Μπορούν οι υπολογιστές να καταλάβουν ένα έργο τέχνης; Μην βιαστείτε να απαντήσετε αρνητικά στο ερώτημα και να προαποφασίσετε ότι η ανθρώπινη κρίση είναι αναντικατάστατη. Αμερικανοί ερευνητές θέλουν να μας πείσουν για το αντίθετο

Μπορούν οι υπολογιστές να καταλάβουν ένα έργο τέχνης; Μην βιαστείτε να απαντήσετε αρνητικά στο ερώτημα και να προαποφασίσετε ότι η ανθρώπινη κρίση είναι αναντικατάστατη. Αμερικανοί ερευνητές θέλουν να μας πείσουν για το αντίθετο

Μπορεί να έχουμε συνδέσει την κριτική και την άποψη με τον ανθρώπινο νου, αλλά να που  ερευνητές του Πανεπιστημίου του Μίτσιγκαν έρχονται να μας ανατρέψουν τα δεδομένα και τις προοπτικές. Σχεδίασαν έναν αλγόριθμο, ο οποίος εφαρμόστηκε σε περίπου 1.000 πίνακες ζωγραφικής, χρησιμοποιώντας έργα από 34 γνωστούς καλλιτέχνες. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα αποτελέσματα, ο υπολογιστής μπόρεσε να διακρίνει διαφορές ρεαλισμού και μοντέρνας τεχνοτροπίας και να κατηγοριοποιήσει τους καλλιτέχνες. Τοποθέτησε σε ξεχωριστή ομάδα τον Ραφαήλ, τον Μιχαήλ Άγγελο και τον Λεονάρντο ντα Βίντσι και σε άλλη τον Σεζάν και τον Γκογκέν.
Σίγουρα ο υπολογιστής έδειξε μεγαλύτερες ικανότητες διάκρισης και ταξινόμησης απ’ ό,τι ένας μη ειδικός. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει πως ο υπολογιστής ό,τι αλγόριθμους και να «φορτωθεί» μπορεί να αντικαταστήσει τον κριτικό τέχνης ή ότι μπορεί να συνδυάσει εργαλεία και μεθόδους που άπτονται της ψυχανάλυσης ή της εθνολογίας. Ή μήπως σε κάποιο μακρινό μέλλον όλα είναι πιθανά; Εμείς απευθυνθήκαμε στον έμπειρο καθηγητή Αρχιτεκτονικής και επιμελητή εκθέσεων Γιώργο Τζιρτζιλάκη για να μας πει την άποψή του.

Ο κριτικός ήταν πάντα μισητός…

Το θέμα αυτό εντάσσεται σε μια γενικότερη παράδοση της ευρωπαϊκής σκέψης που έχει να κάνει με τη σχέση ανθρώπου – μηχανής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να δούμε και τη σχέση του ανθρώπου με τις νέες καινοτομίες της τεχνολογίας. Πρόκειται για μια επαμφοτερίζουσα σχέση. Να σας θυμίσω την αρχαία παράδοση των «Αυτόματων» αλλά και τη γοτθική και ρομαντική νουβέλα της Μαίρη Σέλλεϋ «Φρανκενστάιν» με τον τερατώδη τεχνητό άνθρωπο, που μας υπενθυμίζει τους κινδύνους της γνώσης αλλά, προπάντων, την ανάγκη του ανθρώπου να προσδώσει ζωή σε άψυχα πράγματα. Έχουμε δηλαδή πάντα να κάνουμε με ένα είδος ανιμισμού και την επιθυμία του ανθρώπου να δημιουργήσει ένα τεχνούργημα που θα μπορούσε να μιμηθεί τις ανθρώπινες ιδιότητες, αποκτώντας, συμβολικά έστω, τη θέση ενός δημιουργού – Θεού. Διαθέτουμε μια πλούσια γραμματεία περιπτώσεων όπου ο άνθρωπος ήθελε να κατασκευάσει μια μηχανή ομοίωμά του, την ίδια στιγμή που αισθανόταν και την αβυσσαλέα απειλή ενός τέτοιου εγχειρήματος. Τα τελευταία χρόνια η σχέση αυτή έχει υποστεί διαφοροποιήσεις που αγγίζουν τη σύγχρονη επιστημολογία. Έχουμε μια αυξημένη ώσμωση και πολλαπλές μορφές υβριδισμού μηχανής και ανθρώπου. Πάρτε, για παράδειγμα, τη διάδοση των τεχνολογιών της προσθετικής χειρουργικής ή τους τεχνητούς βηματοδότες και άλλα παρόμοια.
Από την άλλη, όλες οι καλλιτεχνικές πρωτοπορίες από τις αρχές του 20ού αιώνα δοκίμασαν διάφορες μορφές αναπαράστασης των ανθρώπινων μηχανών. Αναφέρω τις χαρακτηριστικές προσωπογραφίες που έκαναν ο Ελ Λισίτσκι και ο Ραούλ Χάουσμαν για τον Βλαντιμίρ Τάτλιν, όπου ο Ρώσος καλλιτέχνης απεικονίζεται ως άνθρωπος – μηχανή με βλέμμα γεωμετρικού διαβήτη και μηχανικό μυαλό, ή το κολλάζ του Χάουσμαν, όπου ο κριτικός τέχνης αποκτά τη μορφή μιας μισητής προσωπικότητας: απεχθής, γκρινιάρης και φιλοχρήματος. Η ταινία κινουμένων σχεδίων «Ρατατούης» έχει, νομίζω, την καλύτερη αναπαράσταση του πώς η σύγχρονη εποχή έβλεπε τον κριτικό φαγητού ή τον κριτικό τέχνης: υποχόνδριο, μοναχικό, αποτυχημένο, σχεδόν μισάνθρωπο.
Η κριτική τέχνης λειτούργησε, ως επί το πλείστον, με εντελώς προσωπικά κριτήρια, ανατρέχοντας στις παρεξηγημένες έννοιες της πρωτοτυπίας, της τεχνοτροπίας, της αισθητικής επιλογής, του ύφους και του καλού ή κακού γούστου. Ασφαλώς αυτήν τη μισητή πλευρά δεν θα μπορούσε να τη μιμηθεί ή να την αντιγράψει καμία μηχανή, παρά μόνο ως παρωδία. Ο κριτικός λειτούργησε με ιδιοσυγκρασιακά κριτήρια. Οι «Βίοι των πλέον εξαίρετων ζωγράφων» που έγραψε ο Τζόρτζιο Βαζάρι στα μέσα του 16ου αιώνα εγκαινιάζει, θα μπορούσαμε να πούμε, την κριτική θεώρηση της τέχνης προκαλώντας θαυμασμό αλλά και δριμείες αμφισβητήσεις. Η κριτική μηχανή μπορεί να εκτελέσει με επιμέλεια έναν ρόλο ταξινομητικό, να κωδικοποιήσει και να οργανώσει πληροφορίες. Μην ξεχνάμε ότι η ιστορία της τέχνης και η αρχαιολογία ήδη χρησιμοποιούν υψηλές ψηφιακές τεχνολογίες για την αναγνώριση της ιστορικότητας ή της υλικής πιστότητας ενός έργου, προσδίδοντάς του χρονική διάσταση.

Και ο υπολογιστής έχει δυνατότητες

Εδώ έχουμε, λοιπόν, ένα πρόγραμμα που εκτελεί κωδικοποιήσεις. Αλλά δεν μπορούμε, βέβαια, να μιλάμε για κριτική τέχνης, η οποία έχει να κάνει με απρόβλεπτους συσχετισμούς, κοινωνική διαλογικότητα, ανθρωπολογικά δεδομένα, ψυχαναλυτικά εργαλεία ή ακόμη και εθνογραφικά στοιχεία. Ένα μηχάνημα μπορεί να ταξιθετεί και να κωδικοποιεί κάποιες πληροφορίες, αλλά δεν μπορεί να διαθέτει κριτική ικανότητα και να είναι κριτικός τέχνης, παρά μόνο ένα είδος προσθετικής προέκτασης του κριτικού και του ιστορικού, ένα προσθετικό εργαλείο. Κι όμως, δεν θα το αντιμετώπιζα με περιφρόνηση ή γέλωτα, γιατί ο υπολογιστής έχει ισχυρή δυνατότητα εξερεύνησης και αποθήκευσης ενός υπερ-αρχείου.
Η περιβόητη κυβερνοκουλτούρα, που πριν από μερικά χρόνια αποκαλέσαμε μετα-ανθρώπινη (posthuman), τείνει σε μια τέτοια προοπτική: στην ώσμωση ανθρώπων και μηχανών. Ωστόσο εκείνο που παραμένει σε εκκρεμότητα είναι οι διαδικασίες υποκειμενοποίησης. Οι τεχνολογίες απο-υποκειμενοποιούν όλο και περισσότερο την ίδια στιγμή που είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε τις διαδικασίες υποκειμενοποίησης που δημιουργούν. Οι νέες αυτές υπολογιστικές μηχανές, όμως, δεν μπορούν να διακρίνουν τις ενδιάμεσες μεθοριακές ζώνες, τους ιριδισμούς, τα ιζήματα, τις αναμείξεις. Όσο αυξάνει η τεχνολογία τόσο πολλαπλασιάζονται οι διαστρωματώσεις, οι ενδιάμεσες ζώνες. Κι αυτές είναι οι ανεξερεύνητες περιοχές, στις οποίες οι ψηφιακές μηχανές δυσκολεύονται να προσαρμοστούν.