Αφορίστηκε, κατηγορήθηκε, λατρεύτηκε όσο κανένας άλλος συγγραφέας, εντός και εκτός συνόρων. Εφέτος που συμπληρώνονται 130 χρόνια από τη γέννησή του, νέες εκδόσεις, διεθνή συμπόσια, καινούργιες μεταφράσεις, μελέτες, εκθέσεις αναζωπυρώνουν το παγκόσμιο ενδιαφέρον για τον συγγραφέα του «Φτωχούλη του Θεού»

Ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν ανέκαθεν ένα πνεύμα ελεύθερο και ένας πολίτης του κόσμου. Δεν είναι να απορεί κανείς που το επίσημο «έτος Καβάφη» εξελίσσεται σε μια σημαντική χρονιά και για τον οικουμενικό Καζαντζάκη.

Από το 1906 ώς σήμερα έχουν εκδοθεί πάνω από 800 μεταφράσεις των βιβλίων του, έχουν γραφτεί εκατοντάδες άρθρα, κριτικές, μελέτες και τα θεατρικά του έργα συνεχίζουν να ανεβαίνουν στις θεατρικές σκηνές. Η ανεπίσημη χρονιά Καζαντζάκη, με τις νέες εκδόσεις, τις εκθέσεις που τρέχουν και τις επετείους – το Θεατρικό Μουσείο Καζαντζάκη γιορτάζει τα 25 χρόνια του –, είναι η ευκαιρία για τον επαναπροσδιορισμό του έργου του. Ίσως ήρθε η στιγμή να ξαναδιαβάσουμε Καζαντζάκη. Να βρούμε τι καινούργιο κρύβεται μέσα στις σελίδες του. Τι υπάρχει πίσω από εκείνο που δεν είδαμε. Τι θα φέρουν στο φως οι ανέκδοτες επιστολές και πώς θα διασωθεί η πληθωρική γλώσσα του.

Στο Λονδίνο, στις 18 Φεβρουαρίου, οι φίλοι του Καζαντζάκη συναντήθηκαν σε ένα διεθνές συμπόσιο με θέμα «Νίκος Καζαντζάκης, 1883-1957: το φωτεινό μεσοδιάστημα» και συζήτησαν για τη γλώσσα στα βιβλία του συγγραφέα και τη δυνατότητα μετάφρασης από τα ελληνικά. Οι νέες μελέτες προσεγγίζουν σε άλλες βάσεις το έργο του, προβάλλοντας την αφηγηματική ικανότητά του και τον πλούτο της γλώσσας του.

Στην Κρήτη, το Μουσείο Καζαντζάκη ελπίζει ότι μέσα στη χρονιά θα καταφέρει να εκδώσει τις 300 επιστολές του Παντελή Πρεβελάκη στον συγγραφέα, μέρος των οποίων έχουν εκδοθεί στα «Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη» (εκδόσεις Καζαντζάκη, 1965). Με ενδιαφέρον, άλλωστε, περιμένουν οι φίλοι και οι μελετητές του Καζαντζάκη τις 70 επιστολές του συγγραφέα προς τον φίλο του, δικηγόρο Γιάννη Αγγελάκη, πατέρα της ποιήτριας Κατερίνας Αγγελάκη – Ρουκ, με την επιμέλεια του πανεπιστημιακού Θανάση Αγάθου, μέσα από τις οποίες μαθαίνουμε την οικονομική κατάστασή του. Κάποιες από τις επιστολές εκδόθηκαν στα αγγλικά με τίτλο «The Selected Letters of Νίκος Kazantzakis (Princeton University Press, 2012), με την επιμέλεια του νεοελληνιστή Πίτερ Μπίεν.

Μόνιμα σε συνεχή αναζήτηση και εσωτερική εγρήγορση, ο Νίκος Καζαντζάκης έζησε μια ζωή μέσα σε διαμάχες, αφορισμούς, φιλίες και έρωτες. Το έργο του, όσο ζούσε, γνώρισε αποδοχή και πρόλαβε τη συμμετοχή της ταινίας τού Ντασέν «Εκείνος που πρέπει να πεθάνει», βασισμένη στο «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», στο Διεθνές Φεστιβάλ στις Κάννες, τον Απρίλιο του 1957.

Ασκητικός και διεθνής

Πολυγραφότατος, ο Νίκος Καζαντζάκης ασχολήθηκε με όλα τα είδη του λόγου. Έγραψε μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, ποιήματα, βιβλία για παιδιά, σενάρια για τον κινηματογράφο, διασκευές κλασικών, άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά. Ακατάπαυστος εργάτης της γραφής, απομονωνόταν συχνά στο Άγιο Όρος γράφοντας και μελετώντας. Οι μεγάλοι του δάσκαλοι είναι εμφανείς στην κοσμοθεωρία του. «Τέσσερα στάθηκαν τ’ αποφασιστικά σκαλοπάτια στο ανηφόρισμά μου, και το καθένα φέρνει ένα ιερό όνομα: Χριστός, Βούδας, Λένιν, Οδυσσέας. Αυτή την αιματερή πορεία μου, από τη μια από τις μεγάλες αυτές ψυχές στην άλλη, τώρα που ο ήλιος βασιλεύει, μάχουμαι στο Οδοιπορικό μου ετούτο να σημαδέψω: έναν άνθρωπο να ανεβαίνει, με την ψυχή στο στόμα, το κακοτράχαλο βουνό της μοίρας του. Αλάκερη η ψυχή μου μια Κραυγή, κι όλο μου το έργο, το σχόλιο στην Κραυγή αυτή» γράφει ο ίδιος ο Καζαντζάκης στο αυτοβιογραφικό χειρόγραφό του, στον πρόλογο του βιβλίου του «Αναφορά στον Γκρέκο».

Βαθύτατα πολιτική ύπαρξη, ο συγγραφέας του «Αλέξη Ζορμπά» προκάλεσε με τις ιδέες του και τα γραπτά του. «Οι πολιτικές του ιδέες προέρχονται από την αναζήτηση του Θεού, η αναζήτηση του Θεού από τις πολιτικές του ιδέες» υποστηρίζει ο Πίτερ Μπίεν, ο σημαντικότερος μελετητής και κριτικός του έργου του Καζαντζάκη.

Ταξίδεψε όσο λίγοι άνθρωποι. Τα ταξίδια του στο εξωτερικό (Βιέννη, Βερολίνο, Παρίσι, Αίγυπτος, Παλαιστίνη, Ισπανία), κυρίως ως ανταποκριτής εφημερίδων, του έδωσαν υλικό για τα ταξιδιωτικά του βιβλία και την ευκαιρία να γνωρίσει τις επαναστάσεις και τα πολιτικά πρόσωπα που σημάδεψαν την εποχή του.
Κατηγορήθηκε ως αναρχικός, εθνικιστής, κομμουνιστής, φασίστας, άθεος, μισογύνης, μηδενιστής και ιερόσυλος, με βάση αποσπάσματα του «Καπετάν Μιχάλη» και του «Τελευταίου Πειρασμού» (1953). Θα αφήσει την τελευταία του πνοή εκτός Ελλάδας, στις 26 Οκτωβρίου 1957. Η σορός του μεταφέρθηκε στην Αθήνα, αλλά ο αρχιεπίσκοπος Θεόκλητος αρνήθηκε να την εκθέσει σε λαϊκό προσκύνημα. Στις 5 Νοεμβρίου, οι κάτοικοι του Ηρακλείου συνόδευσαν στην τελευταία κατοικία του τον επιφανή συμπατριώτη τους. Πάνω στον τάφο του Καζαντζάκη, στην ντάπια Μαρτινέγκο στα Βενετσιάνικα Τείχη, χαράχθηκαν οι λέξεις που ο ίδιος θέλησε: «Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα, είμαι λέφτερος».

Ξαναδιαβάζοντας Καζαντζάκη, ίσως αντιληφθούμε το μέγεθος της οικουμενικής λάμψης του μεγάλου μας Κρητικού συγγραφέα. Και είναι τουλάχιστον παρήγορο που μέσα σε αυτήν την γκρίζα εποχή «σπάει ο πάγος» και ο Καζαντζάκης ανοίγεται όχι μόνο στον ελληνικό, αλλά και στον υπόλοιπο, σκληρά δοκιμαζόμενο κόσμο.