Όπως είδαμε στο τελευταίο μας σημείωμα, οι εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις του Βενιζέλου και του βασιλιά σχετικά με τη θέση που έπρεπε να πάρει η χώρα στον επικείμενο Μεγάλο Πόλεμο, δημιουργούσαν πολιτικό πρόβλημα στη διακυβέρνηση της χώρας.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο

1914
Η στάση της Ελλάδας κατά την κήρυξη του πολέμου και η διαφωνία Κωνσταντίνου – Βενιζέλου

Όπως είδαμε στο τελευταίο μας σημείωμα, οι εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις του Βενιζέλου και του βασιλιά σχετικά με τη θέση που έπρεπε να πάρει η χώρα στον επικείμενο Μεγάλο Πόλεμο, δημιουργούσαν πολιτικό πρόβλημα στη διακυβέρνηση της χώρας. Από τη μεριά του, ο Βενιζέλος εμφανιζόταν ανένδοτος ως προς τη στάση που το εθνικό καθήκον επέτασσε να κρατήσει η Ελλάδα. Παρ’ ότι ο βασιλιάς και ο κύκλος του φαίνονταν περισσότερο διαλλακτικοί, τόσο ο Κωνσταντίνος όσο και ο Στρέιτ σχεδίαζαν να ωθήσουν τα πράγματα σε ρήξη και τον Βενιζέλο σε παραίτηση. Από την άλλη, καταλάβαιναν ότι θα ήταν σχεδόν αδύνατο να σχηματίσουν νέα κυβέρνηση έχοντας τον Βενιζέλο στην αντιπολίτευση. Και η αλήθεια είναι ότι δύσκολα θα ανατρεπόταν ο Βενιζέλος, που εκτός των άλλων διέθετε και μια συντριπτική πλειοψηφία.
Εντούτοις, ήταν πλέον φανερό ότι οι διιστάμενες απόψεις του πρωθυπουργού και του υπουργού Εξωτερικών σε ένα τόσο σοβαρό ζήτημα δεν μπορούσαν να τους κρατούν κάτω από την ίδια κυβερνητική στέγη. Έτσι, στις 18 Αύγουστου (με το νέο ημερολόγιο) ο Στρέιτ παραιτήθηκε. Ήταν η μέρα που ο Βενιζέλος προσέφερε στους Συμμάχους τη συνεργασία της Ελλάδας. Οι λόγοι που ο βασιλιάς δέχτηκε μια πολιτική αντίθετη με τις πεποιθήσεις του είναι αμφιλεγόμενοι. Η βαθύτατη επιθυμία του ήταν, το δίχως άλλο, να αποπέμψει τον Βενιζέλο από την εξουσία. Γι’ αυτό, η απόφασή του να μην προκαλέσει ανοιχτή σύγκρουση μαζί του μπορεί ενδεχομένως να οφειλόταν και σε δική του πολιτική αδυναμία. Μια ακόμα πιθανότητα για την ατολμία του Κωνσταντίνου ήταν να περίμενε την έκβαση του πολέμου στο Δυτικό Μέτωπο – μια έκβαση που φαινόταν ότι δεν θα καθυστερούσε για πολύ – και να πιθανολογούσε ότι θα απέβαινε υπέρ της Γερμανίας, σύμφωνα και με τον διακαή του πόθο. Όποια κι αν ήταν τα κίνητρα του βασιλιά, ένα πράγμα ήταν σαφές: η αντίθεσή του με τον Βενιζέλο αργά ή γρήγορα θα οδηγείτο σε σύγκρουση, μια σύγκρουση καθόλου επωφελή για την πατρίδα.

Γερμανικές ανησυχίες
Οι εξελίξεις στην Αθήνα προκαλούσαν σοβαρές και δικαιολογημένες ανησυχίες στο Βερολίνο που δεν εμπιστευόταν τον Βενιζέλο. Οι Γερμανοί έβλεπαν ότι παραιτήθηκε ο Στρέιτ (άνθρωπος δικός τους) από το υπουργείο Εξωτερικών και παρά τις διαβεβαιώσεις που έσπευσε έντρομος να τους δώσει ο Κωνσταντίνος περί της σταθεράς ουδετερότητας που θα επιδείκνυε η Ελλάδα, ανησύχησαν τα μέγιστα… Διαπίστωναν ότι οι εξελίξεις διαμορφώνονταν από τον Βενιζέλο, του οποίου η εξουσία έμοιαζε σταθερότερη από ποτέ. Κι έτσι, για να αποφύγει τα χειρότερα, η Γερμανία στράφηκε προς την Τουρκία, η οποία πίεζε έντονα την Ελλάδα, και την ανάγκασε να χαλαρώσει τις πιέσεις της ώστε να μην οδηγηθεί η χώρα στην Αντάντ. Η Τουρκία, από τη μεριά της, έχοντας αποτύχει να εξασφαλίσει τη διαβεβαίωση της Ελλάδας ότι θα παρέμενε αυστηρά ουδέτερη σε περίπτωση επιθέσεως της Βουλγαρίας εναντίον της Σερβίας, αλλά και μη επιθυμώντας συμβιβαστική λύση για το ζήτημα των νησιών του Αιγαίου, δεν είχε συμφέρον να συνεχίσει τις διαπραγματεύσεις με τη χώρα μας κι έτσι τις διέκοψε στα μέσα του Αύγουστου.

Οι δυσκολίες της πολιτικής Βενιζέλου
Από την άλλη, η πολιτική που προωθούσε ο Βενιζέλος δεν εύρισκε την αμέριστη ανταπόκριση των Συμμάχων της Αντάντ. Αυτό οφειλόταν στο ότι κατά τη συγκεκριμένη διεθνή συγκυρία, η Βουλγαρία μπορούσε να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των Συμμάχων στα Βαλκάνια καλύτερα και αποτελεσματικότερα απ’ ό,τι η Ελλάδα. Ήταν προφανές ότι σε μια σύγκρουση με την Τουρκία, η Βουλγαρία αποτελούσε πολύτιμο στρατηγικό σύμμαχο των Δυνάμεων της Αντάντ. Και ήταν ακόμα πιο προφανές ότι η πολιτική του Βενιζέλου, που αντιπροσώπευε διαμετρικά αντίθετη θέση, θα μπορούσε εύκολα να ματαιώσει την προσπάθεια των Συμμάχων να προσελκύσουν τη Βουλγαρία στο στρατόπεδό τους, με αντάλλαγμα εδαφικές παραχωρήσεις σε βάρος της Σερβίας και της Ελλάδας.
Τότε ο Βενιζέλος, εν όψει πιθανών απαιτήσεων από τους Συμμάχους για εδαφικές παραχωρήσεις στη Βουλγαρία, απείλησε δυο φορές ότι θα παραιτηθεί. Όπως γίνεται φανερό, το ενδεχόμενο μιας παραίτησης του Βενιζέλου αυτόματα σήμαινε για τους Συμμάχους ότι η Αθήνα θα μεταβαλλόταν σε μια ακραιφνώς φιλογερμανική χώρα, κι αυτό τους θορύβησε δικαιολογημένα. Κι έτσι οι Σύμμαχοι αναγκάστηκαν να προβούν σε διαβεβαιώσεις προς τον Βενιζέλο ότι δεν επρόκειτο να ζητηθούν εδαφικές παραχωρήσεις από τη μεριά της Ελλάδας. Την ίδια στιγμή, αποφάσισαν πως είναι καλύτερο να διακόψουν τις επαφές και τις συνεννοήσεις τους με τις βαλκανικές χώρες, ώστε η στρατιωτική κατάσταση να πάρει αποφασιστική τροπή υπέρ των Δυνάμεων της Αντάντ.

Τα νεότερα από τα μέτωπα
Ταυτόχρονα με τις διαπραγματεύσεις που προχωρούσαν, τα πολεμικά γεγονότα τόσο στο ανατολικό όσο και στο δυτικό μέτωπο επέβαλλαν τον δικό τους καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις. Έτσι, οι βαλκανικές χώρες και η στάση που θα κρατούσαν επηρεάζονταν καθοριστικά από τις εξελίξεις στο μέτωπο. Τα ρώσικα στρατεύματα, αν και είχαν νικήσει τους Αυστριακούς στη Γαλικία, είχαν υποστεί σοβαρές ήττες στο γερμανορωσικό μέτωπο. Από το άλλο μέρος, τα σχέδια της Γερμανίας για μια γρήγορη νίκη στο δυτικό μέτωπο ματαιώθηκαν από τη γαλλική νίκη του Μάρνη την τελευταία εβδομάδα του Αυγούστου. Οι γερμανικές αποτυχίες στο δυτικό μέτωπο προκάλεσαν, όπως ήταν φυσικό, πολλούς δισταγμούς και έντονους προβληματισμούς στους γερμανόφιλους κύκλους της Τουρκίας και της Βουλγαρίας. Ωστόσο, η επιμήκυνση του πολέμου προκάλεσε επίσης και στον Βενιζέλο περίσσιους προβληματισμούς και το δίχως άλλο ισχυρούς δισταγμούς. Όπως εξελίσσονταν τα πράγματα, ούτε η διπλωματική αλλά ούτε και η πολεμική κατάσταση ευνοούσαν ιδιαίτερα την πολιτική και τους σχεδιασμούς του. Στο μεταξύ, μείζον πρόβλημα ήταν και η συνεχιζόμενη ένταση που επικρατούσε στο εσωτερικό της χώρας μέσα στους κόλπους της ελληνικής κυβερνήσεως. Η διάσταση απόψεων γύρω από την εξωτερική πολιτική της χώρας ήταν σχεδόν διχαστική, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί η χώρα σύντομα σε κυβερνητική κρίση.
Από την αρχή αυτού του πολέμου, η πολιτική της Ελλάδας ασκείτο υπό την ασφυκτική πίεση των εσωτερικών αντιθέσεων, της αμοιβαίας καχυποψίας και των έντονων παρασκηνιακών ενεργειών. Έτσι, δεν άργησε να εκδηλωθεί η πρώτη και σοβαρότατη κυβερνητική κρίση στις 25 Αυγούστου με αφορμή την πρόταση της Βρετανίας να αρχίσουν αγγλοελληνικές επιτελικές συνομιλίες για μελλοντική δράση κατά της Τουρκίας στα Δαρδανέλια και τη Καλλίπολη. Οι συνομιλίες αυτές δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα, κυρίως εξαιτίας της διαφωνίας για το ζήτημα των παραχωρήσεων προς τη Βουλγαρία. Ο Βενιζέλος τότε υποστήριξε ένθερμα τις προτεινόμενες συνομιλίες, επειδή στη φάση εκείνη ευνοούσαν τη συμμετοχή της Ελλάδας στην επιχείρηση κατά της Τουρκίας υπό τον όρο ότι οι Σύμμαχοι θα εξασφάλιζαν την ενεργό συμμετοχή της Βουλγαρίας ή την αυστηρή της ουδετερότητα. Ωστόσο, ο βασιλιάς, ο Στρέιτ και το Γενικό Επιτελείο δεν συμμερίζονταν τις απόψεις του Βενιζέλου στο θέμα αυτό. Ο βασιλιάς από τη μεριά του δεν απέρριπτε ρητά τη βρετανική πρόταση, αλλά άφηνε να εννοηθεί ότι θα προτιμούσε να επιτεθεί πρώτη η Τουρκία παρά να εξέλθει η Ελλάδα σε έναν πόλεμο που θα κήρυτταν οι δυνάμεις της Αντάντ κατά της Τουρκίας. Η θέση αυτή έβρισκε αντίθετο τον Βενιζέλο και η συνέπεια αυτής της διαφωνίας ήταν να υποβάλει ο Βενιζέλος την παραίτησή του στις 25 Αυγούστου 1914, η οποία ωστόσο δεν έγινε δεκτή από τον βασιλιά!