Στο «Ποντίκι» αρχίζει από την επόμενη Πέμπτη, 9 Μαΐου, μια νέα προσφορά με βιβλία 4 μεγάλων Ελλήνων στοχα­στών, των οποίων το έργο έχει επηρε­άσει σημαντικά την παγκόσμια πολιτι­κή σκέψη. 

Στο «Ποντίκι» αρχίζει από την επόμενη Πέμπτη, 9 Μαΐου, μια νέα προσφορά με βιβλία 4 μεγάλων Ελλήνων στοχα­στών, των οποίων το έργο έχει επηρε­άσει σημαντικά την παγκόσμια πολιτι­κή σκέψη. Πρόκειται για τη «Σειρά “Το Ποντίκι” /΄Ελληνες Στοχαστές» και 4 βιβλία, του Νίκου Πουλαντζά, του Πα­ναγιώτη Κονδύλη, του Κωστή Παπαϊωάννου και του Μιχάλη Ράπτη, του γνωστού Πάμπλο. Έτσι, λοιπόν, από την επόμενη Πέμπτη αρχίζουμε με το βιβλίο του μεγάλου Έλληνα διανοητή Νίκου Πουλαντζά «Η κρίση των δικτα­τοριών – Πορτογαλία – Ελλάδα – Ισπα­νία». Ένα σημαντικό βιβλίο, εξαιρετικά χρήσιμο για την ιστορική μας αυτο­γνωσία, όπως έγραψε ο Άγγελος Ελεφάντης στον «Πολίτη» το 2006, στο οποίο όμως «το ρωμαίικο δεν έδωσε τη σημασία που του άξιζε». Δημοσι­εύουμε σήμερα, λοιπόν, ολόκληρη τη συγκεκριμένη παρουσίαση του Άγγ. Ελεφάντη, για να μπορέσει «το ρωμαί­ικο να δώσει στο βιβλίο του Πουλαντζά τη σημασία που του αξίζει».
 
«Ήταν φθινόπωρο του 1975, έναν χρόνο περίπου µετά την πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας (1967-1974), όταν ο Νίκος Πουλαντζάς µου έδωσε να διαβάσω ένα δοκίµιό του, στα γαλλικά γραµµένο, που εκείνο τον καιρό το είχε στο τελευταίο στά­διο επεξεργασίας. Ήταν κάπου εκατό δακτυλόγραφες σελίδες και θα εκδι­δόταν από γαλλικό εκδοτικό οίκο στο τέλος του χρόνου. Το δακτυλόγραφο εκείνο είναι το ανά χείρας βιβλίο, που κυκλοφόρησε το πρώτον στη Γαλ­λία (εκδόσεις Maspéro, 1975), στη συνέχεια και στα ελληνικά (εκδόσεις Παπαζήση, 1976) σε µετάφραση της Χριστίνας Αγριαντώνη και του Απόστο­λου Αποστολόπουλου. Η θεώρηση και επιµέλεια της µετάφρασης ήταν δική µου.
 
Η ελληνική έκδοση της «Κρίσης των δικτατοριών» εξαντλήθηκε γρήγορα και, δυστυχώς, έκτοτε δεν επανεκ­δόθηκε. Τώρα, το Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς» το ξαναφέρνει στο φως, τριάντα χρόνια µετά! Τόσος λόγος έγι­νε αυτά τα χρόνια για τη δικτατορία, τη χούντα, τους βασανιστές και τα βα­σανιστήρια, τον αντιδικτατορικό αγώ­να και την αντίσταση, τόσα και τόσα αφιερώµατα εφηµερίδων, περιοδι­κών και ραδιοτηλεοπτικών σταθµών επαναλαµβάνονταν στις επετείους σχεδόν τελετουργικά, τόσα άρθρα, βιβλία, χρονικά και κοµµατικά κείµε­να κυκλοφόρησαν έκτοτε για το θέµα της δικτατορίας, και συνέδρια έγιναν επιστηµονικά, κι ωστόσο, στο µικρό αυτό βιβλιαράκι του Νίκου Πουλα-ντζά, µε τις διεισδυτικότατες αναλύ­σεις του, το ρωµαίικο δεν έδωσε τη σηµασία που του άξιζε.
 
Κι όµως άξιζε, και άξιζε πολύ. Διότι «Η κρίση των δικτατοριών» ήταν (και εί­ναι) σηµαντικό έργο που, αν το προσέ­χαµε, θα συνέβαλλε στην ιστορική µας αυτογνωσία και την κατανόηση των δι­αδικασιών που έφεραν την «επάρατο» στην εξουσία, τον Απρίλη του 1967, µε τις καταστροφικές για τον τόπο συνέ­πειες. Θα ήµασταν, σίγουρα, πιο προ­σεκτικοί απέναντι στις πληβειακές και επιφανειακές αντιλήψεις, που ερµή­νευαν ανεκδοτολογικά την πτώση της δικτατορίας µέσα σε ελάχιστες ηµέ­ρες, τον Ιούλιο του 1974.
 
Δεν το προσέξαµε, δυστυχώς, ού­τε η ανανεωτική Αριστερά, παρόλο που ο Πουλαντζάς, µέλος του ΚΚΕ Εσωτερικού, έγραφε από τη σκοπιά της ανανέωσης και ως µαρξιστής που ήταν. Κι ωστόσο, πάλι δυστυχώς,
 
 Η «Κρίση των δικτατοριών» ήταν όχι µόνο σπουδαίο βιβλίο, όχι µόνο από τις πρώτες µελέτες για τη δικτατορία – γράφτηκε κυριολεκτικά εν θερµώ ενώ ακόµη το τοπίο της µεταπολίτευ­σης ήταν ακαταστάλαχτο και θολό -, αλλά και γιατί, κατά τη γνώµη µου, εξακολουθεί µέχρι σήµερα να είναι η οξυδερκέστερη µελέτη επί του θέµατος. Το γιατί αυτή η «απροσεξία», αυτή η αναπηρία είναι άλλο ζήτηµα. Δεν µπορώ να το συζητήσω σ’ αυτό το µικρό σηµείωµα.
 
Ο αναγνώστης µπορεί να διαβάσει το βιβλίο του Νίκου Πουλαντζά µε ωφέλεια και να αναγνωρίσει µόνος του την αξία του. Παρά ταύτα, λίγα λόγια είναι απαραίτητα.
 
Ο Νίκος Πουλαντζάς αντιµετωπίζει τη δικτατορία ως ειδική µορφή Κρά­τους Εκτάκτου Ανάγκης θεωρώντας την, τυπολογικά, ως µορφή στρα­τιωτικής δικτατορίας. Σε τούτη την κρίση τον βοήθησαν οι επεξεργασί­ες του για το σύγχρονο κράτος του µονοπωλιακού καπιταλισµού και το Κράτος Εκτάκτου Ανάγκης που είχε διατυπώσει στο έργο του «Φασισµός και δικτατορία», το 1970 (εκδόσεις
Maspéro).
 
Οδηγείται στο συµπέρασµα περί του στρατιωτικού χαρακτήρα της δι­κτατορίας (όπως και του καθεστώτος Σαλαζάρ στην Πορτογαλία και Φράνκο στην Ισπανία) καθ’ όσον η κύρια πολιτική της δύναμη ήταν στρατιωτι­κοί που χρησιμοποίησαν το σύνολο του Σώματος των Ελλήνων Αξιωματι­κών τόσο για την επιβολή της δικτα­τορίας όσο και για την άσκηση της εξουσίας επί επτά συναπτά έτη.
 
Βέβαια, οι στρατιωτικοί δεν έδρα­σαν μόνοι τους, αλλά δέχτηκαν σοβα­ρή επικουρία και από άλλες πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις, ο πυρήνας όμως της εξουσίας τους ήταν στρατι­ωτικός, κάτι που εντελώς θολά περι­γράφει ο κοινόλεκτος όρος «Χούντα». Ο στρατός, λοιπόν, έδρασε ως πολιτι­κή δύναμη εξουσίας της δικτατορίας, αυτός ήταν που τη διαχειρίστηκε χά­ρη σε προσίδιους μηχανισμούς, κα­τασταλτικούς, κυβερνητικούς και δια­χειριστικούς.
 
Το καθεστώς αυτό ήταν προϊόν μιας βαθύτατης πολιτικής κρίσης, όπως κά­θε μορφή Κράτους Εκτάκτου Ανάγκης, που προσέβαλε τον ελληνικό κοινωνι­κό σχηματισμό και το πολιτικό του σύ­στημα, παρά την ήττα της Δεξιάς στις εκλογές του 1963 και 1964 (Ιουλιανά, αποστασίες, κυβερνητική αστάθεια, ακατασίγαστες λαϊκές κινητοποιή­σεις, ματαίωση των εκλογών την άνοι­ξη του 1967).
 
Η κρίση αυτή έδειξε ότι το πολιτι­κό σύστημα δεν μπορούσε να αναπαραχθεί «φυσιολογικά» ως κοινοβου­λευτική δημοκρατία, στην οποία άλ­λωστε η μόνιμη μετεμφυλιοπολεμική δικτατόρευση είχε φτάσει στα όριά της. Η επέμβαση των στρατιωτικών αποτέλεσε μια τομή με την οποία επι­χειρήθηκε η αποκατάσταση της ηγε­μονίας με νέους όρους και η διατήρη­ση του καθεστώτος της ιμπεριαλιστι­κής εξάρτησης. Η τομή αυτή ήταν μια βίαιη, στρατιωτική επέμβαση και με τη στρατιωτική βία συντηρήθηκε ώς το τέλος, χωρίς να καταφέρει να εξο­μαλυνθεί.
 
Η στρατιωτική δικτατορία, κατά τον Πουλαντζά, ως ειδική μορφή Κρά­τους Εκτάκτου Ανάγκης, δεν ήταν φα­σισμός, όπως το σύνολο σχεδόν των αναλύσεων περί αυτής εδογμάτισε και τότε και εκ των υστέρων. Και τού­το διότι η Χούντα δεν ήταν κόμμα φα­σιστικό, όπως το ναζιστικό στη Γερμα­νία και το φασιστικό στην Ιταλία κατά τον μεσοπόλεμο. Δεν είχε οργανώσει μάζες σε προσίδιους, φασιστικού τύ­που, μηχανισμούς, δεν είχε δράσει ιδεολογικά και πολιτικά πριν από την άνοδο των στρατιωτικών στην εξου­σία, ούτε κατά τη διάρκεια της επταε­τίας. Έτσι, δεν είχε πετύχει τον εκφα-σισμό των κρατικών μηχανισμών, των συνδικάτων, των αντιπροσωπευτικών σωμάτων, μηδέ της αστικής μονοπωλιακής τάξεως εξαιρουμένης.
 
Όπως ο ίδιος δείχνει στο έργο του «Φασισμός και δικτατορία», που είχε προηγηθεί (1970), ο φασισμός είναι μια ιδιότυπη μορφή Κράτους Εκτά­κτου Ανάγκης, που δεν πρέπει να συγ­χέεται ούτε με τις μορφές στρατιωτι­κών δικτατοριών ούτε με τις αυταρχι­κές μορφές του κράτους του μονοπω­λιακού καπιταλισμού. Τα κατ’ εξοχήν χαρακτηριστικά του φασισμού – ναζι­σμού είναι ο πλήρης εκφασισμός της κοινωνίας χάρη στη δράση του φα­σιστικού κόμματος και η άσκηση της πολιτικής με μιλιταριστικά μέσα.
 
Δεν είναι όλες οι δικτατορίες φασισμός· ο «πανφασισμός» ήταν ιδέα ξένη στον Πουλαντζά. Οι πολιτικές συνέπειες της θέσης αυτής ήταν ση­μαντικές, μολονότι ούτε τα κόμματα της Αριστεράς είχαν υιοθετήσει τις απόψεις του και τα οποία παρέμειναν στην, τριτοδιεθνίστικης προέλευσης, άποψη περί του φασιστικού χαρακτή­ρα της δικτατορίας.
 
Ο Πουλαντζάς εστιάζει την προσο­χή του όχι μόνο στην περίπτωση της Ελλάδας, αλλά ξανοίγεται στον ευρω­παϊκό χώρο περιλαμβάνοντας στην ίδια τυπολογία της στρατιωτικής δι­κτατορίας την περίπτωση της Πορτο­γαλίας και της Ισπανίας. Οι διαφορές ανάμεσα στις τρεις στρατιωτικές δι­κτατορίες ορατές αλλά και οι ομοιό­τητες διδακτικές.
 
Με τη μελέτη του αυτή ο Πουλαντζάς δείχνει το πλέγμα εξαρτήσε­ων μεταξύ Χούντας και Παλατιού, Χούντας και αμερικανικού ιμπεριαλι­σμού, Χούντας και των αστικών κομ­μάτων. Συνάμα επισημαίνει πως η αρ­χική ανοχή προς το δικτατορικό καθε­στώς της ενδογενούς αστικής τάξης, όπως την ονομάζει, μεταστρέφεται σε ανοιχτή αντίθεση περί το 1972-73 καθώς αυτή και οι συναρτημένες σ’ αυτήν αστικές πολιτικές δυνάμεις προσανατολίζονται πλέον προς την ΕΟΚ.
 
Δείχνει επίσης τη σχέση του καθε­στώτος με τις λαϊκές τάξεις και στρώ­ματα που σε καμιά περίπτωση δεν κατάφερε να προσεταιρισθεί. Η δι­κτατορία ήρθε ως δικτατορία στρα­τιωτικών μηχανισμών, διατηρήθηκε ως δικτατορία, χωρίς ποτέ ν’ αποκτή­σει λαϊκό έρεισμα. Ποτέ δεν πήγε πέ­ρα από «στρατολογημένα» άτομα ή ομάδες, κορπορατιστικές, ατόμων. Γι’ αυτό και η αντιδικτατορική αντίθεση ήταν γενική, μολονότι η ενεργητική αντίσταση ήταν περιορισμένη, με κο­ρυφαία περίπτωση το Πολυτεχνείο. Ωστόσο, τονίζει ο Πουλαντζάς, οι λα­ϊκοί αγώνες «έδρασαν εξ αποστάσε­ως», δεν έπληξαν άμεσα τη δικτατο­ρία. Γι’ αυτό και η έξοδος από τη δι­κτατορία έγινε από τη δεξιά πόρτα.
 
Τέλος, λέγει ο Πουλαντζάς, ο συ­γκεκριμένος  πολιτικός  μηχανισμός που επέφερε την καταστροφή του πο­λιτικού πυρήνα του καθεστώτος, ήταν το κατά του Μακαρίου πραξικόπημα στην Κύπρο, με συνέπεια τη διάσπα­ση του Στρατού στην Κύπρο και την Ελλάδα και την απειλή ελληνοτουρκι­κού πολέμου. Παρόμοιες ήταν και οι διαδικασίες που οδήγησαν στην ανα­τροπή των δικτατοριών Πορτογαλίας και Ισπανίας.
 
Και άλλα σημεία είναι σημαντικά στο έργο του Πουλαντζά, που έχουν ιδιαίτερη σημασία σήμερα. Για παρά­δειγμα, η απόρριψη «του κόσμου χω­ρίς σύνορα», η απόρριψη της ιδεολο­γίας της «επιθυμίας», η απόρριψη της άποψης του «υπερκράτους των ΗΠΑ» όπως και της άποψης ότι τα εθνικά κράτη έχουν ξεπερασθεί.
 
Εξ άλλου ο Πουλαντζάς όχι μό­νο δεν παραμελεί τις συγκεκριμένες μορφές του πολιτικού πεδίου – κόμ­ματα, κράτος, κρατικοί μηχανισμοί – αλλά, αντίθετα, προβάλλει προσφυείς και πρωτότυπες αναλύσεις για το σύγχρονο κράτος. Είναι ο κατεξοχήν στοχαστής του σύγχρονου κράτους. Αλλά συνάμα, ως μαρξιστής, εστιάζει πάντα την προσοχή του σ’ αυτά που γίνονται στο κοινωνικό επίπεδο, στις συγκεκριμένες μορφές που προσλαμ­βάνει η ταξική πάλη, στους μετασχη­ματισμούς της εργατικής δύναμης σε εθνικό και διεθνικό επίπεδο, στις νέ­ες στρατηγικές διεθνοποίησης του κε­φαλαίου, στις νέες μορφές ιδεολογι­κής επιβολής.
 
Στην αναλυτική και θεωρητική του πρακτική εστιάζει πάντοτε την προ­σοχή του στις συγκεκριμένες κατα­στάσεις και τις κοινωνικές συγκρού­σεις που διεξάγονται στο πλαίσιο και των εθνικών κρατών και του διεθνούς μονοπωλιακού καπιταλισμού.
 
Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που ο Νί­κος Πουλαντζάς αναδείχθηκε σε μια από τις σημαντικότερες μορφές θε­ωρητικών του «αριστερού ευρωκομμουνισμού», σε στενή σχέση με άλ­λους Ευρωπαίους μαρξιστές, στην Ιταλία, τη Γαλλία, τη Μ. Βρετανία, την Ισπανία.
 
Στον τόπο μας σήμερα λίγοι θυμού­νται τον Πουλαντζά, δηλαδή το έργο του. Οι πολλοί, αν κάτι έχουν ακούσει γι’ αυτόν είναι ότι αυτοκτόνησε και, γενικώς, τον εκλαμβάνουν σαν κάποι­ον που λάμπρυνε το όνομα της Ελλά­δας στο εξωτερικό. Δυστυχώς, ούτε το Ινστιτούτο «Νίκος Πουλαντζάς», που φέρει το όνομά του, έπραξε ακό­μη όσα θα έπρεπε για να αναδειχθεί και να εκλαϊκευτεί το έργο του. Ελπί­ζουμε, ωστόσο, ότι η ανά χείρας έκ­δοση της «Κρίσης των δικτατοριών» που κυκλοφορεί μαζί με την επανέκ­δοση του «Φασισμός και δικτατορία» θα συμβάλουν στην επικαιροποίηση της προσωπικότητας και του έργου τού Νίκου Πουλαντζά».
 
Τι έχει πει ο Θάνος Μικρούτσικος για τον Νίκο Πουλαντζά
 
«Τον Πουλαντζά δεν τον γνώρι­σα, έφυγε πολύ νωρίς. Όμως, εί­χα διαβάσει τα βιβλία του και τον θαύμαζα. Τότε, εμείς ως νέοι άν­θρωποι, και στη δεκαετία του’60 και στη δεκαετία του ’70, διαβάζαμε πάρα πολύ. Αρκετοί από εμάς είχαμε προσανατολιστεί στις πολιτικές επιστήμες και τη φιλοσοφία που προωθούσε τον μαρξισμό στη Γαλλία. Νομίζω ότι τα σημαντικότερα ρεύματα του Μαρξισμού από το ’60 και μετά μπορεί κάποιος να τα βρει στη Γαλλία, με πολλούς κοινωνικούς επιστήμονες όπως ο Αλτουσέρ. Οι απόψεις και τα γραπτά του Πουλαντζά, κυρίως πάνω στα θέ­ματα του κράτους, ήταν ό,τι πιο σημαντικό και πιο πρωτοποριακό στη μαρξιστική σκέψη τη δεκαε­τία του ’70…».

Ακολουθήστε το topontiki.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις.

Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, τη στιγμή που συμβαίνουν.