Πριν από λίγες μέρες το Κάιρο κατέστησε σαφές τόσο στην Τρίπολη όσο και στην Άγκυρα ότι η Σύρτη και η αεροπορική βάση Αλ Τζούφρα συνιστούν «κόκκινη γραμμή» στην προώθηση των δυνάμεών τους προς τα ανατολικά. Επιπρόσθετα προειδοποίησε ότι προετοιμάζεται για «νόμιμη στρατιωτική επέμβαση» προκειμένου να εμποδίσει τις υποστηριζόμενες από την Τουρκία δυνάμεις του Σάρατζ να προχωρήσουν στην ανατολική Λιβύη. 

Η προειδοποίηση του Αμπντέλ Φατάχ Αλ Σίσι, που είχε αποδέκτη κυρίως την Άγκυρα, θα μπορούσε να μεταβάλει τη συγκρουσιακή κατάσταση στη Λιβύη. Για παράδειγμα θα μπορούσε να παγώσει προσωρινά τις συγκρούσεις και να οδηγήσει στην έναρξη ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων για την επίλυση του λιβυκού εμφυλίου. 
Ωστόσο θα μπορούσε να προκαλέσει την άμεση αντιπαράθεση μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου, και όχι μόνο, οπότε η απειλή αύξησης της έντασης και της επέκτασης της συγκρουσιακής κατάστασης θα ήταν ορατή. Ας μην ξεχνάμε ότι το Κάιρο έχει την υποστήριξη της Μόσχας και ότι, στην παρούσα φάση, τουλάχιστον 14 ρωσικά μαχητικά αεροσκάφη MiG-29 και SU-24 μεταστάθμευσαν από τη Ρωσία, μέσω Ιράν και Συρίας, στη λιβυκή αεροπορική βάση Αλ Τζούφρα.

Ένα τρίτο σενάριο θα μπορούσε να είναι η de facto διχοτόμηση της Λιβύης. Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να αναμένουμε μια αυξομειούμενης κλίμακας παρατεταμένη συγκρουσιακή κατάσταση στη λιβυκή επικράτεια. Αν όμως προκύψει μια de jure διχοτόμηση, σενάριο που συγκεντρώνει ελάχιστες πιθανότητες, τότε η δυτική Λιβύη μάλλον θα μετατραπεί σε τουρκικό προτεκτοράτο, ενώ στην ανατολική Λιβύη θα ασκούν την επιρροή τους τόσο η Αίγυπτος όσο και η Ρωσία. 
Μάλιστα, στο σενάριο της de jure διχοτόμησης ακυρώνεται και το παράνομο τουρκολιβυκό σύμφωνο οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών της ανατολικής Μεσογείου.

Μπλόφα ή αποφασιστικότητα;
Πολλοί αναλυτές εκτιμούν ότι το Κάιρο μπλοφάρει και ότι δεν πρόκειται να διεξαγάγει καμιά στρατιωτική επέμβαση στη Λιβύη, ακόμη κι αν οι τουρκολιβυκές δυνάμεις καταλάβουν τη Σύρτη, καθότι οι Αιγύπτιοι αντιμετωπίζουν και άλλες σοβαρές προκλήσεις, όπως η αύξηση της έντασης με την Αιθιοπία σχετικά με το φράγμα του Νείλου, οι ατέρμονες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις κατά των τζιχαντιστών του Ισλαμικού Κράτους στη Χερσόνησο του Σινά, αλλά και οι κοινωνικοοικονομικές επιπτώσεις της Covid-19. 

Σίγουρα, στην παρούσα φάση, κανείς δεν γνωρίζει πώς θα αντιδράσουν οι αιγυπτιακές ένοπλες δυνάμεις, ωστόσο ο Αιγύπτιος Πρόεδρος γνωρίζει πολύ καλά ότι, αν οι υποστηριζόμενες από την Άγκυρα δυνάμεις του Σάρατζ καταλάβουν και την πλούσια σε κοιτάσματα υδρογονανθράκων ανατολική Λιβύη, τότε η Τουρκία θα προσεγγίσει επικίνδυνα τα λιβυοαιγυπτιακά σύνορα και θα προκαλεί διαρκείς τριβές και εντάσεις με την Αίγυπτο. 
Πάντως, από τις 22 Ιουνίου, ανεπιβεβαίωτες προς το παρόν πληροφορίες κάνουν λόγο για πτήσεις αιγυπτιακών και ρωσικών μαχητικών αεροσκαφών στον εναέριο χώρο της Λιβύης, γεγονός που αποδεικνύει έως έναν βαθμό την αποφασιστικότητα του Καΐρου. Σε κάθε περίπτωση έχουν δημιουργηθεί οι προϋποθέσεις επέκτασης της συγκρουσιακής κατάστασης στη Λιβύη, γεγονός που πρέπει να λάβει πολύ σοβαρά υπ’ όψιν η Αθήνα.

Το παιχνίδι του Ερντογάν
Η τουρκική αποφασιστική παρέμβαση – επέμβαση στη Λιβύη έχει κατεβάσει απότομα τον πήχη των προσδοκιών της Αιγύπτου, της Ρωσίας, των Εμιράτων, αλλά και άλλων χωρών, όπως η Σαουδική Αραβία, η Γαλλία και η Ελλάδα. Ειδικά οι δύο πρώτες χώρες, Αίγυπτος και Ρωσία, επιδιώκουν απλώς να διατηρήσουν την επιρροή τους, αφού προηγουμένως καταφέρουν να αναχαιτίσουν τις τουρκολιβυκές δυνάμεις δυτικά της Σύρτης. 
Είναι προφανές ότι η Άγκυρα έχει διαρρήξει σε σημαντικό βαθμό τους δεσμούς της με τη Μόσχα, αλλά φαίνεται να βελτιώνει τις σχέσεις της με την Ουάσιγκτον, χάρις στις προσωπικές σχέσεις Ερντογάν – Τραμπ. Ήδη, στις 22 Ιουνίου, η Ουάσιγκτον παρείχε έμμεση στήριξη στην Άγκυρα, μετά τη συνάντηση του Αμερικανού πρέσβη στη Λιβύη, Ρίτσαρντ Νόρλαντ, με τον πρωθυπουργό της κυβέρνησης της Τρίπολης, Φαγέζ Αλ Σάρατζ, στην οποία συμμετείχε και ο διοικητής των αμερικανικών δυνάμεων στην Αφρική, στρατηγός Στίβεν Τάουνσεντ.

Τα πεδία αντιπαράθεσης
Κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων δεκαετιών η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας έστρεψε το ενδιαφέρον της – ιδιαίτερα μετά την αποτυχία της ένταξής της στην Ευρωπαϊκή Ένωση – μακριά από την Ευρώπη επενδύοντας στη μακρά και ιστορική σχέση της με την περιοχή της Μέσης Ανατολής. 
Ωστόσο, μετά την Αραβική Άνοιξη, ο περιφερειακός ρόλος της Τουρκίας δημιούργησε φόβους και ανησυχίες μεταξύ των αραβικών αυταρχικών καθεστώτων, τα οποία άρχισαν να βλέπουν την Άγκυρα ως ιδεολογική και στρατηγική απειλή. Αυτές οι ανησυχίες μεγεθύνονται μετά την απομάκρυνση του Μόρσι (2013), όταν η Τουρκία υποστήριξε την αιγυπτιακή Μουσουλμανική Αδελφότητα.

Τρία βασικά ζητήματα καθορίζουν τη σχέση μεταξύ της Αιγύπτου και της Τουρκίας, ιδίως από τότε που ο Σίσι ανέλαβε την εξουσία:
1. Ο περιφερειακός ρόλος και η επιρροή της κάθε χώρας. Ενώ η Τουρκία θεωρεί τη Μέση Ανατολή ως το κατώφλι της για να ασκεί ηγεμονία και επιρροή, ο Σίσι πιστεύει ότι ο τουρκικός ρόλος είναι πηγή αναταραχής και αστάθειας. Επομένως θα πρέπει να περιοριστεί και να εξαλειφθεί. Αυτός ο ανταγωνισμός μεταξύ Καΐρου και Άγκυρας είναι ορατός σε δύο τουλάχιστον περιφερειακά ζητήματα: τη Λιβύη και την ανατολική Μεσόγειο.
2. Η ανακάλυψη τεράστιων κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην ανατολική Μεσόγειο, η οποία έχει αυξήσει τις υφιστάμενες εντάσεις μεταξύ Καΐρου και Αγκύρας. Το 2015, αφού η Αίγυπτος ανακάλυψε τεράστια κοιτάσματα φυσικού αερίου στην ανατολική Μεσόγειο, επιδίωξε να δημιουργήσει συμμαχίες με τους αντιπάλους της Τουρκίας, δηλαδή την Ελλάδα και την Κύπρο. 

Μάλιστα, το 2019, η Τουρκία εξαιρέθηκε από το νεοσύστατο Φόρουμ Αερίου της Ανατολικής Μεσογείου (East Mediterranean Gas Forum – EMGF), που περιλάμβανε την Κύπρο, το Ισραήλ, την Ελλάδα, την Ιορδανία, την Παλαιστινιακή Αρχή, την Ιταλία και την Αίγυπτο. Το EMGF στοχεύει στην ενίσχυση της παραγωγής φυσικού αερίου στην περιοχή και στη δημιουργία μιας περιφερειακής αγοράς ενέργειας, που θα μπορούσε να εξάγει αέριο στην Ευρώπη.
3. Η συμμαχία μεταξύ της Αιγύπτου και των χωρών του Κόλπου, κυρίως της Σαουδικής Αραβίας και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. Τα τελευταία χρόνια οι εντάσεις της Τουρκίας με τη Σαουδική Αραβία και τα ΗΑΕ αυξάνονται. Ύστερα από μια σύντομη περίοδο οικονομικής, στρατιωτικής και εμπορικής συνεργασίας την περίοδο 2011-2015, η αυξανόμενη δυσπιστία και οι διαφωνίες σηματοδότησαν τη συγκρουσιακή σχέση μεταξύ των δύο πλευρών.

Σημείο καμπής ο Μόρσι
Οι τρέχουσες τουρκοαιγυπτιακές σχέσεις έχουν καθοριστεί από τα γεγονότα του Ιουλίου του 2013, όταν ο αιγυπτιακός στρατός απομάκρυνε τον τότε Πρόεδρο Μοχάμεντ Μόρσι από την εξουσία. Αυτό που ενόχλησε την Άγκυρα δεν ήταν τόσο η εκθρόνιση ενός ηγέτη, αλλά η συνολική στάση της αιγυπτιακής στρατιωτικής ηγεσίας κατά της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. 
Δηλαδή, η φυλάκιση του Μόρσι, η απαγόρευση της πολιτικής πτέρυγας της Μουσουλμανικής Αδελφότητας (Κόμμα Ελευθερίας και Δικαιοσύνης), η απαγόρευση των κοινωνικών της δραστηριοτήτων, η κήρυξή της ως τρομοκρατικής οργάνωσης, αλλά και η ποινικοποίηση της συμμετοχής σε αυτήν. 

Να θυμίσουμε ότι η Τουρκία εκμεταλλεύτηκε τόσο την εξέγερση της πλατείας Ταχρίρ στο Κάιρο (Ιανουάριος του 2011) όσο και την Αραβική Άνοιξη γενικότερα, ως ευκαιρία να επεκτείνει την επιρροή της σε ολόκληρη την περιοχή. Προσπάθησε να οικοδομήσει μια γεωστρατηγική εταιρική σχέση με τις νέες δυνάμεις των ισλαμιστών, που ανέλαβαν την εξουσία στην Αίγυπτο, το Μαρόκο, την Τυνησία και αλλού.
Το νέο καθεστώς του Καΐρου επιδίωξε να αναχαιτίσει την ορμή των οπαδών της Μουσουλμανικής Αδελφότητας όχι μόνο στην Αίγυπτο, αλλά και στο εξωτερικό. Για τον λόγο αυτόν υποστήριξε την αντιισλαμιστική δράση του στρατηγού Χαλίφα Χαφτάρ στη γειτονική Λιβύη. 

Επιπρόσθετα συνεργάστηκε με χώρες του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου (Gulf Cooperation Council – GCC), κυρίως τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, προκειμένου να εξουδετερωθεί η δράση της αιγυπτιακής Αδελφότητας στις χώρες του Περσικού Κόλπου. Μάλιστα, το 2014, η Αίγυπτος και άλλες χώρες του GCC κατάφεραν να αναγκάσουν την Ντόχα να απελάσει μερικούς ηγέτες της αιγυπτιακής Μουσουλμανικής Αδελφότητας, οι οποίοι βρήκαν καταφύγιο στην Κωνσταντινούπολη.
Μια άλλη απαίτηση από το αραβικό μπλοκ κατά της Αδελφότητας ήταν η διακοπή λειτουργίας του καταριανού τηλεοπτικού σταθμού Al Jazeera Mubasher στην Αίγυπτο, καθότι διευκόλυνε την Αδελφότητα να υποκινεί διαδηλώσεις κατά της στρατιωτικής ηγεσίας. 

Παρότι η Ντόχα συνήθιζε να ενδίδει στις απαιτήσεις κατά της Αδελφότητας, η Τουρκία ακολουθούσε σκληρή γραμμή και συνέχιζε να φιλοξενεί ηγετικά στελέχη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, αλλά και να ασκεί άμεση κριτική στη συμπεριφορά των αιγυπτιακών δυνάμεων ασφαλείας κατά των οπαδών του Μόρσι. Επίσης, επέτρεπε τη λειτουργία συγκεκριμένων ΜΜΕ στην Κωνσταντινούπολη, με προπαγάνδα κατά του Σίσι. 
Αυτή η συμπεριφορά της Τουρκίας ήταν η αιτία περαιτέρω επιδείνωσης των σχέσεων των δύο χωρών, σε σημείο που, τον Νοέμβριο του 2013, η Αίγυπτος απέλασε τον Τούρκο πρέσβη από το Κάιρο. Το επόμενο χρονικό διάστημα, ελλείψει διμερούς διπλωματίας, το Κάιρο και η Άγκυρα συχνά πυκνά διαπίστωναν ότι τους χωρίζουν πολυάριθμα ζητήματα. 

Για παράδειγμα το Κάιρο άσκησε σκληρή κριτική κατά της Άγκυρας για την εμπλοκή της στον συριακό εμφύλιο και την εχθρική της στάση κατά του καθεστώτος Άσαντ. Εδώ να επισημάνουμε ότι η Αίγυπτος είναι μια σουνιτική χώρα, ενώ τη Συρία κυβερνά μια αλαουτική μειονότητα ευθυγραμμισμένη στον σιιτικό άξονα (shia axis), εις βάρος της συριακής σουνιτικής πλειοψηφίας.

Οι απόπειρες προσέγγισης
Λίγο πριν από το αποτυχημένο πραξικόπημα κατά του Ερντογάν δηλώσεις αξιωματούχων του AKP φανέρωναν ότι η στάση της Τουρκίας απέναντι στην Αίγυπτο είχε αρχίσει να αλλάζει. Ο τότε Τούρκος πρωθυπουργός Μπιναλί Γιλντιρίμ έστειλε ένα μήνυμα φιλίας προς την Αίγυπτο (11 Ιουλίου 2016) εκφράζοντας την επιθυμία της Τουρκίας για βελτίωση των διμερών σχέσεών τους.
Επίσης ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου έθεσε τη δυνατότητα αποκατάστασης των διμερών εμπορικών και οικονομικών δεσμών και πρότεινε τη διεξαγωγή συνάντησης υπουργικού επιπέδου για την επίτευξη λύσης που θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντα και των δύο χωρών. 

Ωστόσο, αμέσως μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα, η Τουρκία κατηγόρησε την Αίγυπτο για άσκηση βέτο σε σχέδιο ψηφίσματος που καλούσε όλα τα μέρη να «σεβαστούν τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση της Τουρκίας» (η Αίγυπτος, κατά τη στιγμή του αποτυχημένου πραξικοπήματος, είχε μια εκ περιτροπής έδρα στο δεκαπενταμελές Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών).
Σαν να μην έφτανε το βέτο στον ΟΗΕ, δέκα ημέρες μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα στην Τουρκία το αιγυπτιακό Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα για την αναγνώριση της γενοκτονίας των Αρμενίων σηματοδοτώντας την πλήρη αποκοπή των διπλωματικών δεσμών μεταξύ της Αιγύπτου και της Τουρκίας. 

Πάντως το Κάιρο απάντησε εμμέσως στις συνεχείς τουρκικές επιδιώξεις για προσέγγιση, μέσω του εκπροσώπου του υπουργείου Εξωτερικών της Αιγύπτου Αχμέντ Αμπού Ζεΐντ, ο οποίος δήλωσε ότι, για να επιτευχθεί ομαλοποίηση των διμερών τους σχέσεων, η Τουρκία θα πρέπει να αναγνωρίσει τη στρατιωτική ανάληψη του 2013 ως «λαϊκή επανάσταση».
Βέβαια η Τουρκία, η οποία εξακολουθεί να παρέχει ασφαλές καταφύγιο για δεκάδες εξόριστους ηγέτες της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, είναι απίθανο να λάβει θέση ενάντια στην οργάνωση και υπέρ του στρατού της Αιγύπτου.

Πρόσφατα δημοσιεύματα των ΜΜΕ υπογράμμισαν την προσπάθεια της Αιγύπτου να σχηματίσει περιφερειακό συνασπισμό ασφαλείας κατά της Τουρκίας. Αυτό είναι το προτελευταίο επεισόδιο – τελευταίο είναι η κοινή διακήρυξη των πέντε – στις τεταμένες τουρκοαιγυπτιακές σχέσεις. Ο αρχηγός πληροφοριών της Αιγύπτου Αμπάς Καμέλ συναντήθηκε με τους ομολόγους του των χωρών της βόρειας Αφρικής προκειμένου να σχηματίσει αυτό που ονομάζεται «συμμαχία ασφαλείας», ώστε να αντιμετωπιστεί η τουρκική παρουσία στην περιοχή. 
Αιγυπτιακές και λιβυκές πηγές αποκάλυψαν ότι η Αίγυπτος έχει ιδρύσει μια νέα διοίκηση ναυτικής δύναμης, η οποία θα συνεργαστεί με τους Λίβυους μαχητές του στρατηγού Χαλίφα Χαφτάρ για να εμποδίσει τα τουρκικά πλοία να μεταφέρουν βοήθεια στη διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση της Τρίπολης.

Κατά ειρωνικό τρόπο, παρά τις πολιτικές εντάσεις μεταξύ Άγκυρας και Καΐρου, οι οικονομικοί τους δεσμοί έχουν αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Συγκεκριμένα, το 2018, η Αίγυπτος και η Τουρκία σημείωσαν ρεκόρ στο διμερές εμπόριο, με τις τουρκικές εξαγωγές στην Αίγυπτο να ανέρχονται σε 3,05 δισ. δολάρια, αύξηση 29,4% σε σύγκριση με το 2017, ενώ οι αιγυπτιακές εξαγωγές προς την Τουρκία ανήλθαν σε 2,19 δισ. δολάρια, αύξηση 9,68% για την ίδια χρονική περίοδο.

Ο Βασίλης Γιαννακόπουλος είναι γεωστρατηγικός αναλυτής ([email protected])