Την εποχή του Ομήρου έχουν ήδη περάσει πάνω από χίλια χρόνια από τότε που εισχώρησαν στην Ελλάδα από το Βορρά οι πρώτες ελληνικές ομάδες. Πάνω από πεντακόσια χρόνια παλαιότε­ρη είναι η εποχή που οι Αχαιοί συ­γκέντρωσαν τόση δύναμη, ώστε να αφανίσουν το κράτος των Κρη-τών και να προχωρήσουν ανατο­λικά, στη Ρόδο, την Κύπρο και την Κιλικία – μεμονωμένες ομάδες έφτασαν ως την Αίγυπτο, όπου την παρουσία τους τη μαρτυρούν επιγραφές του 13ου αιώνα π.Χ.

 

Την εποχή του Ομήρου έχουν ήδη περάσει πάνω από χίλια χρόνια από τότε που εισχώρησαν στην Ελλάδα από το Βορρά οι πρώτες ελληνικές ομάδες. Πάνω από πεντακόσια χρόνια παλαιότε­ρη είναι η εποχή που οι Αχαιοί συ­γκέντρωσαν τόση δύναμη, ώστε να αφανίσουν το κράτος των Κρη-τών και να προχωρήσουν ανατο­λικά, στη Ρόδο, την Κύπρο και την Κιλικία – μεμονωμένες ομάδες έφτασαν ως την Αίγυπτο, όπου την παρουσία τους τη μαρτυρούν επιγραφές του 13ου αιώνα π.Χ.

Αυτός ο πλούσιος σε δράση κό­σμος των Αχαιών είναι ο κόσμος των ηρώων που περιγράφει ο Όμηρος στην Ιλιάδα. Δεν τους χω­ρίζει μόνο μισή χιλιετία· ανάμεσα στον ποιητή και τον ηρωικό εκεί­νο κόσμο μεσολαβεί η κάθοδος των Δωριέων με την εισβολή νέων φύλων από το Βορρά, μεσολαβεί η κατάρρευση του μεγάλου πο­λιτισμού των Αχαιών, μεσολαβεί μια νέα αρχή. Τη στιγμή ακριβώς που έρχεται ο ποιητής, υψώνεται το κύμα μιας καινούργιας εποχής, και ο ποιητής ατενίζει τον μεγάλο κόσμο των Αχαιών πίσω του σαν μακρινά φωτισμένα βουνά πέρα από τη σκοτεινή κοιλάδα. Αυτή η απόσταση από τον ιστορικό χώρο του ηρωικού κόσμου που περι­γράφεται ανήκει γενικότερα στις συνθήκες του μεγάλου έπους. Για τον Όμηρο το γεγονός αυτό εξη­γεί ιστορικά το μυστικό του μεγα­λείου του. Στέκει ανάμεσα σε ένα μεγάλο μέλλον που τώρα διαμορ­φώνεται και σε ένα ζωντανό ακό­μη μεγάλο παρελθόν, και, αρχή μαζί και τέλος, διατηρεί τις παλιές μορφές με σέβας και θαυμασμό, ενώ συγχρόνως τους χαρίζει νέες διαστάσεις από τις μελλοντικές θελήσεις του λαού που αυτοανανεώνεται.

Στην Οδύσσεια οι τραγουδιστές κατέχουν τιμητική θέση στην αυ­λή των βασιλιάδων. Μπορούν να τραγουδήσουν οτιδήποτε τους ζητήσει κανείς, και αρχίζουν το τραγούδι τους «από οποιοδήποτε σημείο». Γιατί, με τα αναρίθμητα τραγούδια που έμαθαν απέξω, κλείνουν στο νου τους μια ολό­κληρη γλώσσα κατάλληλη για τα τραγούδια, και, όπως ο συνη­θισμένος ομιλητής φτιάχνει όλο και καινούργιες φράσεις από τις ίδιες λέξεις και εκφράσεις, έτσι και αυτοί συνθέτουν καινούργια τρα­γούδια από στίχους και τμήματα στίχων που επαναλαμβάνονται.

Την εποχή του Ομήρου στέκει ήδη πλάι στον παλαιό τραγου­διστή, τον αοιδό, αυτός που δεν τραγουδά, αλλά απαγγέλλει: ο ρα­ψωδός. Από καιρό ο στίχος του δεν είναι πια στίχος τραγουδιού, παρά ο επικός εξάμετρος. Αυτός ξέρει και να γράφει. Αλλά η πανάρχαιη και εθιμικά καθιερωμένη επαγ­γελματική πράξη έχει διατηρηθεί. Ακόμη και ο ραψωδός, που πια δεν τραγουδά αυτοσχεδιάζοντας απόλυτα, συνθέτει στο νου του το ποίημα «σύμφωνα με τον κανόνα» από πολλά προκατασκευασμένα κομματάκια.

Και ο Όμηρος ήταν ραψωδός, και αυτή την τέχνη ασκούσε. Αν τα φτερά της μεγαλοφυΐας του τον ανύψωναν πολύ πάνω από το επίπεδο της συντεχνίας, δεν απαρνήθηκε ωστόσο τους παλαι­ούς καθιερωμένους τρόπους της τέχνης σαν δεσμά που τον βάραι­ναν. Όσα τραγουδούσε δεν ήταν δική του επινόηση, ήταν η παλιά φήμη· διαμορφώνοντάς την της έδινε καινούργιο νόημα, όπως τον πρόσταζε ο θεός ή η Μούσα. Από παλιό, ρευστό υλικό, που έπαιρνε ολοένα καινούργια μορφή, κα­τασκεύασε το οικοδόμημα ενός μεγάλου έπους – της Ιλιάδας, που με άνεση και πλούτο περιγράφει τους ηρωικούς αγώνες των Αχαιών εναντίον της Ασίας και που ψυχή της αποτελεί η διήγηση για το θυ­μό του Αχιλλέα και τον όλεθρο που προκάλεσε.

Υποστηρίχτηκε ότι η μεγαλοφυΐα του Ομήρου είναι η μεγαλοφυΐα ενός πρωτομάστορα· και πραγματικά θα μπορούσε κανείς να συγκρίνει τον ποιητή με έναν αρχιτέκτονα, που ο ιδιοκτήτης του σπιτιού, από ιδιοτροπία ή υπακού­οντας σε κάποιον εξαναγκασμό, του έδωσε την παράξενη εντολή να κατασκευάσει ένα καινούργιο κτίριο σύμφωνα με τις ιδέες του, χρησιμοποιώντας όμως υλικό από άλλα, παλαιότερα κτίσματα. Ο αρχιτέκτονας, που ξέρει καλά τη δουλειά του, θα ξεπεράσει τις δυσκολίες, το τελειωμένο οικοδό­μημα θα αρέσει στον ιδιοκτήτη, και πολλοί παρατηρητές θα θαυ­μάσουν την ωριμότητα και την τολμηρή δύναμη των αναλογιών· η ομορφιά που προβάλλει στο σύ­νολο και στα μέρη θα φτάσει ως τα μύχια της ψυχής τους.

Έπειτα όμως θα παρουσιαστεί ένα παράξενο πλήθος με κάθε λο­γής εργαλεία στα χέρια· θα αρχί­σουν να μετρούν, να χτυπούν και να τρυπούν, και, όπως είναι φυσι­κό από τόσο κοντά, θα αποκαλύ­ψουν στο κτίριο αυτό σκισμάδες ανάμεσα στα κομμάτια και θα φανερώσουν αρκετές ανωμαλίες. Και τότε θα πουν ότι δεν υπήρξε αρχιτέκτονας, ότι το κτίσμα απαρ­τίστηκε μόνο του.

Άλλοι πάλι παρατηρητές, πε­ρισσότερο μυαλωμένοι, θα αφο­σιωθούν στην εντύπωση που προξενεί το οικοδόμημα. Και θα νιώσουν τα αισθήματά τους να διχάζονται, καθώς από τη μια θα ψυχανεμίζονται τους νόμους και την ενότητα του σχεδίου, από την άλλη δεν θα μπορούν να τα εντοπί­σουν με τις καθιερωμένες σήμερα αισθητικές προτιμήσεις και με τις συνηθισμένες έννοιες. Τότε μερι­κοί θα κλείσουν τα μάτια, θα πα­ραβλέψουν οτιδήποτε ξενίζει, και θα ισχυριστούν, μια και έξω, ότι η κατασκευή του κτιρίου δεν απο­μακρύνεται από το συνηθισμένο. Αυτοί είναι οι ενωτικοί.

Άλλοι πάλι θα παραδεχτούν ανοιχτά ό,τι ξενίζει, αλλά ο ζήλος τους θα τους οδηγήσει να αφαιρέ­σουν οτιδήποτε δεν συμφωνεί με τη δική τους αισθητική, ώσπου το κτίσμα θα αποκτήσει την αδιαμφι­σβήτητη ενότητα που τους ικανο­ποιεί. Αυτοί είναι οι αναλυτικοί.

Στο μεταξύ το οικοδόμημα εξα­κολουθεί να στέκει με αμείωτο μεγαλείο. Λίγο το νοιάζει αν όσοι το βλέπουν αντέχουν και να το καταλάβουν. Μπορεί ωστόσο να έρθουν έπειτα άλλοι, που να μην έχουν ούτε αυτοί τη δυνατότητα να το καταλάβουν, το αίσθημα όμως αυτό να τους δημιουργεί την πεποίθηση ότι κάποτε θα τα κατα­φέρουν, φτάνει πρώτα να μαθητέ­ψουν στο κτίριο, να ασκήσουν τα μάτια τους να το βλέπουν. Βέβαια, και αυτό δεν γίνεται χωρίς να ξε­χωρίσει κανείς και να απομονώσει στοιχεία, και από αυτή την άποψη πρόκειται πάλι για «αναλυτικούς», που όμως δεν ξεχωρίζουν και δεν διασπούν με το λοστό, αλλά με το μάτι μόνο. Ίσως τότε αυτό το παράξενο θαυμαστό κτίσμα να μεταμορφωθεί μπροστά στα μά­τια τους, και να ανακαλύψουν ότι στην πραγματικότητα δεν αποτε­λείται από νεκρό υλικό και άκα­μπτα μέλη, παρά ότι έχει ζωή και ρέει: ξεκάθαρη μορφή σε ζωντα­νή ανάπτυξη. Έτσι η «ανάλυσή» τους θα είναι ανάλυση «μορφολο­γική», γιατί με μιαν αισθητική όσο και ιστορική θεώρηση επιδιώκει να διεισδύσει στη μορφή και την ανάπτυξη της ποίησης.

Στο φως μιας θεώρησης που κατευθύνει την προσοχή της εξί­σου προς το καλλιτεχνικό και το ιστορικό αντίκρισμα, αποκτούν, τέλος, καινούργιο νόημα τα πα­λαιά ερωτήματα, που τόσον και­ρό παραπλανούσαν την ομηρική έρευνα. Ο Όμηρος κατάφερε τελικά να κατοχυρώσει το πρό­σωπο και την ατομικότητά του στην ομηρική επιστήμη. Αλλά το ανάστημά του θα ήταν διαφορε­τικό, μικρότερο, αν η ποίησή του ήταν αποκλειστική απόρροια της ατομικότητάς του, ξεκομμένη έκφραση των προσωπικών του βιωμάτων. Μέσα από τον Όμηρο και με τη μεσολάβησή του μιλά πραγματικά η παλιά καταξιωμέ­νη παράδοση, που συσσωρεύε­ται στο πνεύμα του· μιλά η φύση, καθώς ο ποιητής μετέχει ενεργά στη μεγάλη, γεμάτη μυστικά ζωής της· μιλά το πνεύμα του λαού, που εμψυχώνει τους ήρωες του έργου του. Ο ποιητής Όμηρος ήταν μεγαλοφυής άνθρωπος· το μέγεθος όμως του έργου του τον εξύψωσε σε ιστορική δύναμη. Αν τον δούμε ως ιστορική δύναμη, τότε το όνομά του περιέχει και τα ήθη και τα έθιμα, τη φύση, το λαϊ­κό πνεύμα, όλα ενωμένα. Και όλος ο κόπος της αναζήτησης δεν πήγε χαμένος: ο ποιητής, που οι αρχαί­οι Έλληνες τον ονόμαζαν ποιητήν, που η δόξα του δεν χάθηκε μέσα από σκοτεινούς αιώνες, και που το μυστικό του με ενθουσιασμό και αγάπη, με σοβαρές προσπά­θειες, τόσα χρόνια και με τόση εσωτερική συμμετοχή, ζητήσαμε οι ομηριστές να το κάνουμε δικό μας, σαν άνθρωπος ήταν αυτός που ήταν· ήταν όμως και «ιδέα και χαρακτήρας του Έλληνα», όπως το διατύπωσε ο φιλόσοφος.

Πηγή: WOLFGANG SCHA DEWALDT

Από τον κόσμο και το Έργο του Ομήρου Α’ τόμος Το Ομηρικό Ζήτημα Μετάφραση: Φάνης Κακριδής Εκδόσεις: MIET