Λίγες μέρες πριν η Μέρκελ και ο Σόιμπλε αποφασίσουν ότι «η Κύπρος χρωστάει» και γι’ αυτό πρέπει να την τιμωρήσουν με πρωτοφανή βαρβαρότητα, ισοπεδώνοντας την οικονομία και την κοινωνία της…

Λίγες μέρες πριν η Μέρκελ και ο Σόιμπλε αποφασίσουν ότι «η Κύπρος χρωστάει» και γι’ αυτό πρέπει να την τιμωρήσουν με πρωτοφανή βαρβαρότητα, ισοπεδώνοντας την οικονομία και την κοινωνία της, δικαστήριο του Μονάχου αποφάσισε να επιστρέψουν στην αυτοκέφαλη κυπριακή Εκκλησία 173 εικόνες, ψηφιδωτά, τοιχογραφίες και άλλα εκκλησιαστικά κειμήλια, που είχε συλήσει μετά την εισβολή του Αττίλα ο διαβόητος Τούρκος αρχαιοκάπηλος Αϊντίν Ντικμέν από ναούς και μοναστήρια στα Κατεχόμενα.
Η απόφαση συμβολίζει αυτό που οι στυγνοί αρχιλογιστές του Βερολίνου και των Βρυξελλών προσποιούνται ότι αγνοούν: πως στα ζητήματα του πολιτισμού η Ευρώπη και η Δύση οφείλουν στην Κύπρο, όχι η Κύπρος σε εκείνες.
Γι’ αυτό έχει τεράστια σημασία να θυμηθούμε αυτή τη στιγμή τόσο το ανά τους αιώνες ξεγύμνωμα της Μεγαλονήσου από τους κάθε λογής αρχαιοκάπηλους και πορθητές όσο και τον εμπνευσμένο από τα ταξίδια του στην Κύπρο ποιητικό λόγο του Γιώργου Σεφέρη. Κι ας συνέβαλε, ο τελευταίος, ως πρεσβευτής της Ελλάδας στην (κάποτε «μεγάλη») Βρετανία, στις δυσλειτουργικές συμφωνίες Ζυρίχης – Λονδίνου (Φεβρουάριος 1959), που ουδέποτε εφαρμόστηκαν πλήρως και γρήγορα οδήγησαν σε μία επικίνδυνη αβεβαιότητα που ταλανίζει μέχρι σήμερα το νησί.
Έχει επίσης νόημα να θυμηθούμε την αδιάκοπη οικονομική εκμετάλλευση της Κύπρου. Στην αρχαιότητα οι κατακτητές – Φοίνικες, Αχαιοί, Αιγύπτιοι, Ασσύριοι, Πέρσες, Πτολεμαίοι, Ρωμαίοι – σχεδόν εξάντλησαν τον χαλκό της και ξύλευσαν αλύπητα τα δάση της για να στηρίξουν αυτοκρατορίες και να χτίσουν στόλους, πολεμικούς και εμπορικούς. Οι Βυζαντινοί, οι Άραβες πειρατές, οι Σταυροφόροι, τη χρησιμοποίησαν σαν πλωτό φρούριο. Ο βασιλιάς της Αγγλίας Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος (ένας τυχοδιώκτης Γάλλος που δεν μιλούσε ούτε λέξη αγγλικά…) την πούλησε για 100.000 δηνάρια στους Ναΐτες Ιππότες, οι οποίοι την ξαναπούλησαν στον Γκυ ντε Λουζινιάν, έκπτωτο «βασιλέα της Ιερουσαλήμ».
Πολύ πριν ξεσπάσει ο άγριος χορός όσων λιμπίζονται τα γεμάτα φυσικό αέριο και πετρέλαιο «οικόπεδα» της κυπριακής ΑΟΖ, η Κύπρος έγινε πιόνι στα χέρια της οθωμανικής Τουρκίας (το 1878 εκχωρείται στους Άγγλους με αντάλλαγμα τη βρετανική υποστήριξη εναντίον τη Ρωσίας) και της βρετανικής αυτοκρατορίας (ιδίως μετά το χουνέρι με την εθνικοποίηση από την Αίγυπτο της διώρυγας του Σουέζ, το 1956).
Από τα δημοφιλέστατα στην αρχαιότητα «Κύπρια Επη», 11 βιβλία από τα οποία σώζονται μόλις λίγοι στίχοι, μέχρι την περίφημη σχολή των Στωικών, την οποία ίδρυσε στην Αθήνα ο Κύπριος φιλόσοφος Ζήνων ο Κιτιεύς, κι από τα πιο ταπεινά βυζαντινά εκκλησάκια μέχρι τον περίφημο γοτθικό ναό του Αγίου Νικολάου – θεωρείται ο μεγαλοπρεπέστερος της Μέσης Ανατολής – που έχτισαν τον 13ο αιώνα οι Φράγκοι στην κατεχόμενη σήμερα Αμμόχωστο και μετέτρεψαν σε τέμενος τον 16ο αιώνα οι Τούρκοι, η Κύπρος ακτινοβολεί πολιτισμό. Παραδοσιακό, δηλαδή «ανώνυμο», αλλά και λόγιο, δηλαδή «επώνυμο».
Η κυπριακή ντοπιολαλιά είναι η μοναδική ζωντανή ελληνική διάλεκτος που μιλιέται καθολικά και εξελίσσεται στον ίδιο τόπο πάνω από 3.000 χρόνια, μπολιάζοντας γόνιμα τα μεσαιωνικά τραγούδια, τα ποιήματα του Βασίλη Μιχαηλίδη (1849 – 1917) και τη νεότερη λογοτεχνική παραγωγή. Πίσω από τους πολύχρωμους ποδηλάτες στους πίνακες του ζωγράφου Στέλιου Βότση, τις ταινίες του σκηνοθέτη Μιχάλη Κακογιάννη, ακόμη και τη σύγχρονη τραγουδοποιία του Αλκίνοου Ιωαννίδη, προϋπάρχει ένα πλατύ πολιτιστικό ποτάμι που ρέει αιώνες. Κανείς δεν μπορεί να το εκτρέψει. Πολύ περισσότερο να το αγνοήσει, ηθικολογώντας υποκριτικά και επικαλούμενος μονοδιάστατα μια «χώρα – οφσόρ», την οποία στραγγαλίζει για να υπηρετήσει τα γεωπολιτικά του συμφέροντα.

Γιώργος Ι. Αλλαμανής

Εισβολή και βαρβαρότητα

«Εγκατέλειψα τη Σαλαμίνα ένα Σάββατο απόγευμα, δυο μέρες πριν από την εισβολή του τουρκικού στρατού και την κατάληψη της Αμμοχώστου και της Σαλαμίνας. Εκεί άφησα τα ημερολόγια των ανασκαφών, σχέδια, φωτογραφίες και αρχαιολογικό υλικό. Το ίδιο συνέβη και με τη Γαλλική Αρχαιολογική Αποστολή. Όταν ύστερα από μερικούς μήνες ο διευθυντής της Γαλλικής Αποστολής Ζιαν Πουγιού ζήτησε να του επιστραφούν έστω τα ημερολόγια των ανασκαφών, η απάντηση των κατοχικών αρχών ήταν ότι αυτά ήσαν λάφυρα πολέμου και δεν μπορούσαν να επιστραφούν. Το περιεχόμενο της οικίας των ανασκαφών του τμήματος αρχαιοτήτων λεηλατήθηκε ολοσχερώς».
Ο καθηγητής Βάσος Καραγιώργης, ο ανασκαφέας της αρχαίας Σαλαμίνας πριν από το πραξικόπημα στην Κύπρο, παρουσίασε στο ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με αυτά τα δραματικά όσο και σπαρακτικά λόγια τα όσα συνέβησαν στον πλέον φημισμένο αρχαιολογικό χώρο, στα Κατεχόμενα. Στο πλαίσιο μιας έκθεσης που είχε διοργανωθεί εκεί, αναδείχθηκε ο πολιτιστικός πλούτος και οι αρχαιολογικοί θησαυροί του νησιού. Επιπλέον, δόθηκαν σαφέστατα μηνύματα για τις αρνητικές επιπτώσεις από την κατοχή του βορείου τμήματος της Κύπρου από την Τουρκία. Κατοχή που, εκτός των άλλων, υποθάλπει το λαθρεμπόριο αρχαιοτήτων και οδηγεί στην καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς.
Υπό όποια κατοχή και αν ήταν η Κύπρος, έχανε διαρκώς αρχαιότητες και βυζαντινούς θησαυρούς. Σήμερα κοσμούν ευρωπαϊκά, αμερικανικά και άλλα μουσεία ή περιφέρονται ακόμη, τεμαχισμένοι και κατεστραμμένοι, σε αποθήκες αρχαιοκαπήλων ανά την υφήλιο.

Λεηλασία και αρχαιοκαπηλία
Σε μια από τις πιο δύσκολες μέρες στην Ιστορία του, το πολύπαθο νησί κέρδισε μια πολύ μεγάλη υπόθεση. Το Εφετείο του Μονάχου αποφάσισε πρόσφατα την επιστροφή στην Εκκλησία της Κύπρου 173 εκκλησιαστικών κειμηλίων (εικόνες, ψηφιδωτά, τοιχογραφίες κ.ά.), που είχε συλήσει μετά την τουρκική εισβολή, από ναούς και μονές στα Κατεχόμενα, ο Τούρκος αρχαιοκάπηλος Αϊντίν Ντικμέν.
Ο Γερμανός καθηγητής Βυζαντινολογίας Γιοχάνες Ντέκερ απέδειξε ότι τα κειμήλια είναι έργα Κυπρίων αγιογράφων. Οι μεγαλύτερες λεηλασίες έγιναν από τον Ντικμέν στις τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Ευφημιανού στη Λύση – που αργότερα αγοράστηκαν από το ίδρυμα Μενίλ στο Τέξας και πέρυσι επιστράφηκαν στην Κύπρο – και στα επιτοίχια ψηφιδωτά του 6ου αιώνα από τον ναό της Παναγίας Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη. Ανάμεσα στα κειμήλια που θα επιστραφούν είναι το ψηφιδωτό του Αποστόλου Θωμά από την Κανακαριά (περίπου 525 μ.Χ.), αγιογραφίες από την Παναγία την Αψινθιώτισσα και τοιχογραφίες από την Παναγία Περγαμιώτισσα.
Διακόσια τριάντα δύο κειμήλια είχαν κατασχεθεί, 60 από αυτά θα παραμείνουν ακόμη στη Γερμανία. Οι δικαστές ζητούν και άλλες αποδείξεις και η κατακλεμμένη Κύπρος πρέπει να τις βρει και να τις δώσει. Χωρίς πρόσβαση στα κατεχόμενα, από όπου έχουν κλαπεί και συληθεί τα πάντα. Όσα είχαν κατασχεθεί στα χέρια του Ντικμέν, σύμφωνα με την αντιπροσωπεία της Εκκλησίας της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ήταν έργα που προέρχονται από περίπου πενήντα διαφορετικούς λεηλατημένους ναούς στην τουρκοκρατούμενη πλευρά.
«Χωρίς αμφιβολία η έφοδος της γερμανικής αστυνομίας στο Μόναχο έγινε πολύ αργά, αφού πιστεύεται ότι τεράστιος αριθμός άλλων θησαυρών είχε ήδη διοχετευτεί στην παράνομη αγορά έργων τέχνης. Στο δικαστήριο της Βαυαρίας έχουν κατατεθεί ως τεκμήρια τα αρχεία που διατηρούσε ο Τούρκος αρχαιοκάπηλος», σημειώνεται στην ηλεκτρονική σελίδα της αντιπροσωπείας. Η λεπτομέρεια με την οποία διατηρούσε τα αρχεία του είναι πρωτοφανής: φωτογραφίες και σκίτσα πριν από την κλοπή των ψηφιδωτών και τοιχογραφιών, κατά τη διάρκεια της αφαίρεσής τους και μετά την αφαίρεσή τους, αλλά και αντίγραφα των ψηφιδωτών με σκοπό την πώλησή τους ως αυθεντικών στο παράνομο εμπόριο αρχαιοτήτων. Τα ψεύτικα πιστοποιητικά που διέθετε αποκλειστικά για τα αντίγραφα αποτελούν επαρκείς ενδείξεις για ένα καλά οργανωμένο έγκλημα.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις ειδικών, 15-20 και κατ’ άλλους 25 χιλιάδες εικόνες, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά, ξυλογραφίες, σταυροί και άλλα εκκλησιαστικά αντικείμενα, από 500 ναούς, μοναστήρια εξωκλήσια, αγνοούνται. Η Τασούλα Χατζητοφή, πρώην πρόξενος της Κύπρου στη Χάγη, κατόπιν εκπρόσωπος της κυπριακής Εκκλησίας και νυν επικεφαλής του ιδρύματος Walk of Τruth, η οποία ξεκίνησε την υπόθεση του Μονάχου, έχει δηλώσει πως χρειάζεται ακόμη πολύς δρόμος μέχρι την επιστροφή των κλεμμένων αρχαιοτήτων. Ταυτοχρόνως, απαιτείται να εναρμονιστούν όλα τα κράτη – μέλη με τη σχετική νομοθεσία για την προστασία και την επιστροφή των πολιτιστικών αγαθών εκάστης χώρας. Να επικυρωθούν και να υπογραφούν ακόμα και διεθνείς συμβάσεις, όπως της UNESCO, από όλους.
Αυτές τις μέρες, κυπριακοί φορείς οργάνωσαν μια συλλογή υπογραφών για τη διάσωση της κυπριακής πολιτιστικής κληρονομιάς από τα Kατεχόμενα. Στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://cyprusculturaldestruction.com/on_line_petition οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να βάλουν και τη δική τους υπογραφή για την επιστροφή όλων των αγαθών. Ανάμεσά τους είναι κειμήλια εβραϊκά, της Εκκλησίας των Αρμενίων, των Μαρωνιτών, της Καθολικής Εκκλησίας κ.ά. Στο κείμενο ζητείται να σταματήσει η χρήση των χριστιανικών ναών ως στάβλων ή αποθηκών, μπαρ, παμπ, νάιτ κλαμπ κ.λπ. Στο κείμενο σημειώνεται η αναποτελεσματικότητα των παρεμβάσεων της UNESCO λόγω της απροθυμίας του τουρκικού στρατού κατοχής και ζητείται πλέον αποφασιστική παρέμβασή της.
Έτσι ίσως κάποτε και ο Βάσος Καραγιώργης επιστρέψει στη Σαλαμίνα. Τώρα πάντως τις ανασκαφές διεξάγει Τούρκος καθηγητής, κατά παράβαση κάθε έννοιας διεθνούς δικαίου.

Δάφνη Πασχάλη

Η Κύπρος του Σεφέρη

Όταν το φθινόπωρο του 1953 ο Γιώργος Σεφέρης φτάνει στο νησί για διακοπές με τη Μαρώ, ξαφνικά νιώθει σαν να γύρισε στο σπίτι του. Η Κύπρος υπήρξε αποκάλυψη γι’ αυτόν, όπως έγραψε στον φίλο του Κύπριο ζωγράφο Διαμαντή. Έχουν προηγηθεί τα ταξίδια του ποιητή στη Μέση Ανατολή και στη Μικρά Ασία, όμως σε εκείνα τα μέρη το μόνο που κατάφερε να βρει ήταν ερειπωμένα ίχνη. Στη Μεγαλόνησο ο ποιητής θα ανακαλύψει τον οικουμενικό ελληνισμό, θα νιώσει ότι υπάρχει ένας άλλος κόσμος που μιλά ελληνικά, ένας κόσμος πλατύς και ευρύχωρος. Πατώντας τα χώματα της Κερύνειας, καθισμένος κάτω από τη γέρικη συκομουριά, δίπλα στο μοναστήρι της Αγίας Νάπας, τραβώντας φωτογραφίες στο μεσαιωνικό κάστρο του Αγ. Ιλαρίωνα, ο ποιητής έχει την αίσθηση ότι ξαναγυρίζει στις πατρογονικές εστίες. Για τον Σεφέρη η Κύπρος είναι ο τόπος όπου το «θαύμα λειτουργεί ακόμα». Γράφει ασταμάτητα. Όσα είδε και όσα αισθάνθηκε «κρυσταλλώθηκαν» μέσα του και έγιναν δημιουργία. Μια ποίηση γεμάτη δωρικό μέλος, σαν τη «γλυκεία χώρα» κατά τον μεσαιωνικό χαρακτηρισμό. Η σαγήνη που ασκούσε η Κύπρος στον Σεφέρη γέννησε το «Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ’».
«Ξαναπήγα στο νησί το ’54», γράφει ο ποιητής στο επεξηγηματικό σημείωμα στο τέλος της συλλογής «Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ’». «Αλλά και τώρα ακόμη που γράφω τούτο σ’ ένα παλιό αρχοντικό στα Βαρώσια – ένα σπίτι που πάει να γίνει φυτό – μου φαίνεται πως όλα κρυσταλλώθηκαν γύρω από τις πρώτες, τις νωπές αισθήσεις εκείνου του αργοπορημένου φθινοπώρου». Η επιστροφή όμως θα αποδειχθεί ότι είναι ένας νέος αυτοπροσδιορισμός. Ο Σεφέρης έχει καιρό να αισθανθεί τόσο απελευθερωμένος και για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Το παρομοιάζει με την εποχή που έγραψε την «Κίχλη».
Στα χώματα της Κερύνειας
Στις 28 Ιουλίου του 1954 συζητείται το μέλλον της Κύπρου στη Βρετανική Βουλή των Κοινοτήτων του Λονδίνου. Λίγες μέρες μετά, ο Σεφέρης τελειώνει το ποίημα «Σαλαμίνα της Κύπρος», στο οποίο κατακρίνει την αποικιοκρατική πολιτική των Άγγλων στο νησί και υπαινίσσεται ότι δεν θα έχει συνέχεια.
… Δεν αργεί να καρπίσει τ’ αστάχυ
δε χρειάζεται μακρύ καιρό
για να φουσκώσει της πίκρας το προζύμι,
δε χρειάζεται μακρύ καιρό
το κακό για να σηκώσει το κεφάλι,
{…}
νήσος τις έστι…
Τον Ιούλιο του 1955 ολοκληρώνει την ποιητική συλλογή «…Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν…», η οποία το 1962 μετονομάστηκε σε «Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ’». Με έμμεσα αλλά αιχμηρά σχόλια ο Σεφέρης εκφράζει την αγωνία του για τον κυπριακό λαό που ήταν έτοιμος να εξεγερθεί εναντίον των Άγγλων. Στην ίδια συλλογή έχουμε ένα λιγότερο γνωστό ποίημα του Σεφέρη με τίτλο «Στα περίχωρα της Κερύνειας». Πηγή έμπνευσης η εκδρομή του ποιητή με τη Μαρώ, τον ζωγράφο Διαμαντή και ένα ζευγάρι Άγγλων, στη Λάπηθο, δυτικά της Κερύνειας. Περπατώντας στα καλντερίμια, ανάμεσα στις λεμονιές, ο Σεφέρης στήνει το σκηνικό τού ποιήματος. Η «δράση» ξετυλίγεται σε ένα μαγευτικό σπίτι με θέα το μεσαιωνικό κάστρο του Αγίου Ιλαρίωνα. Ο ποιητής «καταγράφει» μια συζήτηση ανάμεσα σε δύο Αγγλίδες, κάποιο απόγευμα, λίγο πριν πέσει ο ήλιος.
η μνήμη
σ’ αυτό το φως γίνεται πιο σκληρή, μια ζύμη που τη στεγνώνει ο ήλιος…
Κάτω από το «σκληρό» κυπριακό φως που μοιάζει σαν ανακριτικός προβολέας, όλα ξεγυμνώνονται. Η πραγματικότητα αποκαλύπτεται ωμή δίχως στολίδια. Το φως της Κύπρου εκδικείται την Αγγλίδα, μια ξένη που βρέθηκε σε έναν τόπο μακρινό και τόσο διαφορετικό από τον δικό της. Εκδικείται τη μνήμη… ό,τι πιο σημαντικό έχει ο άνθρωπος που ζει μακριά από την πατρίδα του. Η Αγγλίδα αισθάνεται ότι ο τόπος τη διώχνει: «Αυτός ο κόσμος δεν είναι δικός μας, είναι του Ομήρου», εξομολογείται τη σκέψη της με έναν στίχο του Auden. Ο Σεφέρης χρησιμοποιώντας τα λόγια του Βρετανού ποιητή, μέσω της Αγγλίδας, κάνει ένα προφητικό σχόλιο για τη βρετανική αποικιοκρατία, η επικράτηση της οποίας σε τόπους διαφορετικούς φαίνεται καταδικασμένη από τη ροή της Ιστορίας.
Στο «Μυθιστόρημα» (1935), ο Γιώργος Σεφέρης «γράφοντας για ιστορία συλλογιζόταν μια κατάσταση, πολύ εξηρτημένη ακόμη από τον εαυτό του και το περιβάλλον του», επισημαίνει ο καθηγητής Δ. Ν. Μαρωνίτης. Ώσπου ήρθε η αποκάλυψη της Κύπρου. Το νησί θα τον συγκλονίσει. Εδώ, στη Μεγαλόνησο, ο παλιός μύθος μπόρεσε να ενταχθεί στη σύγχρονη πραγματικότητα. Όσο για την ιστορία που γύρεψε παλιά ο ποιητής, εδώ στην Κύπρο, την είδε να παίζεται μπροστά στα μάτια του. «Έχω την αίσθηση», γράφει ο Δημήτρης Μαρωνίτης, «ότι μπροστά στο διπλό αυτό θαύμα ο Σεφέρης ταπεινώθηκε και ο ποιητικός του λόγος γύρεψε και βρήκε καινούργιους δρόμους. Συγχώνεψε τον μύθο και την ιστορία μέσα στον καημό της Ρωμιοσύνης, όπως του τον αποκάλυψε η Κύπρος, κινδυνεύοντας και γυρεύοντας το ζύγισμα της καλοσύνης, δηλαδή της δικαιοσύνης, που ακόμη δεν βρήκε».

…Μας έλεγαν θα νικήσετε όταν υποταχθείτε. Υποταχθήκαμε και βρήκαμε τη στάχτη. Μας έλεγαν θα νικήσετε όταν αγαπήσετε. Αγαπήσαμε και βρήκαμε τη στάχτη. Μας έλεγαν ότι θα νικήσετε όταν εγκαταλείψετε τη ζωή σας. Βρήκαμε τη στάχτη. Μένει να ξαναβρούμε τη ζωή μας. Τώρα που δεν έχουμε πια τίποτα… – Γιώργος Σεφέρης («Σκουριά και Αρμύρα»).

Κωστούλα Τωμαδάκη