Την Κυριακή 16 Μαρτίου 2014 πραγματοποιήθηκε μια συμβολική πορεία στη μνήμη των 50.000 Ελλήνων Θεσσαλονικέων Εβραίων που θανατώθηκαν στα κρεματόρια των ναζί. Την πορεία διοργάνωσαν από κοινού ο δήμος της ιστορικής πόλης και η ισραηλιτική κοινότητα. 

1942 – 1943

Την Κυριακή 16 Μαρτίου 2014 πραγματοποιήθηκε μια συμβολική πορεία στη μνήμη των 50.000 Ελλήνων Θεσσαλονικέων Εβραίων που θανατώθηκαν στα κρεματόρια των ναζί. Την πορεία διοργάνωσαν από κοινού ο δήμος της ιστορικής πόλης και η ισραηλιτική κοινότητα. Η πορεία ξεκίνησε από την πλατεία Ελευθερίας και κατέληξε στην πλατεία Παλιού Σιδηροδρομικού Σταθμού.

Έχοντας μια ιστορία που ξεπερνά τα δύο χιλιάδες χρόνια όπου οι οργανωμένες εβραϊκές κοινότητες κατοικούν στον ελλαδικό χώρο, οι Ρωμανιώτες αποτελούν την πιο χαρακτηριστική και παλαιότερη ομάδα Εβραίων στην ιστορία της χώρας. Ωστόσο, εκτός από τους Ρωμανιώτες, η Ελλάδα υπήρξε το ιστορικό κέντρο μιας άλλης μεγάλης ομάδας Εβραίων, των Σεφαραδιτών, η δε Θεσσαλονίκη αποκλήθηκε στο παρελθόν «μητέρα του Ισραήλ» (εβρ. ir v’em beyisrael).
Έτσι, η Ελλάδα αποτελεί έδρα της μοναδικής ρωμανιώτικης κουλτούρας, η οποία βρίσκεται πλέον υπό εξαφάνιση, ενώ οι περισσότεροι Εβραίοι στην Ελλάδα είναι οι Σεφαραδίτες, οι πρόγονοι των οποίων εκδιώχτηκαν από την Ισπανία το 1492. Αυτή η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης αποτελούσε, μέχρι το Ολοκαύτωμα, «μοναδικό μείγμα οθωμανικής, βαλκανικής και ισπανικής επιρροής», ήταν δε γνωστή για το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης που τη χαρακτήριζε. Το Ίδρυμα Προωθήσεως Σεφαραδίτικων Μελετών και Κουλτούρας (Foundation for the Advancement of Sephardic Studies and Culture) θεωρεί τη σεφαραδίτικη κοινότητα της Θεσσαλονίκης «αναμφισβήτητα μία από τις σπουδαιότερες ανά τον κόσμο». Ο παρακάτω πίνακας είναι ενδεικτικός της διαχρονικής παρουσίας των Εβραίων στην πόλη της Θεσσαλονίκης.

Στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο
Όταν κηρύχτηκε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος στον Ελληνικό Στρατό υπολογίζεται ότι υπηρετούσαν περίπου 13.000 Έλληνες Εβραίοι πολίτες. Γνωστός σε όλους υπήρξε ο συνταγματάρχης Μορδεχάι (Μαρδοχαίος) Φριζής, ο οποίος ήταν ο πρώτος που απώθησε επιτυχώς τους Ιταλούς για να σκοτωθεί αργότερα από τα πυρά της ιταλικής αεροπορίας.
Στη διάρκεια της γερμανικής και βουλγαρικής κατοχής της πόλης και παρά την προσπάθεια της ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας να τους παράσχουν κάθε δυνατή βοήθεια, το 86% των Εβραίων δολοφονήθηκε. Αξιομνημόνευτες είναι οι ενέργειες του τότε μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γεννάδιου, που αντιστάθηκε στις εκτοπίσεις των Εβραίων με όλες του τις δυνάμεις, όπως επίσης πρέπει να σημειωθεί ότι αξίζει να θυμηθούμε και την περίφημη επίσημη επιστολή διαμαρτυρίας που υπεγράφη στην Αθήνα, στις 23 Μαρτίου 1943, από τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και 27 ηγετικά μέλη πολιτιστικών, ακαδημαϊκών και επαγγελματικών οργανώσεων. Το κείμενο ήταν γραμμένο σε ιδιαίτερα αιχμηρή γλώσσα και τόνιζε τους αδιάρρηκτους δεσμούς μεταξύ χριστιανών και Εβραίων, αποκαλώντας τους από κοινού «Έλληνες», χωρίς διάκριση. Το εν λόγω κείμενο είναι μοναδικό στο είδος του σε ολόκληρη την υπό κατοχή Ευρώπη ως προς τον χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τον σκοπό.
Ιδιαίτερη επίσης είναι και η στάση του γενικού προξένου της Ιταλίας Γκουέλφο Ζαμπόνι, ο οποίος εφοδίασε με πλαστά πιστοποιητικά ιθαγένειας περίπου 300 Εβραίους της Θεσσαλονίκης, επιτρέποντάς τους έτσι να καταφύγουν στην ιταλική ζώνη κατοχής στην Αθήνα.

Συνοπτικά
Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης ξεκίνησε στις 8 Ιουλίου του 1942, όταν κατόπιν εντολής κλήθηκαν να απογραφούν όλοι οι άνδρες από ηλικία 18 έως και 45 χρόνων. Μετά την απογραφή έγινε γνωστό ότι θα στρατολογηθούν σε καταναγκαστική εργασία στη διάνοιξη και κατασκευή δρόμων και διαδρόμων τροχοδρόμησης αεροπλάνων. Έτσι το επόμενο Σάββατο από την ανακοίνωση στην πλατεία Ελευθερίας κατέφτασαν 9.000 Εβραίοι να δηλώσουν τα ονόματά τους. Έστεκαν κάτω από τον καλοκαιρινό ήλιο δίχως να έχουν τη δυνατότητα να πιουν και να δροσιστούν, ενώ επί πλέον για να τους εξευτελίσουν τους ανάγκαζαν να κάνουν γυμναστικές ασκήσεις.
Λίγο αργότερα εκδίδεται διαταγή που αναγκάζει τους Εβραίους της πόλης να φορούν το αστέρι του Δαβίδ, με το οποίο επίσης έπρεπε να σηματοδοτούν και τα καταστήματά τους. Περιοχές που κατοικούσαν αμιγώς Εβραίοι αποκλείστηκαν. Απαγορεύτηκε η κυκλοφορία τους στους δρόμους μετά τη δύση του ηλίου, τους απαγόρευσαν τη χρήση τηλεφώνου και τραμ, όπως και τους ανάγκαζαν εάν άλλαζαν κατοικία να το δηλώνουν, αλλιώς θα εκτελούνταν επί τόπου.
Παρά το γεγονός ότι η εβραϊκή κοινότητα πλήρωσε στους δολοφόνους και πλιατσικολόγους ναζί το ποσό των 2,5 δισεκατομμυρίων δραχμών για την ελευθερία της, το μόνο που κατάφερε ήταν να καθυστερήσει την εκτόπιση των μελών της για λίγους μήνες. Στις 15 Μαρτίου 1943, οι Γερμανοί άρχισαν τις εκτοπίσεις. Κάθε τρεις μέρες μεταγωγικά βαγόνια γεμάτα κατά μέσον όρο με δύο χιλιάδες Θεσσαλονικείς Εβραίους αναχωρούσαν για το στρατόπεδο θανάτου στο Άουσβιτς – Μπιρκενάου, στην Πολωνία. Μέχρι το καλοκαίρι του 1943 είχαν εκτοπιστεί και εξοντωθεί 46.091 άνθρωποι.

Ένας ποιητής διηγείται
Αξίζουν επίσης ιδιαίτερη προσοχή τα όσα μαρτυρεί ο εμβληματικός ποιητής της Θεσσαλονίκης Γ. Θ. Βαφόπουλος στο βιβλίο του «Το παραμύθι της Θεσσαλονίκης»:
«[…] Και μέσα στις δύσκολες εκείνες μέρες, συνέβηκε κι ένα άλλο φοβερό γεγονός, που είχε τον αντίκτυπό του στη μοίρα της Θεσσαλονίκης. Ήταν η σύλληψη, η εκτόπιση και κατόπι το φριχτό θανάτωμα των 50.000 Εβραίων της Θεσσαλονίκης. […] Οι Εβραίοι, λαός ζωντανός και ευφυής, πολύ γρήγορα είχαν αντιληφθεί ότι η μοίρα τους είχε ταυτιστεί με τη μοίρα των Ελλήνων. […] Κι όταν στη γερμανική κατοχή, οι θλιβερές πομπές των δυστυχισμένων εκείνων Εβραίων περνούσαν για τελευταία φορά τους δρόμους της Θεσσαλονίκης, ανάμεσα από τις άγριες κουστωδίες των Ες-Ες, οι Έλληνες έστεκαν άφωνοι στα πεζοδρόμια, με την καρδιά πολύ θλιμμένη. Δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα γι’ αυτούς τους ταλαίπωρους συμπατριώτες, που ξέρανε καλά ότι τους χωρίζει ήδη από αυτούς ο θάνατος».

Παιδιά στους θαλάμους αερίων
 
«Ο πρώτος συρμός προς το Άουσβιτς ξεκίνησε πριν από 71 χρόνια, τα ξημερώματα της 15ης Μαρτίου 1943. Με αυτόν μεταφέρθηκαν βίαια, στοιβαγμένοι σε βαγόνια για ζώα, οι κάτοικοι του συνοικισμού Βαρόνου Χιρς, ο οποίος βρισκόταν δίπλα στον Παλιό Σιδηροδρομικό Σταθμό. Οι περισσότεροι ήταν άνεργοι, είτε χειρώνακτες εργάτες, μεταφορείς και πλανόδιοι έμποροι. Περίπου μία στις τρεις οικογένειες είχε αρχηγό γυναίκα λόγω χηρείας, ενώ πάνω από τους μισούς κατοίκους ήταν έφηβοι και παιδιά. Αυτά εκτελέστηκαν αμέσως μόλις έφτασαν στα στρατόπεδα, στους θαλάμους αερίων»
 
Δαβίδ Σαλτιέλ, πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης