Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης: Το πάθος της αντίστασης

Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης: Το πάθος της αντίστασης

Για τον μέσο Νεοέλληνα η έννοια του «ακούω» ορίζεται ως «σκέφτομαι τι θα πω όταν πάψει να μιλάει ο άλλος» και για τον μέσο πολιτικό ως «μιλάω χωρίς καν να σκέφτομαι – φτάνει να μη μιλάει ο άλλος!».

Δουλειά μου είναι να μετουσιώνω τον λόγο σε πράξη. Πράξη που, αν κι επιτελείται στη σκηνή και όχι στην «πραγματική» ζωή, εν τούτοις δεν αποχωρίζεται από την έννοια της δραστικότητας. Γι’ αυτό και όταν μέσα στην πληθώρα των λόγων, άρθρων, συνεντεύξεων, συζητήσεων, blogs, twitter κ.λπ. που μας βομβαρδίζουν καθημερινά, μου ζητείται να γράψω κάτι για τη σημερινή κατάσταση της χώρας, νιώθω ιδιαίτερα διστακτικός: Μια ακόμη άποψη… Και;.. Κάτω από τέτοιες συνθήκες, αν ο λόγος δεν συνοδεύεται από συγκεκριμένες προτάσεις, απλώς αυξάνει τον θόρυβο.

Τι να προτείνω όμως;

Η βαθύτερη προσωπική μου απογοήτευση δεν πηγάζει από την τωρινή ή την όποια χρόνια οικονομική δυσπραγία: όπως πολύ εύστοχα παρατήρησε ο Jean Louis Martinelli*, «η ιστορία των πολιτισμών δεν είναι απογραφή υλικών αγαθών. (…) Και στο κάτω – κάτω, όσοι κινούμαστε στον χώρο των τεχνών είμαστε συνηθισμένοι σε κρίσεις (κι αν περιστασιακά απουσιάζουν οι έξωθεν, εμείς οφείλουμε να ερχόμαστε διαρκώς σε ρήξη με τον ίδιο μας τον εαυτό)».

Όχι, ο κυνισμός μου πηγάζει από τη συνειδητοποίηση ότι τελικά το κύριο χαρακτηριστικό που συνδέει τους σύγχρονους Έλληνες με τους προγόνους μας είναι το πάθος της αντίστασης. Ο καθένας θα συμφωνούσε, φαντάζομαι, ότι ο ηρωισμός ενάντια στους στρατούς των φασιστών, για παράδειγμα, ουδόλως υπολείπεται σε μεγαλείο της αναχαίτισης των Μήδων και Περσών. Το «Όχι» – πώς να το κάνουμε – ως λαός το ’χουμε!

Το «Ναι»;

Και όταν λέω «Ναι» συμπεριλαμβάνω το «Ίσως» – ακόμη και το «Όχι» – με την προϋπόθεση ότι προηγουμένως έχουμε ακούσει τι είπε ο συνομιλητής μας. Ότι υπήρξε δηλαδή ουσιαστική επικοινωνία, με επιχειρήματα χτισμένα το ένα πάνω στο άλλο, και η συζήτηση στόχευσε σ’ ένα σημείο συνάντησης – έστω κι αν αυτό ήταν «συμφωνούμε ότι διαφωνούμε». Εκεί πιστεύω ότι έγκειται και η μεγαλύτερη διαφορά από τους προγόνους μας. Γιατί μου είναι απλώς αδύνατο να φανταστώ ότι οι πολίτες που θέσπισαν το «Τίς αγορεύειν βούλεται;» δεν ακούγανε τον αγορευτή. Για τον μέσο Νεοέλληνα, απ’ την άλλη, η έννοια του «ακούω» ορίζεται ως «σκέφτομαι τι θα πω όταν πάψει να μιλάει ο άλλος» και για τον μέσο πολιτικό ως «μιλάω χωρίς καν να σκέφτομαι – φτάνει να μη μιλάει ο άλλος!». Παρότι έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που επέστρεψα απ’ το εξωτερικό, ομολογώ ότι ακόμα σοκάρομαι όταν παρατηρώ τους συμπολίτες μου σε συνθήκες συνέλευσης, συνεδρίου ή έστω απλής επαγγελματικής συνάντησης: όταν κάποιο κινητό θα χτυπήσει, ο κάτοχός του, αντί να σπεύσει να το κλείσει, θα σηκωθεί να το απαντήσει. Κάποιος άλλος δεν θ’ αντέξει άκαπνος πάνω από μια ώρα και θα βγει επειγόντως στο μπαλκόνι. Ένας τρίτος θα αρχίσει να επιχειρηματολογεί με τον διπλανό του, η συζήτηση θα εξελιχθεί σε πηγαδάκι κ.ο.κ. Τι είν’ αυτό που προκαλεί τη συγκεκριμένη συμπεριφορά; Το DNA μας; (Θα ήταν άκρως προσβλητικό να δεχτούμε ότι γενετικά το «attention span»** του μέσου ενήλικου Έλληνα είναι προγραμματισμένο να κυμαίνεται στα επίπεδα ενός δεκατετράχρονου Βορειοευρωπαίου!). Συνεπώς θα πρέπει να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι στην κουλτούρα μας δεν καλλιεργείται η έννοια του σεβασμού προς τον ομιλητή. Αν σταθούμε λίγο έξω απ’ τον χρόνο και κοιτάξουμε τα βραχυπρόθεσμα διακυβεύματα της σύγχρονης Ελλάδας, θα τα βρούμε ασφαλώς θλιβερά: τα spreads θα εξακοντιστούν στις χίλιες ή θα πέσουν στις τριακόσιες; Θα αναδιαρθρωθεί ή δεν θα αναδιαρθρωθεί το χρέος; Θα κυβερνήσουμε εμείς ή οι άλλοι;

Και;..

Για μένα το ουσιαστικό ερώτημα είναι: Υπάρχει η παραμικρή ελπίδα η γενιά αυτή των Ελλήνων ν’ αρχίσει να ακούει; Και ως εκ τούτου, να επικοινωνεί; Και κατ’ επέκταση, να συνεργάζεται; Όταν η ιστορική στιγμή απαιτεί σύμπνοια και όχι αναγκαστικά υπό μορφή αντίστασης (π.χ. αντι-μνημόνιο); Η απάντηση σ’ αυτό δεν μπορεί παρά να είναι «Όχι». Γιατί ο μέσος μεσήλιξ Έλληνας αντιλαμβάνεται την έννοια της συλλογικότητας μόνο μέσα από την αντιπαράθεση μ’ έναν κοινό εχθρό.

Και οι κατοπινές γενιές;

Σε σύγκριση με τα τωρινά, τα δικά μας φοιτητικά χρόνια τα χαρακτήριζε μια απύθμενη άγνοια. Αυτή μας η άγνοια όμως μετουσιωνόταν σε ιδεαλισμό – κι ελπίδα. Οι σημερινοί φοιτητές, αντίθετα, μού φέρνουν στον νου τον ορισμό «Απαισιόδοξος είναι ο αισιόδοξος μ’ εμπειρία». Πολλοί μου έχουν δηλώσει ότι τους λείπει η πολυτέλεια του ονειρεύεσθαι. Αν όμως οι σημερινοί νέοι αρχίσουν να ακούνε ουσιαστικά ο ένας τον άλλον, μήπως θ’ ανακαλύψουν, αν όχι ένα κοινό όραμα, τουλάχιστον ότι υπάρχουν κι άλλοι τρόποι ν’ αντιμετωπίζεις το επιχείρημα του διπλανού σου πέρα απ’ την απόλυτη περιφρόνηση/καχυποψία;

Γι’ αυτό, ίσως το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι ν’ αφήσουμε τα mea/tua culpa (που, ειρήσθω εν παρόδω, δεν συνοδεύτηκαν από ούτε μία ουσιαστική πράξη μεταμέλειας ή τιμωρίας) και ν’ αρχίσουμε απλά να εκπαιδεύουμε τους νέους πώς ν’ ακούνε.

Κωνσταντίνος Αρβανιτάκης

Σκηνοθέτης,

διευθυντής της Δραματικής Σχολής του Ωδείου Αθηνών

και πρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου

* Καλλιτεχνικός διευθυντής του Theatre Nanterre Amandiers – στο στρογγυλό τραπέζι που έλαβε χώρα το περασμένο Σάββατο στο Εθνικό Θέατρο στο πλαίσιο της Γενικής Συνέλευσης της Ένωσης των Θεάτρων της Ευρώπης.

** Εύρος προσοχής. (Δεν είναι τυχαίο ότι ο όρος – σε αντίθεση με τόσους άλλους ξενόφερτους – δεν χρησιμοποιείται ευρέως στην καθημερινή μας επικοινωνία).