάλογες εμπειρίες στην πολιτική και κοινωνική Ιστορία της ανθρωπότητας, και κυρίως δίχως ιδεολογικές ζυμώσεις και σχεδιασμούς, γεννήθηκε η ιδέα της πόλης και ως συνεπακόλουθό της οι πρωτόγνωρες έννοιες του πολίτη και του πολιτικού!
Τα θαύματα είχαν αρχίσει, θαύματα όχι της στιγμής και του παιδαριώδους εντυπωσιασμού, αλλά αιώνια, διαχρονικά, υπερβατικά ζητούμενα κάθε εποχής. Μαζί με την πόλη, τον πολίτη και την πολιτική, γεννιέται εκ του άστεως και ο αστός, ο αστείος άνθρωπος, αυτός δηλαδή που μπορεί να «διάγει γλαφυρόν και αστείον βίον, να έχει ήμερον και αστείον ήθος, να είναι λεπτός στην έκφραση: αστειολόγος»1. Σε αντίθεση με τον καλλιεργητή της γης τον «αγροίκο (αγρός + οικέω), που είναι άγριος και δυσμαθής, χοντρός στους τρόπους και τις επιθυμίες»2. Ταυτόχρονα με την ιστορία της πόλης ξεκινά και αυτή της σάτιρας. Ως δε τρίτον της αληθείας έρχεται ο Αρχίλοχος, ο πρώτος εκπρόσωπος του πιο ανατρεπτικού λόγου: της σάτιρας. Είναι εκπληκτικό ότι σχεδόν ταυτόχρονα με τη «γέννηση» της πόλης και του αστείου ξεπηδά η ανατρεπτική τους αντανάκλαση, η αντίρροπη δύναμη, η αντίθεση, ο αντίλογος, η διαλεκτική. Η ιστορία του πολιτισμού στην πιο ανατρεπτική της στιγμή προσωποποιείται από τον Αρχίλοχο!

Βιογραφικά
Λίγα στοιχεία έχουμε στη διάθεσή μας για τη ζωή αυτού του σπουδαίου για πολλούς λόγους ποιητή. Η γέννησή του τοποθετείται περί το 680 π.Χ. στην Πάρο. Για τον πατέρα του γνωρίζουμε ότι ήταν κάποιος Τελεσικλής, που καταγόταν από αριστοκρατική γενιά, ο οποίος μάλιστα φέρεται ότι ηγήθηκε της αποικιστικής εκστρατείας στη Θάσο. Από τη μεριά της μητέρας του τα πράγματα δεν είναι ξεκάθαρα. Μια παράδοση τον θέλει γιο μιας δούλας, ονόματι Ενιπώ.
Λέγεται λοιπόν ότι από τον πατέρα κληρονόμησε τον τολμηρό χαρακτήρα και από τη μεριά της μάνας του την κοφτερή λαϊκή γλώσσα. Η ζωή του σε γενικές γραμμές επιβεβαιώνει το παράτολμο του χαρακτήρα του, καθώς έζησε ως μισθοφόρος πολεμώντας στην Ιωνία, τη Θράκη, τη Μακεδονική Τορώνη και την Εύβοια. Μάλιστα σκοτώθηκε στο πεδίο της μάχης πολεμώντας εναντίον των Ναξίων το 630 π.Χ., δίχως να γνωρίζουμε αν έπεσε στο νησί της Νάξου ή σε κάποια αποικία της που βρισκόταν στη Θράκη. Στη διάρκεια της ζωής του φαίνεται πως προσπάθησε να κάνει ανεπιτυχώς οικογένεια και να παντρευτεί κάποια Νεοβούλη. Ωστόσο, την τελευταία στιγμή ο πατέρας της νύφης αθέτησε την υπόσχεσή του, πράγμα που εξόργισε τον ποιητή.
Ο Αρχίλοχος σε ηλικία είκοσι ετών βρέθηκε να πολεμά μακριά από το νησί του στη «Θάσον την τρισυζοιρήν πόλιν». Τότε οι πολεμικές συγκρούσεις αποτελούσαν ένα σταθερό καθημερινό φαινόμενο. Για να καταλάβουμε καλύτερα πρέπει να εννοήσουμε ότι ο πόλεμος ήταν επάγγελμα με όλη τη σημασία της λέξης. Δηλαδή τους εξασφάλιζε τα απαραίτητα προς το ζην αγαθά μαζί με τα πολιτικά τους δικαιώματα. Παράλληλα με την ιδιότητα του πολεμιστή ο Αρχίλοχος ασκούσε την τέχνη του δημιουργού, όπως κι όλοι οι υπόλοιποι άντρες, που, εκτός από τον πόλεμο, ασκούσαν κι ένα δεύτερο επάγγελμα. Ήδη από μικρή σχετικά ηλικία ο Αρχίλοχος ήταν αναγνωρισμένης αξίας ποιητής, ανεξάρτητα αν δεν μπορούσε να βγάλει από την τέχνη του τα αναγκαία. «Πάντως η εικόνα ενός περιπλανώμενου Ίωνα, που τριγυρνούσε στις αποικίες των Παρίων στον Βορρά, άλλοτε ψυχώνοντας, άλλοτε ψυχαγωγώντας, άλλοτε μετέχοντας στις δημόσιες γιορτές και στους ποιητικούς αγώνες, δεν απέχει και πολύ από την πραγματικότητα»3.
Σε γενικές γραμμές ο Αρχίλοχος υπήρξε ανήσυχο πνεύμα και φύση ταξιδιάρικη «στις πόλεις των ανθρώπων τριγυρνάμε τις καλοχτισμένες»!

Η μεγάλη επανάσταση
Φυσικά ο Αρχίλοχος δεν ήταν σπουδαίος επειδή ταξίδευε και ο χαρακτήρας του διακρινόταν για τον έμφυτο αναρχισμό του, αλλά γιατί με την τέχνη του υπήρξε πρωτοπόρος σε μια εποχή που δεν υπήρχε ουσιαστικά παρελθόν και η Ιστορία αποτελούσε λευκό χαρτί!
Στην Πάρο και κατόπιν στη Θάσο ο Αρχίλοχος κληρονόμησε το παραδοσιακό σκωπτικό τελετουργικό που συνηθιζόταν σε όλες τις γιορτές της γονιμότητας. Η Πάρος ήταν το νησί της Δήμητρας, όπου γιόρταζαν σε πανηγύρια χρησιμοποιώντας τον τολμηρό και αθυρόστομο λόγο. Αυτή η επιτρεπτή αυθάδεια αποτελεί τη φλόγα εκείνη που θα ανάψει τη μεγάλη φωτιά στον Αρχίλοχο, τον ποιητή που μέσω της τέχνης του επιχείρησε τη μεγαλύτερη ανατροπή – επανάσταση στην παγκόσμια ιστορία της τέχνης.
Με αιχμή του ποιητικού του δόρατος τη σάτιρα, ο Αρχίλοχος είναι ο πρώτος ποιητής που έστρεψε την ποίηση από το ηρωικό έπος στον απλό άνθρωπο και στη χαώδη του εσωτερικότητα. Από τα προγενέστερα Ομηρικά Έπη απουσιάζουν οι καθημερινοί άνθρωποι. Στο παγιωμένο καθεστώς της αριστοκρατίας δεν έχουν θέση οι κοινοί θνητοί, ούτε τα προβλήματά τους και οι υποθέσεις τους. Εκεί δρουν μόνο ήρωες και θεοί, το δε παρελθόν παραπέμπει στη μυθική τους παράδοση. Η αριστοκρατία του αίματος δεν ανέχεται ούτε στα ποιήματά της την παρουσία του λαού, πόσο μάλλον στην πραγματική της ζωή. Υπέρτατη αξία του αριστοκράτη πολεμιστή, που αν δεν κατάγεται από τους θεούς κατάγεται από ξακουστούς βασιλείς, είναι τα όπλα και τα ηρωικά επιτεύγματα. Αντικαθιστώντας ο Αρχίλοχος τον μύθο με το ιστορικό γεγονός ανοίγει ουσιαστικά τον δρόμο της επιστήμης, της έρευνας και της ορθολογικής ερμηνείας του κόσμου, όπως αυτό θα πραγματοποιηθεί λίγες δεκαετίες αργότερα, αρχής γενομένης από τους Μιλήσιους φιλοσόφους.
Ο Αρχίλοχος, αν και σκιάζεται από το ογκώδες μέγεθος του Ομηρικού Κόσμου, επιχειρεί το αδιανόητο για την εποχή του βήμα. Εισάγει στην Ιστορία τον καθημερινό άνθρωπο με τα προβλήματά του και κυρίως με τις αδυναμίες του. Πλάι στις παραφουσκωμένες με κλέος και κύδος ηρωικές πράξεις αντιτάσσει ταπεινούς χαρακτήρες με φριχτά ελαττώματα. Πλάι στα υπέρτατα ηρωικά ανδραγαθήματα – το ύψιστο ταμπού της ηρωικής εποχής – αυτός, πολεμιστής ων, ρίχνει την ασπίδα του ανερυθρίαστα. Ο Αρχίλοχος είναι ο ποιητής που, αν και βιοπορίζεται από τις αξίες του πολέμου, τις κατακρημνίζει, τις γελοιοποιεί, τις ανατρέπει συντριπτικά. Ποτέ άλλοτε δεν υπήρξε πιο γενναία καλλιτεχνική – πολιτική ανατροπή από αυτή που μας κληροδότησε αυτός ο μοναδικός στην ανθρώπινη Ιστορία ποιητής – πολεμιστής, πλάνης και μοιχός, ο υπέρτατος υβριστής του κατεστημένου.
Υπό αυτή την έννοια και δίχως ίχνος υπερβολής, ο Αρχίλοχος υπήρξε ο μεγαλύτερος επαναστάτης όλων των εποχών: ένας επαναστάτης – ποιητής που πέθανε πολεμώντας, πίνοντας, κάνοντας έρωτα και βρίζοντας. Πρόκειται για τον άνθρωπο που στρέφει το ενδιαφέρον της ποίησης στην προσωπική μοίρα και στη ζωή των ανθρώπων, αποκαθηλώνοντας από το πρωταγωνιστικό κάδρο τους ήρωες, τους θεούς, την αριστοκρατία. Είναι προφανές ότι πρόκειται για τον πρώτο εισηγητή της δημοκρατίας και των ελευθεριών της, είναι προφανές ότι πρόκειται για τον άνθρωπο που στρέφει την προσοχή της Ιστορίας στη ζωή και τις ανάγκες του απλού πολίτη πριν καν υπάρξει η έννοια του πολίτη. Στον Αρχίλοχο ο άνθρωπος αυτενεργεί και κάνει λάθη!

Ο υμνητής του βιώματος
Ζώντας μια συναρπαστική ζωή, στρέφει το ενδιαφέρον της ποίηςής του προς το δικό του βίωμα. Έτσι οι μοναδικοί στίχοι του διηγούνται τη προσωπική του ιστορία στρέφοντας έτσι το ενδιαφέρον της λογοτεχνίας στο πρόσωπο και τα προσωπικά βιώματα του καθενός. Με όπλο την ειλικρίνεια καταρρίπτει τις κοινωνικές συμβάσεις, τα στερεότυπα, τους τύπους, τα τελετουργικά και τις αξίες του παλιού κόσμου. Γίνεται καινοτόμος, ρηξικέλευθος μιλώντας για τις χαρές του έρωτα αλλά και τις ατυχίες του. Ιδού ένας βιωματικός ποιητής που ξεγεννά και φωτίζει την ιστορική μετάλλαξη τότε που ο ιστορικός άνθρωπος αποκτά συνείδηση της ατομικότητα και τραγικότητάς του, μέσα σε μια εποχή συνταρακτικών και πρωτόγνωρων ανακατατάξεων. Ο Αρχίλοχος είναι ο πρώτος παγκοσμίως συγγραφέας που αποτυπώνει με ειλικρίνεια και σφαιρικά την πραγματικότητα αυτή, που καθορίζει τον άνθρωπο σε σχέση προς τον εαυτό του και προς τον άλλον – τον συνάνθρωπο.
Ο Αρχίλοχος είναι ο πανανθρώπινος ποιητής που έστρεψε το βλέμμα της Ιστορίας από τους ήρωες στον ρυθμό των ανθρώπων.

Σημειώσεις:
1, 2: Κωστής Παπαγιώργης Η Πόλη, περιοδικό Το Δέντρο, τ. 33, Αθήνα, Μάρτιος 1983
3: Ηλίας Κωστόπουλος, Αρχίλοχος «Μοιχός, Υβριστής και Λάγνος», εκδόσεις Φαρφουλάς, 2009

Στο επόμενο: Διονύσιος Σολωμός