Πώς αντιδρά κανείς στην καταστροφή ενός έργου; «Μπορείς να κλαις ή να δημιουργήσεις» λέει ο Κώστας Τσόκλης «Εγώ είμαι καλλιτέχνης, δημιουργός». 

Πώς αντιδρά κανείς στην καταστροφή ενός έργου; «Μπορείς να κλαις ή να δημιουργήσεις» λέει ο Κώστας Τσόκλης «Εγώ είμαι καλλιτέχνης, δημιουργός». Έτσι, η στεναχώρια και ο θυμός που του προκάλεσε η καταστροφή των έργων του στη Σπιναλόγκα και του τεράστιου «Εκρηγνυόμενου σταυρού» – ανάθημα στους λεπρούς που έζησαν εκεί, έγιναν πηγή έμπνευσης για δύο εκθέσεις, μια, από την Παρασκευή, στην Αθήνα και μια δεύτερη, στα μέσα του μήνα, στην Ιταλία. Εκθέσεις – καταγγελία για τα όσα συνέβησαν αλλά και αφορμή προβληματισμού για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε την Τέχνη και την Ιστορία μας.

Όλα ξεκίνησαν πρόπερσι, ιδανικά. Η Σπιναλόγκα μετατράπηκε σε ένα τεράστιο εικαστικό έργο, το οποίο προκάλεσε το ενδιαφέρον 250.000 επισκεπτών και πλήθος θετικότατων σχολίων. «Ζήσαμε τρεις μήνες μεγάλης ευτυχίας» λέει στο «Ποντίκι Art» ο Κ. Τσόκλης «γιατί η αρχαιολόγος που παρακολουθούσε τι κάναμε μας είχε αγαπήσει πολύ τότε. Είχα κάνει συμφωνία με το ΚΑΣ, είχα καταθέσει ένα σχέδιο για το τι θα κάνω στον χώρο – μεγάλη τιμή για μένα ότι μου το είχαν παραχωρήσει –, αλλά είχα πει πως, αν ο τόπος εμπνεύσει αλλαγές, θα τις πραγματοποιούσα και μόλις τελείωνε η έκθεση θα τα μαζεύαμε όλα».
Πρόθεση του καλλιτέχνη ήταν να κάνει μια μεγάλη κολόνα από καθρέφτες που πάνω της θα αναφέρονταν όσοι πέθαναν στη Σπιναλόγκα. Όμως οι οικογένειες των νεκρών δεν ήθελαν να γραφτούν τα ονόματά τους. Πηγαίνοντας στο νησί, λοιπόν, ο Κ. Τσόκλης αναζήτησε κάτι διαφορετικό. «Τότε είχα την ιδέα του σταυρού. Σωστότερα, είχαμε, γιατί ήμασταν μια ολόκληρη ομάδα και ο Γιώργος ο Κατακουζηνός, φίλος και συνεργάτης ο οποίος ήξερε πως ασχολούμαι με τους σταυρούς, το πρωτοσκέφτηκε. Όταν ολοκληρώθηκε, όλοι ενθουσιάστηκαν και μάλιστα από τον Δήμο Αγίου Νικολάου μου είπαν πως θα ήθελαν να το αγοράσουν για να μείνει για πάντα εκεί. Εγώ απάντησα πως το έργο ήταν συνδεδεμένο με το νησί και θα το άφηνα χωρίς να πληρώσει για αυτό. Αυτά όμως έμειναν συζητήσεις γιατί τότε ασχολούμασταν με την έκθεση. Και όλα πήγαιναν μια χαρά μέχρι τα εγκαίνια, οπότε ήρθαν καλλιτέχνες και γνωστοί μας από την Αθήνα και η φίλη μας η αρχαιολόγος αισθάνθηκε παραμελημένη. Κι όμως, εμείς την αγαπούσαμε και τη σεβόμαστε, δείχνοντας την αγάπη μας ανά πάσα στιγμή».
Η δυσαρέσκεια η οποία προκλήθηκε τότε ήταν, κατά τον Κ. Τσόκλη, η αφορμή για όσα ακολούθησαν. Όλα τα άλλα ήταν απλές δικαιολογίες. «Είναι αλήθεια ότι δεν είχαμε συμφωνήσει από την αρχή πως το έργο θα μείνει εκεί, αφού δεν ξέραμε καν ότι θα δημιουργηθεί» λέει στο «Ποντίκι Art», «αλλά συνέβη! Όπως δύο άνθρωποι που αγαπιούνται, κάνουν έρωτα χωρίς να έχουν σκοπό να τεκνοποιήσουν, όμως ευτυχώς ή δυστυχώς η κοπέλα μένει έγκυος, το παιδί γεννιέται. Τι το κάνουν; Το σκοτώνουν; Ή το αγαπούν και το φροντίζουν;».

Η καταστροφή
«Έπαιρνε ο υπουργός, ο κ. Τζαβάρας, και μου έλεγε, με μια ταπεινότητα, “Μην ανησυχείτε, κ. Τσόκλη, ποιοι είμαστε εμείς να καταστρέψουμε το έργο. Κανείς δεν πρόκειται να το ακουμπήσει”. Παρά ταύτα, το έργο κατέβηκε, αφέθηκε για κανέναν χρόνο εκεί που αράζουν τα καραβάκια στο νησί και άρχισε μια αντιπαθέστατη αλληλογραφία. Έλεγαν πως ή δεν ήταν σταθερό, ενώ είχαμε βρει ανθρώπους να το στηρίξουν καλύτερα, ή πως διαμαρτύρονταν οι ξενοδόχοι (που, αντίθετα, ήταν χορηγοί και υποστηρικτές μας) γιατί ο σταυρός φαινόταν από μακριά και αυτό τάχα τους ενοχλούσε. Μετά μου έστειλαν τελεσίγραφο πως πρέπει να τον απομακρύνω. Αντιπρότεινα, μια που οι τάφοι στο εκεί ορθόδοξο νεκροταφείο είναι ανώνυμοι, να τον ακουμπήσουν πάνω τους. Κι αν με τον χρόνο καταστρεφόταν, να τον πέταγαν τότε. Να άφηναν, δηλαδή, τον χρόνο να αποφασίσει, όπως αποφασίζει για όλα».
Ο «Εκρηγνυόμενος σταυρός» έσπασε και πετάχτηκε απέναντι στην παραλία της Πλάκας. «Στενοχωρήθηκα και θύμωσα πολύ. Από τη μια, ο υπουργός κι οι συνεργάτες του να με διαβεβαιώνουν ότι το έργο δεν θα αγγιχθεί και, από την άλλη, να καταστρέφεται και μάλιστα δύο μέρες πριν παρθεί η απόφαση του ΚΑΣ. Κανένας δεν καταστρέφει έργα τέχνης. Πρόκειται για παγκόσμια πρωτοτυπία. Και φυσικά δεν καταστρέφεις θρησκευτικά σύμβολα, σε όποιον θεό να πιστεύεις! Πέρα από αυτά όμως, όλη η υπόθεση μου επιβεβαίωσε πως πρέπει να προσέχουμε τους αρχαιολόγους, γιατί (όχι όλοι και όχι πάντα) διασώζουν συχνά, αλλά και κάποτε καταστρέφουν. Διασώζουν το παρελθόν, αλλά, για να το διασώσουν, καταστρέφουν κάποτε τις ιστορικές μαρτυρίες. Παράδειγμα, η Ακρόπολη. Ήταν πέντε αιώνες ναός της Αθηνάς, δέκα αιώνες χριστιανικός ναός, μετά τζαμί, ύστερα έγιναν μάχες, ήρθε ο Γκούρας, ο Μοροζίνι, μέχρι σχετικά πρόσφατα υπήρχαν κοντά της στάνες, σπιτάκια, τίποτα από αυτά δεν υπάρχει πια. Επαναφέρουν την Ακρόπολη στον 5ο αιώνα. Και αυτοί οι αιώνες από τότε, όλη αυτή η ζωή, που πήγε;».
Αυτός ο «καθαρισμός» των αρχαιολογικών χώρων, η αποκάθαρση της Ιστορίας, που αντικατοπτρίζει τον τρόπο με τον οποίο πολύ συχνά κοιτάμε το παρελθόν μας, καταστρέφει, όπως τονίζει ο Κ. Τσόκλης, τον δρόμο που θα μας φέρει πιο κοντά του. «Πώς να ξανασυνδεθώ με τον Περικλή, όταν έχουν κόψει όλες τις γέφυρες; Οι αρχαιολόγοι λοιπόν, πάνω στο μένος τους, από τη μια διασώζουν πράγματα από τη μανία των ανθρώπων που κοιτάνε να εκμεταλλευτούν παρελθόν και μέλλον για να πλουτίσουν, από την άλλη κάνουν το λάθος καθαρίζοντας να σκοτώνουν την Ιστορία ενός λαού. Μήπως και το καλό και το κακό είναι σημάδια της Ιστορίας που μας χρειάζονται για να την αναγνώσουμε; Μια Ακρόπολη με τον μιναρέ της, τις εικόνες της Παναγίας, τις τρύπες από τις βόμβες του Μοροζίνι, τα σπιτάκια, θα ήταν μια μαρτυρία 2.500 χρόνων, ενώ τώρα δεν είναι παρά σπαράγματα του 5ου αιώνα για σύγχρονους τουρίστες».

Η αναγέννηση
Κάπως έτσι και τηρουμένων των αναλογιών και οι τουρίστες στο νησάκι της Σπιναλόγκα αντικρίζουν τα ενετικά τείχη, απομεινάρια τούρκικων μαχαλάδων και ανώνυμους τάφους, αλλά «δεν έχει μείνει ούτε ένα καφενεδάκι να θυμίζει τη ζωή των λεπρών» συνεχίζει ο Κ. Τσόκλης. «Όμως για όλα αυτά μπορείς απλώς να κλαις ή να δημιουργείς. Εγώ είμαι καλλιτέχνης, δημιουργός». Έτσι ο «Εκρηγνυόμενος σταυρός» αναγεννήθηκε σε μια σειρά από πίνακες που εμπνεύστηκε από όλη αυτήν την ιστορία και που από αύριο, 7 Φεβρουαρίου, θα εκτίθενται στη γκαλερί «Αστρολάβος». Πρόκειται για μιαν «έκθεση διαμαρτυρίας», όπως λέει ο καλλιτέχνης, που σκοπό έχει και να ευαισθητοποιήσει τους αρμοδίους και να προβληματίσει σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο σέβεται κάθε λαός την τέχνη του.
Η καταστροφή όμως των έργων στη Σπιναλόγκα υπήρξε η αφορμή για να επιλέξει και να ξαναδουλέψει και το έργο το οποίο θα παρουσιαστεί από τις 15 του μήνα στο Βαρέζε της Ιταλίας, εκδήλωση οργανωμένη από το JRC με την ευκαιρία της ελληνικής προεδρίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με βασική χρηματοδότηση του Ιταλού συλλέκτη Giuliano Gori και με επιμέλεια του Μουσείου Κώστα Τσόκλη στην Τήνο.
Πρόκειται για την «Άρτεμι», ένα έργο που είχε παραγγελθεί από τη Θεσσαλονίκη – Πολιτιστική Πρωτεύουσα και έχει εκτεθεί σε πολλά μέρη του κόσμου. Ένα κορίτσι, σχεδόν γυμνό, όρθιο σε ένα τοπίο με κομμάτια από μάρμαρα, σιγά – σιγά αρχίζει και αυτό να μεταμορφώνεται σε άγαλμα, να πέφτουν τα μέλη του κάτω, καταλήγει σαν τα κομμάτια από μάρμαρο τα οποία το περιτριγύριζαν, ένα σπάργανο αγάλματος. Όμως στο στήθος του αρχίζει να χτυπά μια καρδούλα, που σε κάθε χτύπο μεγαλώνει, δυναμώνει και φτάνει να καταλαμβάνει ένα τεράστιο ταμπλό και όλο τον χώρο. «Αυτό λοιπόν» εξηγεί ο Κ. Τσόκλης «είναι μια αναγέννηση όπως τη φανταζόμουν εγώ ως δημιουργός. Από την αρχαιότητα ξαναγεννιέται μια καινούργια πραγματικότητα και καταλήγει αυτό σε πίνακα μονόχρωμο άκρως μοντέρνο. Είναι μια διήγηση της Ελλάδας και συνδέεται με την αγωνία μου για όλα όσα συνέβησαν και συμβαίνουν».