Η υπόθεση του «Θησαυρού των Ναζί», από τότε που ήρθε στο φως, κάθε μέρα γίνεται ολοένα και πιο περίπλοκη με τα νέα στοιχεία που εμφανίζονται.Πρόσωπο – κλειδί, ο 80χρονος Κορνέλιους Γκούρλιτ, γιος ενός από τους γνωστότερους έμπορους τέχνης της ναζιστικής περιόδου…

Η υπόθεση του «Θησαυρού των Ναζί», από τότε που ήρθε στο φως, κάθε μέρα γίνεται ολοένα και πιο περίπλοκη με τα νέα στοιχεία που εμφανίζονται.
Η ιστορία αυτή, όμως, είναι γεμάτη από μεταπολεμικά μυστήρια. Πρόσωπο – κλειδί, ο 80χρονος Κορνέλιους Γκούρλιτ, γιος ενός από τους γνωστότερους έμπορους τέχνης της ναζιστικής περιόδου…

Σε ένα από τα νουάρ μυθιστορήματα που βρέθηκαν πολλές φορές στις λίστες των ελληνικών μπεστ σέλερ, την πολύ ενδιαφέρουσα «Τριλογία του Βερολίνου» του Φίλιπ Κερ, η συνάντηση του ντετέκτιβ πρωταγωνιστή του βιβλίου με έναν έμπορο τέχνης, ο οποίος συνεργάζεται με τον μεγαλύτερο συλλέκτη εκείνης της εποχής, τον Γκέμπελς, περιπλέκει ακόμα περισσότερο τη σκοτεινή υπόθεση που ο ήρωας έχει αναλάβει να εξιχνιάσει.

Μια παρόμοια ιστορία μπορεί να γραφτεί κάποτε με αφορμή την υπόθεση του «Θησαυρού των Ναζί», ο οποίος αποκαλύφθηκε προσφάτως. Μια ιστορία με κεντρικούς ήρωες εγκληματίες πολέμου και διάσημους ζωγράφους, τον Χίτλερ και τις απόψεις του περί τέχνης, γκαλερίστες, κληρονόμους και υπεύθυνους μουσείων, Γερμανούς αξιωματούχους και δημοσιογράφους, δικηγόρους και ειδήμονες στα εικαστικά που αναζητούν καινούργια στοιχεία για την υπόθεση. Μόνο που όποιος αποφασίσει να φτιάξει με αφορμή αυτή την ιστορία ένα μυθιστόρημα θα πρέπει να περιμένει αρκετά, μια και κάθε μέρα νέα δημοσιεύματα φωτίζουν διαφορετικές πτυχές της, ανατρέπουν δεδομένα, κάνουν την υπόθεση όλο και περιπλοκότερη.

Όλα άρχισαν στις 3 Νοεμβρίου, όταν το γερμανικό περιοδικό «Focus» αποκάλυψε πως με αφορμή έναν τυχαίο έλεγχο στα γερμανοελβετικά σύνορα ανακαλύφτηκαν 1.500 πίνακες πολύ σπουδαίων ζωγράφων, όπως των Πικάσο, Ματίς, Σαγκάλ, Κλέε, στο διαμέρισμα του 80χρονου Κορνέλιους Γκούρλιτ, γιου ενός από τους γνωστότερους εμπόρους τέχνης της ναζιστικής περιόδου. 

Εκφυλισμένη τέχνη

Ο Χίλντεμπραντ Γκούρλιτ, πατέρας του Κορνέλιους, ήταν γόνος οικογένειας μεγαλοαστών διανοουμένων και καλλιτεχνών της Δρέσδης και ήδη από τη δεκαετία του 1930 οργάνωνε εκθέσεις ζωγραφικής. Ήταν στενός φίλος μερικών από τους μεγαλύτερους ζωγράφους της εποχής, υπήρξε διευθυντής της πινακοθήκης του Αμβούργου και ήταν τόσο γνωστός σε όλη την Ευρώπη, που ακόμα και ο Σάμουελ Μπέκετ είχε απευθυνθεί σε αυτόν για συμβουλές σχετικά με πίνακες σύγχρονης τέχνης. Είχε όμως και μια Εβραία γιαγιά και αυτό, μαζί με την προτίμηση σε μοντερνιστικά έργα, τα οποία ο Φύρερ απεχθανόταν, τον έκαναν, με την άνοδο των ναζί, να χάσει τη θέση του και το δικαίωμα να εμπορεύεται πίνακες. Για λίγο όμως. Πολύ σύντομα, με άγνωστο τρόπο, κατάφερε όχι μόνο να ξεπεράσει τα εμπόδια αυτά, αλλά να αποκτήσει και έναν πολύ ισχυρό προστάτη, τον Γκέμπελς, και να γίνει μέλος της επιτροπής η οποία οργάνωσε το 1937 την Έκθεση Εκφυλισμένης Τέχνης στο Μόναχο. Εκεί παρουσίασε έργα που κάποτε θαύμαζε, συνοδευόμενα από υβριστικά σχόλια απολύτως σύμφωνα με το εικαστικό ιδεώδες του Χίτλερ. 

Αργότερα, μετά την κατάληψη της Γαλλίας, ο Χίλντεμπραντ Γκούρλιτ ταξίδεψε, μόνος ή μαζί με τον Γκέμπελς, πολλές φορές στο Παρίσι. Από τη γαλλική πρωτεύουσα εκατοντάδες κιβώτια με αριστουργήματα τέχνης έφυγαν για τη Γερμανία. Άλλα προέρχονταν από μουσεία και άλλα από ιδιωτικές συλλογές πλούσιων Εβραίων, όπως των Ρότσιλντ. Πολλά από αυτά τα κιβώτια, όσα είχαν πάνω τους το γράμμα Η, προορίζονταν για τον ίδιο τον Χίτλερ, άλλα, με το γράμμα G, για τον Γκέμπελς. Τα περισσότερα από αυτά επεστράφησαν μετά τον πόλεμο, μερικά όμως δεν βρέθηκαν ποτέ και πολλά κρίθηκε πως καταστράφηκαν. Μερικά θεωρείται σίγουρο πως τα απέκτησε ο Χίλντεμπραντ. Αυτά, αλλά και έργα που παρουσιάστηκαν στην έκθεση του Μονάχου, μαζί με πίνακες που ανέλαβε να πουλήσει για λογαριασμό των ναζί και άλλους που αγόρασε από Εβραίους οι οποίοι χρειάζονταν χρήματα για να φύγουν από τη χώρα, λέγεται πως αποτελούν τη συλλογή Γκούρλιτ.

Μεταπολεμικά μυστήρια

Μετά τον πόλεμο, πάντως, ο συλλέκτης ξαναθυμήθηκε την εβραϊκή καταγωγή του και, παρόλο που ήταν πολύ γνωστός, κατάφερε με μυστηριώδη τρόπο να πείσει τους Συμμάχους πως ήταν θύμα των ναζί και πως απλώς είχε προσπαθήσει να σώσει μερικούς πίνακες από την καταστροφή. Επέστρεψε ορισμένους από αυτούς, ενώ για τους υπόλοιπους ισχυρίστηκε πως κάηκαν κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών της Δρέσδης. Από τότε μέχρι το πρόσφατο δημοσίευμα κανένας δεν αμφισβήτησε, επισήμως τουλάχιστον, τα λεγόμενά του.

Μια μέρα μετά την αποκάλυψη του «Focus», οι γερμανικές αρχές επιβεβαίωσαν το δημοσίευμα και παραδέχτηκαν πως από τον Φεβρουάριο του 2012 έχουν στην κατοχή τους τούς πίνακες. Εξήγησαν πως κράτησαν την υπόθεση μυστική ώσπου ο ειδικός στον οποίο ανέθεσαν να εξετάσει τα έργα τελειώσει την έρευνά του και ώσπου να έχουν ενδείξεις για τους νόμιμους ιδιοκτήτες των αριστουργημάτων. Στην αρχή δόθηκε η εντύπωση πως όλοι αυτοί οι πίνακες ήταν στοιβαγμένοι επί δεκαετίες στο σπίτι του παράξενου γεροντάκου με ψυχαναγκαστικό θησαυρισμό, ο οποίος μπορεί και να μην είχε απόλυτη αντίληψη για την αξία της συλλογής του, αφού την είχε στοιβαγμένη πλάι σε κονσέρβες και διάφορα σκουπίδια, τα οποία επίσης μάζευε. Ακόμα ειπώθηκε πως οι πίνακες ήταν σε μεγάλο βαθμό άγνωστοι, ενώ προς άγνωστη κατεύθυνση είχε φύγει και ο Γκούρλιτ.

Το τελευταίο διαψεύστηκε με τη φωτογραφία ενός γαλανομάτη γέρου που έσπρωχνε ένα καροτσάκι σε σούπερ μάρκετ, η οποία δημοσιεύτηκε στο «Paris Match». To γαλλικό περιοδικό είχε εντοπίσει τον Γκούρλιτ λίγα μέτρα μακριά από το σπίτι του να συνεχίζει την καθημερινότητά του. Λίγες μέρες μετά, γειτόνισσα του Γκούρλιτ ειδοποίησε το «Spiegel» πως τον είδε να μπαίνει σε ταξί με κατεύθυνση το αεροδρόμιο. Παράλληλα, η εφημερίδα «Guardian» ανακάλυψε έναν ξάδελφο του Γκούρλιτ, ο οποίος δήλωσε πως γνώριζε την ύπαρξη της συλλογής και πως ο Κορνέλιους και η μητέρα του πέρασαν όλη τους τη ζωή πουλώντας πίνακες.

Δεν ήταν, όμως, μόνο αυτός που γνώριζε για τον θησαυρό των Γκούρλιτ. Όπως αποκαλύφτηκε, το 1956 ένα μεγάλο μέρος της συλλογής είχε ταξιδέψει και εκτεθεί στο Σαν Φρανσίσκο, χωρίς καμία γερμανική ή αμερικανική αρχή να ρωτήσει για το πώς αποκτήθηκαν όλα αυτά. Ανάμεσα στα έργα που παρουσιάστηκαν τότε, και ακόμα μπορεί να δει κανείς σε καταλόγους του μουσείου, ήταν μια αυτοπροσωπογραφία του Ότο Ντιξ – ενός από τα έργα που βρέθηκαν στο διαμέρισμα του Μονάχου και που οι γερμανικές αρχές βεβαίωναν πριν από λίγες μέρες πως ήταν «άγνωστο». Ακόμα γράφτηκε πως μέλος της οικογένειας Ρόζεμπεργκ αναγνώρισε, το 1987, έναν πίνακα από αυτούς που είχαν κλαπεί στην Κατοχή στον κατάλογο μιας δημοπρασίας, επικοινώνησε με τον πωλητή και έπειτα από δύο μέρες εκείνος της απάντησε πως ο άγνωστος ιδιοκτήτης του έργου το απέσυρε από τη δημοπρασία και εξαφανίστηκε. Τώρα πιστεύει πως ο «άγνωστος» ήταν ο Γκούρλιτ. Μια άλλη απόγονος της οικογένειας, η Γαλλίδα δημοσιογράφος Αν Σινκλέρ, η πρώην σύζυγος του Ντομινίκ Στρος- Καν, έχει ήδη αναθέσει στους δικηγόρους της να ασχοληθούν με τη συλλογή Γκούρλιτ. Το παράδειγμά της ακολούθησαν και οι κληρονόμοι του Πάουλ Κλέε.

Ερωτήματα ζητούν απαντήσεις

Οι δικηγόροι, γενικώς, θα ασχολούνται πολύ καιρό με την υπόθεση, μια και πλήθος ερωτημάτων έχουν ήδη τεθεί: Σε ποιον ανήκουν τα έργα; Πώς αποδεικνύεται αυτό; Υπάρχουν τίτλοι ιδιοκτησίας; Φρόντισαν να τους πάρουν μαζί τους όσοι έφευγαν κυνηγημένοι από τους ναζί; Υπάρχουν πίνακες οι οποίοι ανήκουν σε μουσεία; Κι αν προέρχονται από γερμανικά κρατικά ιδρύματα και έχουν πουληθεί σε ιδιώτες, είναι δυνατόν τα ιδρύματα αυτά να τεκμηριώσουν κλοπή από την κυβέρνηση των ναζί όταν τότε το κράτος στο οποίο και τα ίδια ανήκουν ήταν ναζιστικό; Μήπως μερικά από τα έργα τα είχε αγοράσει πράγματι ο Γκούρλιτ; Κι αν ναι, υπό ποιες συνθήκες; Μπορεί το κράτος να τα κατασχέσει; Μόλις τελειώσει η έρευνα τι θα συμβεί με τους πίνακες; Θα εκτεθούν ή θα ξαναεξαφανιστούν σε άλλες ιδιωτικές συλλογές;

Η ελλιπέστατη ενημέρωση την οποία εξαρχής προσφέρει η γερμανική κυβέρνηση καθόλου δεν διευκολύνει την κατάσταση. Αντιθέτως, έχει προκαλέσει πολλές καταγγελίες από όσους αναζητούν τα κλεμμένα έργα των ναζί. Ύστερα από πίεση οι γερμανικές αρχές αποφάσισαν να ανεβάσουν στο Ίντερνετ 500 από τα έργα, όσα έχουν ήδη εξεταστεί από τους ειδήμονες, ώστε να μπορούν όλοι οι ενδιαφερόμενοι να συγκρίνουν και να ερευνήσουν. Ήταν τέτοιο, όμως, το ενδιαφέρον για το θέμα που η σχετική σελίδα «έπεσε» την ίδια μέρα. Τώρα οι Γερμανοί υπόσχονται να παρουσιάσουν περισσότερα έργα, όμως ο θόρυβος δεν πρόκειται να κοπάσει και σίγουρα νέα στοιχεία για τον «Θησαυρό των Ναζί» και την τύχη του όλα αυτά τα χρόνια θα έρθουν στο φως της δημοσιότητας. Παράλληλα, θα συνεχιστεί και το «κυνήγι» για μια δήλωση του Γκούρλιτ. Εκείνος δεν φαίνεται διατεθειμένος να δώσει συνεντεύξεις. Σύμφωνα με δημοσιεύματα, παρακολουθούσε τους αστυνομικούς που μπήκαν στο διαμέρισμα καθισμένος στο κρεβάτι του και το μόνο που τους είπε ήταν «δεν περιμένατε να πεθάνω, όλα δικά σας θα γίνονταν τότε». Τη μόνη φράση που κατάφερε να του αποσπάσει το «Paris Match» ήταν το σιβυλλικό «το να συντάσσεσαι με τη λάθος πλευρά είναι το χειρότερο που μπορεί να σου συμβεί».