Το μακρύ και σκοτεινό ταξίδι του εβραϊκού αρχείου της Θεσσαλονίκης φτάνει επιτέλους στη γενέθλια γη.  Επί περίπου μισό αιώνα ένα κομμάτι της Ιστορίας της πόλης και της εβραϊκής κοινότητας έμεινε «κρυμμένο» στη Μόσχα μαζί με άλλα αρχεία του Β’  Παγκοσμίου Πολέμου

Θεσσαλονίκη. Ιούλιος του 1942. Οι άντρες Εβραίοι από 18 ώς 45 χρόνων διατάχθηκαν να παρουσιαστούν στην πλατεία Ελευθερίας. Εκεί υποβλήθηκαν σε μαρτυρικές δοκιμασίες. Τον ίδιο χρόνο, οι ναζί κλείνουν τις ανθηρές εβραϊκές επιχειρήσεις, αρπάζουν σπίτια και περιουσίες, προχωρούν σε επίταξη του εβραϊκού νοσοκομείου, φυλακίζουν τα μέλη του Κοινοτικού Συμβουλίου και λεηλατούν τα γραφεία και την πλούσια βιβλιοθήκη της εβραϊκής κοινότητας.
Τον Φεβρουάριο του 1943 έφθασε στη Θεσσαλονίκη ο στρατιωτικός σύμβουλος Μαξ Μέρτεν για να βάλει σε εφαρμογή το σχέδιο εκτοπισμού των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Όλοι οι Εβραίοι υποχρεώνονται να φορούν το αστέρι του Δαβίδ και να μένουν με τις οικογένειές τους σε συνοικίες – γκέτο. Έναν μήνα αργότερα, απαγορεύτηκε η έξοδος των Εβραίων από τα γκέτο. Η αρχή του τέλους για την ανθηρή εβραϊκή κοινότητα ήταν προ των πυλών. 

Επιτροπή Ρόζενμπεργκ

Στις 15 Μαρτίου του 1943, από τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης, ξεκίνησε το πρώτο τρένο της μεγάλης σφαγής. Στα βαγόνια του στοιβάζονταν χιλιάδες Εβραίοι χωρίς τρόφιμα και νερό. Κάποιοι θα πεθάνουν στον δρόμο από τις κακουχίες και την έλλειψη τροφής. Οι υπόλοιποι θα οδηγηθούν στα κολαστήρια του Άουσβιτς. Υπολογίζεται ότι ώς τον Αύγουστο του 1943 οι 46.091 Εβραίοι Θεσσαλονικείς με 19 σιδηροδρομικές αποστολές οδηγήθηκαν στα κολαστήρια του Άουσβιτς και ελάχιστοι επέστρεψαν στη γενέθλια γη. Η «επιτροπή Ρόζενμπεργκ», που έφτασε από τη Γερμανία, απέσπασε βίαια όλα τα επίσημα αρχεία της παρουσίας της εβραϊκής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη.
Βερολίνο, 1945. Ο Χίτλερ έχει αυτοκτονήσει και ο ναζισμός έχει συντριβεί από τις συμμαχικές δυνάμεις.

Δύο Ρώσοι στρατιώτες, στον σιδηροδρομικό σταθμό του Βερολίνου, ψάχνοντας ένα απόμερο μέρος για την ανάγκη τους θα μπουν σε ένα εγκαταλελειμμένο βαγόνι. Εκεί, θα βρουν δεκάδες κιβώτια με λάφυρα και έγγραφα και θα το αναφέρουν στους ανωτέρους τους. Τα κιβώτια φορτώνονται σε βαγόνια των Σοβιετικών και μεταφέρονται στη Μόσχα. Το πρώτο μέρος του ταξιδιού των εγγράφων φτάνει στο τέλος… Για περίπου μισό αιώνα στους σκοτεινούς διαδρόμους κάποιου κτηρίου της σοβιετικής πρωτεύουσας θα παραμείνει θαμμένο ένα κομμάτι της Ιστορίας της εβραϊκής κοινότητας και της Θεσσαλονίκης.

Όλα αυτά τα χρόνια, πολλές χώρες και σημαντικοί ερευνητές προσπαθούσαν να εντοπίσουν αρχεία και ιστορικά στοιχεία που φυλάσσονται στη Ρωσία. Το 1992, η καθηγήτρια Εβραϊκής Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ Μίνα Ρόζεν βρίσκει στα αρχεία της KGB τα έγγραφα της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Το περιπετειώδες ταξίδι των εγγράφων συνεχίζεται ώς αυτή τη στιγμή. Ωστόσο έχουν γίνει κάποια βήματα για να ξεκινήσει ο επαναπατρισμός του ιστορικού αρχείου.
Οι Ρώσοι αποδέχθηκαν, κατόπιν αιτήματος της ελληνικής πλευράς, την επιστροφή του εβραϊκού αρχείου, με τη χώρα μας να προσφέρει ως αντάλλαγμα σημαντικά αρχεία της τσαρικής Ρωσίας που βρίσκονται στα Χανιά της Κρήτης.
Η Φωτεινή Τομαή, εμπειρογνώμων πρέσβης, εκπρόσωπος της χώρας μας σε διεθνείς οργανισμούς, σε δηλώσεις της στο πρακτορείο ΑΠΕ-ΜΠΕ εκτιμά ότι το αρχείο θα επιστραφεί μέσα στους επόμενους δώδεκα μήνες. «Έπειτα από χρόνια αγώνων και αίματος αποφάσισαν να κάνουν την κίνηση οι Ρώσοι, που είχαν συγκαταλέξει τα έγγραφα αυτά στο αρχείο του Β’  Παγκοσμίου Πολέμου, και να τα επιστρέψουν».

Η επιστροφή και η μελέτη των περίπου 100.000 εγγράφων θα φέρει στο φως σημαντικά στοιχεία για τη ζωή των Εβραίων και ένα κομμάτι της Ιστορίας της πόλης της Θεσσαλονίκης.