1. Εισαγωγή

Η προσωπικότητά του Σημίτη παραμένει έντονα αμφιλεγόμενη. Από πολλά μέλη του κόμματος θεωρήθηκε Δεξιός, ως μη έχων σχέση με το σοσιαλιστικό κίνημα, ενώ από άλλα ως ένας εκσυγχρονιστής, που επεδίωξε να εντάξει τη χώρα στον πυρήνα της Δυτικής Ευρώπης, μακριά από την καθυστέρηση του βαλκανικού γίγνεσθαι.

Βάλλεται και εκ των συντηρητικών κομμάτων με το «Ευχαριστούμε τους Αμερικανούς», που είπε μετά τα Ίμια, ενώ τον ταύτιζαν με τη διαπλοκή.

Η απόσταση μεταξύ της σοσιαλίζουσας πολιτικής των ετών 1981 – 1985 και της προσωπικής του (1996 – 2004) απέχει σημαντικά. Παραβλέπεται όμως ότι στην αμέσως επόμενη διετία 1985 – 1987, όταν εκλήθη ως υπουργός Οικονομίας, εφήρμοσε πρόγραμμα κατόπιν εντολής, που απέκλινε παρασάγγες από εκείνο της προηγούμενης τετραετίας. Η κυβέρνηση είχε βρεθεί προ αδιεξόδου και το σύνθημα των εκλογών του 1985 «Για ακόμα καλύτερες μέρες» απεδείχθη φενάκη.

2. Οι διεθνείς εξελίξεις και η επίδρασή τους στην Ελλάδα

Επειδή τόσο ο Παπανδρέου όσο και ο Σημίτης χλευάσθηκαν για ανακολουθία, θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι αντιλήψεις στην περίοδο 1940 – 1980, που μεσουρανούσαν διεθνώς, εστιάζονταν στη μεγέθυνση της ζήτησης, σύμφωνα με την επικρατούσα θεωρία (εξ ου και οι πρωτοφανείς αυξήσεις σε μισθούς και συντάξεις στην Ελλάδα το 1982).

Επιπροσθέτως, η διαρκώς διευρυνόμενη δημοσία παρέμβαση (η αγορά θεωρείτο ότι δεν αυτορυθμίζεται στο κοινωνικώς βέλτιστο) και οι εθνικοποιήσεις όχι μόνο των θεωρουμένων ως δημοσίων αγαθών (εκπαίδευση, υγεία, πρόνοια) αλλά και πολλών υποδομών (ηλεκτρισμός, τηλεπικοινωνίες, σιδηρόδρομοι, κ.λπ.) ενίσχυαν την πολιτική της ενεργούς ζητήσεως.

Οι κοινωνικοί αγώνες του 19ου αιώνα, η εμφάνιση της Σοβιετικής Ένωσης, η παρουσία μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο του σοσιαλιστικού κόσμου και η ελκυστικότητα αυτού σε πλείστες όσες χώρες του Τρίτου – μολονότι το Κίνημα των Αδεσμεύτων (1961) επεδίωξε να διατηρήσει ίσες αποστάσεις –, και οι καταστροφές των πολέμων ώθησαν τις χώρες της Δύσεως, αλλού περισσότερο (Ευρώπη) αλλού ολιγότερο (ΗΠΑ), να συστήσουν το κράτος πρόνοιας.

Η συρρίκνωση της ανισοκατανομής υπήρξε σημαντική. Όμως ανεφύησαν τρία εμπόδια.

Πρώτον. Εξ αιτίας της δημόσιας δράσης ανεδύθη εργατική αριστοκρατία, η οποία υπεστηρίχθη ότι απέπνεε ύβριν απέναντι των honestiores. (Βασικός λόγος πρόσκλησης του ΔΝΤ το 2010 στην Ελλάδα ήταν η επιδίωξη περιορισμού της ισχύος των συνδικάτων του Δημοσίου, όπως συνέβη με την αποκαθήλωση των ανθρακωρύχων επί Θάτσερ).

Δεύτερον. Ο φόβος ότι, μέσω των συνεχών κρατικοποιήσεων και των τετραετών ή πενταετών προγραμμάτων, θα όδευε το σύστημα στην πλήρη εξάλειψη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, ήγειρε τεράστιες αντιδράσεις.

Τη διαδικασία είχε περιγράψει με διαύγεια τον 19ο αιώνα ένας συντηρητικός οικονομολόγος, ο von Schmoller, και τον 20ό ο Schumpeter. Σε όλη τη Δύση ο δρόμος προς τον σοσιαλισμό κατεδικάσθη, διότι θεωρήθηκε ότι οδηγεί στη δουλεία (συμφώνως προς τον Hayek) και η ιδιωτική επιχειρηματικότητα κρίθηκε προαιώνια αξία.

Η αντίδραση που συνάντησε ο Καραμανλής το 1974/1979 – κατηγορήθη για σοσιαλμανία – τον εξανάγκασε να υποχωρήσει. Μεγαλύτερη πίεση ασκήθηκε την περίοδο 1983/1984 και, καθώς οι υποτιμήσεις δεν έσωσαν την κατάσταση, ακολουθήθηκε το σταθεροποιητικό πρόγραμμα των ετών 1985/87.

Τρίτον. H διατήρηση του κοινωνικού κράτους επιβάρυνε υπέρμετρα τα μεσαία και ανώτερα τμήματα της μεσαίας τάξης (οι φορολογικοί συντελεστές από το 70% ή πλέον ελαττωθήκαν στο 40% και κάτω).

Τοιουτοτρόπως, οι τρεις αυτές συνιστώσες δημιούργησαν το ρεύμα της επιστροφής στον Φιλελευθερισμό. Τα επιχειρήματα και οι διακηρύξεις του Κέυνς και των οπαδών του περί του τέλους του laissez faire αξιολογήθηκαν ως αίολα.

Το 1980 παρουσιάσθηκε η πολιτική Θάτσερ και Ρέιγκαν με τα οικονομικά της προσφοράς. Τουτέστιν, το κράτος με γρήγορα βήματα επανέρχεται στον ρόλο του νυχτοφύλακα και η παρέμβασή του τείνει να εξαφανισθεί,

Στο πλαίσιο αυτό θεμελιώθηκε η Συνθήκη του Μάαστριχτ (1992) με στόχους:

• δημόσιο χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ κάτω του 60%
• έλλειμμα του προϋπολογισμού μικρότερο του 3% κ.λπ.

Εάν η συνθήκη υπεγράφετο μία δεκαετία νωρίτερα, θα καθορίζετο ως κύριος στόχος η πλήρης απασχόληση. Αυτό φωτογραφίζει το χάσμα μεταξύ των δύο αντιλήψεων.

Η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού (1990) αλλά και η ψυχροπολεμική ατμόσφαιρα που επεδείκνυε η κυβέρνηση Ρέιγκαν στη δεκαετία 1980 (Πόλεμος των Άστρων κ.λπ.) δεν επέτρεπαν εύκολα κινήσεις εκτός των πολιτικών, που είχαν χαραχθεί στον Δυτικό Κόσμο. Όθεν, η εξωτερική αλλά και η οικονομική πολιτική της δεκαετίας 1980 ήταν αδύνατον να συνεχισθεί στη μετά το 1990 εποχή, ακόμα και με τον Παπανδρέου στο τιμόνι.

3. Αξιολόγηση

Επομένως, οι κινήσεις του Σημίτη δεν πρέπει να αντιπαραβάλλονται με την «ανεξάρτητη» δράση της προηγούμενης δεκαετίας.

Στην εξωτερική πολιτική δείχνει οπαδός της θεωρίας ότι η οικονομική άνοδος της Τουρκίας θα την αναγκάσει να πλησιάσει τη Δύση και άρα οι διαφορές θα συρρικνωθούν.

Πρόκειται για την κλασική (αλλά και μαρξική) αντίληψη ότι ο πλήρης εκχρηματισμός της οικονομίας και η φιλελευθεροποίηση της αγοράς, όπως και του θεσμικού πλαισίου, αμβλύνουν τις αντιδράσεις, πιέζοντας το τουρκικό κατεστημένο να γίνει συνεργάσιμο, αφού επιθυμεί είσοδο στην Ε.Ε.

Υπό αυτήν την έννοια ερμηνεύεται και η πολιτική του στα Ίμια και γενικότερα απέναντι στους γείτονες.

Να σημειωθεί ότι αυτό που αποτιμάται ως υποχωρητικότητα, ο Σημίτης και ο κύκλος του, πιθανόν, το κρίνουν ως μία βραχυχρόνια υποχώρηση έναντι μακροχρονίου οφέλους (μολονότι δεν έχουν εκφράσει αναλυτικά τις απόψεις τους). Δράσεις που συχνά φαίνονται απαράδεκτες ή ανόητες, εφ’ όσον εντάσσονται σε ένα στρατηγικό σχέδιο, μπορούν να δικαιολογηθούν ως τακτικές κινήσεις.

Δύο παραδείγματα παρόμοιου σκεπτικού είναι ενδεικτικά.

Εσωτερική πολιτική. Μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας (1881) ανέκυψε το ζήτημα των τσιφλικιών και των κολίγων. Ο Τρικούπης αναγνωρίζει την άθλια κατάσταση των δουλοπαροίκων, όμως αρνείται να προτείνει αναδασμό και σεισάχθεια, διότι, όπως αναφέρει στη Βουλή, θα έδιωχνε τους ξένους κεφαλαιούχους από τους οποίους εξαρτάτο η χρηματοδότηση της ανάπτυξης της χώρας (το πρόβλημα θα λυθεί σαράντα χρόνια αργότερα με την είσοδο των προσφύγων).

Εξωτερική πολιτική. Ο Βενιζέλος, μετά τον Δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο, προκειμένου να κερδίσει την ψήφο της Ρουμανίας (Συνθήκη Βουκουρεστίου) απέναντι στους Βούλγαρους, δέχεται να λειτουργήσουν σχολεία (δημοτικά και γυμνάσια) στα οποία θα διδάσκεται επισήμως η ρουμάνικη γλώσσα, αναγνωρίζοντας εν τοις πράγμασι βλάχικο ζήτημα.

Συνεπώς, η κριτική που ασκείται (στον Σημίτη) για τα Ίμια ή για τον Οτσαλάν είναι μερικώς έωλη. Το ότι το βράδυ, πριν από την επαπειλούμενη σύρραξη, ο υπουργός Εξωτερικών αερολογούσε στα κανάλια της τηλεόρασης, όπως και η ανεπάρκεια του επιτελείου και των στρατιωτικών εν γένει, η ανικανότητα των μυστικών υπηρεσιών και οι πάσης φύσεως ανεύθυνοι που κληρονόμησε σε καίρια υπουργεία, προφανώς δεν τον βαρύνουν απόλυτα, αφού μόλις είχε, τουλάχιστον στην πρώτη περίπτωση, αναλάβει.

Το επίτευγμα

Η ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε. κρίνεται ως ένα θετικό σημείο, μολονότι η προπαγάνδα του το μεγαλοποιεί, παραβλέποντας ότι συνέτρεξαν άλλοι παράγοντες.

Η ένταξη όλης σχεδόν της Ευρώπης στην Ε.Ε., η βελτίωση των σχέσεων Ευρώπης – Τουρκίας, που παραμένει υποψήφια, και η πεποίθηση ότι έτσι θα βοηθείτο η λύση του Κυπριακού (η σύνταξη του Σχεδίου Ανάν επέτρεπε τέτοια φιλοδοξία) διαδραμάτισαν σημαντικότερο ρόλο από την προσπάθειά του.

Ο οποιοσδήποτε πολιτικός, εάν κινείτο συστηματικά, θα το επετύγχανε εκμεταλλευόμενος το ευνοϊκό ευρωπαϊκό κλίμα.

Η κάμψη του πληθωρισμού, που ταλάνιζε από το 1973 τη χώρα, αποτελούσε προϋπόθεση για την είσοδο στην ΟΝΕ και θα πραγματοποιείτο και με άλλη κυβέρνηση. Συνάγεται ότι και εδώ η πίστωση που του δίνεται είναι υπερβολική.

Η χρήση ψευδών στατιστικών για την ένταξη στην ΟΝΕ δεν αξιολογείται· παρόμοια τεχνάσματα έγιναν και από άλλες χώρες. Αντιθέτως, χαρακτηρίζεται ως μικρόνοια η καταγγελία της κυβέρνησης Καραμανλή προς τους εταίρους (με την «απογραφή» που έκανε), ότι το δημοσιονομικό έλλειμμα και το χρέος ήταν μεγαλύτερα, διότι ευτέλισε τη χώρα και όχι αυτόν.

Είναι, όπως σημειώθηκε, σαν το επόμενο διοικητικό συμβούλιο να καταγγέλλει το προηγούμενο για απάτη: η τιμή της μετοχής θα κατακρημνισθεί και η εταιρεία θα δυσφημισθεί. Αυτό υπέστη η χώρα.

Η κομματική σύγκρουση από την Επανάσταση παραμένει λυσσαλέα, αφού η εξουσία φέρνει το χρήμα και την ανεξέλεγκτη διοίκηση.

Εάν στην εξωτερική πολιτική δεν καταγράφηκε κάποιο σοβαρό ατόπημα, με τη λογική που αναφέρθηκε ανωτέρω, και αν στα δημοσιονομικά επικράτησε μία νηφαλιότητα (το χρέος συγκρατήθηκε λίγο πάνω του 100% και το έλλειμμα, αν και μεγαλύτερο του 3%, απεκρύβη), δεν συνέβη το ίδιο με την εσωτερική πολιτική.

Τα σκάνδαλα

Το σκάνδαλο του χρηματιστηρίου (1999) και γενικότερα οι καταχρήσεις που επικράτησαν απετέλεσαν στίγμα. Η απαρέσκεια να προστατεύσει τους πολίτες και τη δημόσια περιουσία θύμιζε αυτή του Τζουμπέ και του Δηλιγιάννη τον 19ο αιώνα.

Διεθνώς, σε τέτοια έκταση, η διαφθορά με δύο παρόμοιες περιπτώσεις αντιπαραβάλλεται: με αυτή της Βρετανίας επί Ουόλπολ (1725 – 1742) και με εκείνη της Γαλλίας επί Γκιζό (1840 – 1848) ή της τρίτης Γαλλικής Δημοκρατίας με τη διώρυγα του Παναμά.

Επιπλέον, απέτυχε να δημιουργήσει σοβαρές υποδομές. Τα όποια έργα υλοποίησε δεν συγκρίνονται με τα επιτεύγματα του Τρικούπη ή με τα μεγάλα παραγωγικά στη Μακεδονία, που σχεδιάστηκαν επί Βενιζέλου, ή με τα εγγειοβελτιωτικά της μεταπολεμικής περιόδου (1950 – 1962).

Ιδού ένα παράδειγμα βελτίωσης υποδομών. Το 1921 οι καλλιεργούμενες γαίες ήταν 14.108 χιλιάδες στρέμματα, το 1939 29.233 χιλιάδες και το 1962 36.483 χιλιάδες.

Αυτά τα οποία υποστηρίζεται ότι ενισχύουν την υστεροφημία του είναι τα σχετιζόμενα με την Ολυμπιάδα 2004 (Αττική Οδός, υπόγειος, γέφυρα Ρίου – Αντιρρίου κ.λπ.). Χωρίς αυτήν τίποτε σχεδόν δεν θα είχε πραγματοποιηθεί.

Δεν φαίνεται ότι καταχράστηκε, αλλά σπάνια απαντάται στην ιστορία παρόμοια αδυναμία συσσώρευσης κεφαλαίου κάτω από διεθνείς ευνοϊκές συνθήκες. Προκειμένου να αντιμετωπισθούν οι καθυστερήσεις, οι οποίες δηλώνουν ακριβώς το ύφος και την αποτελεσματικότητα της διακυβέρνησής του, έδωσε μεγάλο τμήμα σε απευθείας αναθέσεις, μέσω των οποίων λεηλατήθηκε το δημόσιο χρήμα.

Υπεστηρίχθη πολιτικά από τους μεγαλοεργολάβους των έργων, αφού ελέγχοντας εφημερίδες και τηλεοπτικούς σταθμούς τον πριμοδοτούσαν αποκρύπτοντας τη διασπάθιση. Απλή σύγκριση με τους προηγούμενους ή τους επόμενους Ολυμπιακούς Αγώνες (Σύδνεϋ, Λονδίνο κ.λπ.) φανερώνει το ύψος της κατασπατάλησης πόρων.

Η αδυναμία σύνταξης σχεδίου οικονομικής ανόρθωσης αναδύεται από το γεγονός ότι αντί να σταματήσει την πτώση του κοινωνικού κεφαλαίου τη συνέχισε.

Συνεπώς, η πολιτική που εγκαινίασε ο Καραμανλής (1955), συνέχισε η δικτατορία, ακολούθησε ο Μητσοτάκης προκειμένου να ενισχυθούν μόνο οι οδικές μεταφορές, αποθεώθηκε από τον Σημίτη.

Είναι αλήθεια ότι πλειάδα επαγγελμάτων και εισαγωγέων αναπτύχθηκε χάρι στην πολιτική αυτή, με συνέπειες τις ψήφους και την οικονομική πατρωνία.

Ο σιδηρόδρομος που με κόπο έφτιαξε ο Τρικούπης αφέθηκε σε όλη την Πελοπόννησο να ρημάξει και στο τέλος να καταργηθεί επί πρωθυπουργίας του. Φυσικά, δεν έλαβε πρόνοια ώστε στη γέφυρα του Ρίου να διέρχεται σιδηροδρομική γραμμή, συνδέοντας την υπάρχουσα Κορίνθου – Πατρών με την προσφάτως ανακαινισμένη, που έφθανε μέχρι το Αγρίνιο.

Ο Τρικούπης λέγεται ότι δεν εκλέχτηκε ούτε βουλευτής (1895), διότι το τρένο στην Αιτωλοακαρνανία λόγω του θορύβου που έκανε φόβισε τους λύκους, οι οποίοι στράφηκαν στα ορεινά με αποτέλεσμα οι κτηνοτρόφοι να τον καταψηφίσουν.

Ο Σημίτης, αποφεύγοντας να έρθει σε ρήξη με τα πάσης φύσεως συμφέροντα, άφησε τον δρόμο της δυτικής Ελλάδος (Πάτρα – Κυπαρισσία) σε πρωτόλεια κατάσταση παρά το ότι υπάρχουν πολλοί τουριστικοί προορισμοί και αρχαιότητες (Ήλιδα, Ολυμπία, ναός Επικουρίου Απόλλωνος, Πύλος κ.λπ.) φοβούμενος, ίσως, μήπως κατηγορηθεί ότι ευνοεί τον τόπο καταγωγής του.

Αρχικά παρουσιάσθηκε ως καινοτόμος πολιτικός και πολλοί ανάσαναν, όταν αναλογίζονταν τι θα συνέβαινε στη χώρα, εάν η εξουσία ευρίσκετο στα χέρια του αντιπάλου του, που αντιπροσώπευε την αδέσμευτη επανάσταση του τίποτα.

Στην πράξη δεν κατάφερε ούτε να επιλέξει συνεργάτες, πολλοί των οποίων απεδείχθησαν φαυλεπίφαυλοι, ούτε να προωθήσει τον εκσυγχρονισμό και τον έλεγχο της κερδοσκοπίας του κεφαλαίου.

Βεβαίως, το να ακολουθήσει κανείς συντηρητική πολιτική δεν συνιστά ατόπημα, εφ’ όσον το επιζητούν οι μάζες («Κοινωνικές τάξεις και πολιτική συμπεριφορά», «Το Ποντίκι», 22 Ιουνίου 2023). Ελέγχεται διότι επαίρετο ότι είναι σοσιαλιστής, ενώ κάλυπτε με λεοντή τη συντηρητικότητα.

Οι λέξεις (και οι ιδεολογίες) κακόπαθαν επί της «Νομαρχίας» του, αφού δόθηκε η εντύπωση ότι ο εκσυγχρονισμός συνδέεται αποκλειστικά με τον Φιλελευθερισμό.

Από την Αρχαιότητα η σχέση πλούτου και πολιτικής παραμένει ισχυρή και αυτονόητη. Επί Σημίτη κορυφώθηκε η διασύνδεση, οδηγώντας την αντιπολίτευση στην απώλεια ψυχραιμίας, καταγγέλλοντάς τον για αρχιερέα της διαπλοκής, νομίζοντας ότι θα δημιουργούσε καθεστώς.

Οι αντίπαλοί του έξαλλοι, ιδιαίτερα ο Καραμανλής, από τη σταθερότητα που διέθετε, αφού το όλο σύστημα τον προωθούσε, κατέφυγαν σε ακρότητες, όπως στο θέμα της εξάλειψης του θρησκεύματος από τις ταυτότητες.

Ο προκαθήμενος της Εκκλησίας εξοργισθείς, και ενισχυόμενος από το δεξιό μέρος του πολιτικού φάσματος, τον κατακεραύνωνε υποστηρίζοντας περί «δεξιάς του Κυρίου» (χωρίς να αναρωτιέται: Εάν ο Ύψιστος είναι αριστερόχειρ;).

Η εκδήλωση στις 6 Νοεμβρίου 2023 προς τιμήν του και η παρουσία μεγάλου αριθμού βουλευτών της θεωρητικά αντίπαλης κυβέρνησης, πολλοί των οποίων υπήρξαν παλαιόθεν οπαδοί του ή συνεργάτες του, δείχνει το πόσο επηρέασε τα πολιτικά ήθη. Φυσικά, πρόκειται για μία τάση που θα συνέβαινε· απλώς εκείνος την επιτάχυνε.

Στη δεκαετία 1980 εντοπίζετο χάος στην εκλογική βάση μεταξύ σοσιαλιστών και συντηρητικών, εν μέρει ως συνέχεια του εμφυλίου και της δικτατορίας. Μακροχρόνια θα προέκυπτε σύγκλιση, αφότου και οι δύο παρατάξεις, για τους λόγους που σημειώθηκαν παραπάνω, θα κινούνταν προς το Κέντρο.

Οι σοσιαλιστές γιατί το διεθνές περιβάλλον είχε κάνει μεταβολή προς τα δεξιά· οι συντηρητικοί διότι όφειλαν να αποκοπούν από παρωχημένες ιδέες, εάν ήθελαν να κυβερνήσουν (Σήμερα ουδείς διαμαρτύρεται για τις ταυτότητες, τον πολιτικό γάμο, την προσέγγιση με τη Βόρεια Μακεδονία κ.λπ.). Δεν παραβλέπεται το γεγονός ότι η οικονομική άνοδος, χωρίς υπέρμετρη αύξηση της ανισοκατανομής, συντηρητικοποιεί τα πλήθη.

Η όλη εικόνα της εκδήλωσης θύμιζε τη «Φάρμα των ζώων», όπου τα επαναστατημένα ζώα βλέπουν κατάπληκτα ότι δεν υφίσταται διάκριση μεταξύ χοίρων και ανθρώπων. Οι πολιτευτές μεταπηδούν από το ένα κόμμα στο άλλο με τον πλέον φυσικό τρόπο. Όπως δείχθηκε («Οι εκλογές στη Δύση και την Ελλάδα», «Το Ποντίκι», 26 Οκτωβρίου 2023) οι νέοι αδιαφορούν για την πολιτική, την οποία κρίνουν αγοραία, καθιστάμενοι ιδιώτες. Η συνεισφορά του Σημίτη στην κατεύθυνση αυτή αποτελεί τη σοβαρότερη συνεισφορά του.

Διαβάστε επίσης:

Μητσοτάκης: Ανθεκτικός ο ελληνικός τουρισμός, εξαιρετικά περιορισμένες οι επιπτώσεις από την «ανάφλεξη» στη Γάζα

Όταν ο Δραγασάκης παραδεχόταν ότι ίσως έγινε λάθος στο ύψος του μαξιλαριού των 37 δισ. (video)

Βίτσας: Περιμένουμε η ομάδα Αχτσιόγλου να βγει από την μέγγενη του σημερινού ΣΥΡΙΖΑ – Δεν έχουμε καταλήξει σε όνομα για το νέο κόμμα (video)