Οι νέες τεχνολογίες δημιουργούν πλούτο χωρίς πολλούς ή και καθόλου εργαζομένους

Οι νέες τεχνολογίες δημιουργούν πλούτο χωρίς πολλούς ή και καθόλου εργαζομένους

Στην Ελλάδα έχουμε ήδη ξεχάσει ό,τι ξέραμε σχετικά με την εργασία. Η μνημονιακή συντριβή όλων των κεκτημένων έχει διαλύσει τα θεμέλια δεκαετιών. Και σε συνδυασμό με την πίεση από το ρεκόρ ανεργίας έχει ουσιαστικά απαξιωθεί η έννοια «εργαζόμενος» όσο ποτέ άλλοτε τους δυο προηγούμενους αιώνες.

Το πρόβλημα, όμως, δεν αφορά μόνο τη χώρα μας, έστω κι αν εμείς βιώνουμε την πιο σκληρή μορφή επιθετικότητας στα εργασιακά σ’ όλη την Ευρώπη. Το ακόμα χειρότερο είναι πως η τεχνολογική επανάσταση φέρνει βιβλικών διαστάσεων αλλαγές στην εργασία, τόσο στον δυτικό όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο.

Όλες οι προηγούμενες «επαναστάσεις» (αγροτική, βιομηχανική κ.λπ.) είχαν βασικό άξονα το ότι υπήρχε ανάγκη χεριών, εργατικού δυναμικού δηλαδή. Ακόμα και στις περιπτώσεις κατάφωρης εκμετάλλευσης του μόχθου του εργαζομένου, η συμμετοχή του ήταν απαραίτητη για την πλουτοπαραγωγική διαδικασία.

Οι μεγάλες εφευρέσεις του 19ου αιώνα, λοιπόν, από τον ηλεκτρισμό ώς τη μηχανική, μεταμόρφωσαν τις κοινωνίες. Για τους εργαζομένους, βέβαια, που έζησαν τη μετάβαση, η εμπειρία της βιομηχανοποίησης ήταν εφιαλτική. Μάλλον, όμως, υπάρχουν και χειρότερα.

Εποχή διαιρέσεων

Η μοντέρνα ψηφιακή επανάσταση που ζούμε στις αρχές του 21ου αιώνα μάς έχει δώσει το iPhone και το Ίντερνετ, αλλά την ίδια στιγμή διαταράσσει και «διαιρεί» τον κόσμο σε κλίμακα μεγαλύτερη από ό,τι έχουμε δει εδώ και πάνω από έναν αιώνα.

Οι νέες τεχνολογίες, δηλαδή το Ίντερνετ, η μηχανική νοημοσύνη και η προηγμένη ρομποτική, άρχισαν ήδη να παράγουν πρωτοφανείς καινοτομίες. Κατασκευάζονται πια οχήματα χωρίς οδηγό, αεροσκάφη drones, φορτηγά πλοία δίχως πλήρωμα, μηχανές που μεταφράζουν στο λεπτό εκατοντάδες γλώσσες και τεχνικά μέσα που μηδενίζουν την απόσταση μεταξύ γιατρού και ασθενούς, καθηγητή και μαθητή.

Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, η οδήγηση αυτοκινήτου θεωρείτο από τα πολύπλοκα πράγματα που μόνο ο άνθρωπος μπορούσε να κάνει. Κι όχι, φυσικά, ένα κομπιούτερ. Το 2011 η Google ανακοίνωσε ότι δημιουργεί παντελώς αυτόνομα οχήματα, χωρίς ανάγκη ανθρώπινης πλοήγησης. Το να οδηγεί κάποιος ταξί ή φορτηγό ήταν ώς τώρα επάγγελμα, μέσω του οποίου ο εργαζόμενος μπορούσε να εξασφαλίσει μια αξιοπρεπή διαβίωση. Η οδήγηση χωρίς… οδηγό, όμως, έρχεται να βάλει ένα τέλος σε αυτό. Ήδη η αντίστροφη μέτρηση έχει αρχίσει. Μεγάλες αυτοκινητοβιομηχανίες δημιουργούν το αυτοκίνητο που… πηγαίνει μόνο του.

Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας δημιουργείται τεράστιος πλούτος χωρίς την ανάγκη πολλών ή και καθόλου εργαζομένων. Για τους περισσότερους, άλλωστε, το να έχουν δουλειά δεν αποτελεί πλέον εγγύηση ενός αυξανόμενου ή έστω επαρκούς για την επιβίωση εισοδήματος. Κάτι που το βλέπουμε να εντείνεται και στον δυτικό κόσμο μετά το 2000.

Οικονομία – ρομπότ

Αν θα θέλαμε να συνοψίσουμε την κατάσταση στην οποία τώρα πια εισήλθε η παγκόσμια οικονομία, η πιο ενδεικτική φράση θα ήταν «πλούτος χωρίς εργαζόμενους, εργαζόμενοι χωρίς πλούτο». Δηλαδή το σύστημα έπαψε πλέον να έχει ανάγκη τον εργαζόμενο στη δημιουργία του πλούτου. Η οικονομική δραστηριότητα «αποϋλοποιείται» κι αυτοματοποιείται, υποβοηθούμενη από την έκρηξη της τεχνολογίας.

Ώς τώρα, οι δυσάρεστες συνέπειες έχουν επηρεάσει κυρίως μεσαίων και χαμηλών προσόντων εργαζομένους στις πλούσιες χώρες. Το εισόδημα αυτών με πάρα πολύ υψηλό επίπεδο εξειδίκευσης εκτοξεύθηκε στα ύψη, ενώ οι μισθοί όλων των υπολοίπων συμπιέστηκαν προς τα κάτω. Στις περισσότερες χώρες – μέλη του ΟΟΣΑ οι πραγματικοί μέσοι μισθοί έμειναν στάσιμοι, είτε μειώθηκαν από το 2000 κι έπειτα.

Στο άμεσο μέλλον, όμως, είναι δεδομένο ότι οι «βαριές» συνέπειες θα γίνουν αισθητές απ’ όλους σχεδόν τους εργαζομένους παγκοσμίως, με τρεις τρόπους:

◆ Πρώτον, η άνοδος της «μηχανικής νοημοσύνης» σημαίνει ότι όλο και περισσότεροι εργαζόμενοι πρόκειται να δουν τις θέσεις τους να απειλούνται. Κι αυτό δεν θα ισχύσει μόνο για ανειδίκευτους εργάτες, αλλά και για δουλειές που βρίσκονται πολύ πιο ψηλά στην κλίμακα δεξιοτήτων, όπως καθηγητές και γιατροί. Ήδη η τηλεϊατρική θεωρείται ότι θα ρίξει το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης, ενώ στην ανώτατη εκπαίδευση τα on-line μαθήματα θα επιτρέπουν σε έναν μόνο καθηγητή να κάνει τη δουλειά που πριν απαιτούσε δεκάδες καθηγητές (και μαθητές) με φυσική παρουσία σε κάθε αίθουσα. Κάτι που σημαίνει και φτηνότερο κόστος διδασκαλίας, με αντίστοιχες ελαφρύνσεις για δημόσια και ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα.

Ενδεικτικά, ένα on-line μάστερ μεγάλου πανεπιστημίου δίχως φυσική παρουσία στοιχίζει περί τα 7.000 δολάρια, ενώ το ίδιο, αλλά «παραδοσιακά» στον χώρο του πανεπιστημίου, φτάνει τα 25.000 δολάρια.

◆ Δεύτερον, η δημιουργία πλούτου στην ψηφιακή εποχή αποδεικνύεται προς το παρόν πως γεννά ελάχιστες θέσεις απασχόλησης, συγκριτικά με το μέγεθος των εταιρειών και τα κέρδη τους. Η τεχνολογία, δηλαδή, με τη μορφή που τη βλέπουμε τις τελευταίες δεκαετίες, δεν δημιουργεί θέσεις εργασίας. Ιδέες μετασχηματίζονται σε εταιρείες με τεράστια κέρδη κι ελάχιστους εργαζομένους. Πριν από λίγους μήνες πωλήθηκε εταιρεία υψηλής τεχνολογίας, η Oculus, που εξαγοράστηκε από το Facebook για 2 δισ. δολάρια. Η Oculus απασχολεί όλους κι όλους 75 εργαζομένους! Εξάλλου, οι δύο παγκόσμιοι γίγαντες της μοντέρνας οικονομίας, η Google και το Facebook, απασχολούν λιγότερους από 50.000 ανθρώπους η καθεμία. Το προσωπικό, δηλαδή, της Google αντιστοιχεί με τους εργαζομένους δυο ελληνικών τραπεζών.

◆ Τρίτον, αυτές οι ιστορικής σημασίας μετατοπίσεις ήδη γίνονται εμφανείς στις αναδυόμενες οικονομίες. Η Foxconn, η εταιρεία – μεγαθήριο της Κίνας και σύμβολο του manufacturing (της οικονομίας παραγωγής – κατασκευής), απασχολούσε 1,5 εκατ. εργάτες που συναρμολογούσαν ηλεκτρονικά εξαρτήματα για τα πολυτελή κινητά τηλέφωνα των δυτικών αγορών. Τώρα, ενώ το κόστος εργασίας κρίνεται ασύμφορο και το κόστος της αυτοματοποιημένης παραγωγής πέφτει, η Foxconn αλλάζει τους εργάτες της με ρομπότ. Ενδεικτικό του κλίματος πανικού ανάμεσα στους εργαζομένους είναι τα ειδικά πλέγματα με τα οποία η εταιρεία πρόσφατα κάλυψε τα παράθυρα στους κοιτώνες. Προληπτικό μέτρο λόγω της… επιδημίας αυτοκτονιών απελπισμένων υπαλλήλων. Πέρα από φτηνότερα, τα ρομπότ δεν αυτοκτονούν κιόλας…

Το οικονομικό μοντέλο της Κίνας στρέφεται πια περισσότερο στο ηλεκτρονικό εμπόριο και τις υπηρεσίες, κι όχι πια τόσο στην… κινεζοποιημένη γραμμή παραγωγής. Η Alibaba, που πρόσφατα ταρακούνησε το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης με απογείωση της μετοχής της με το καλημέρα, έχει μόλις 20.000 εργαζομένους. Κι ενώ απασχολεί μόνο τόσους, η αξία της ξεπέρασε αυτές των Coca-Cola, Facebook και IBM!

Για να γίνει αντιληπτό για τι μεγέθη μιλάμε, αρκεί να αναφέρουμε ότι η Alibaba ελέγχει πάνω από το 75% του ηλεκτρονικού λιανικού εμπορίου στην Κίνα. Αποτελεί έναν συνδυασμό Amazon και e-Bay, διευκολύνοντας τους αγοραστές και τους πωλητές αγαθών. Ο ετήσιος τζίρος της φτάνει στα 4,7 δισ. ευρώ, όσο περίπου το 3% του ΑΕΠ της Ελλάδας. Κι όλα αυτά με εργατικό δυναμικό μόλις 20.000 υπαλλήλων! Η αύξηση των κερδών της τα τελευταία χρόνια δεν συνεπάγεται και νέες προσλήψεις υπαλλήλων. Ούτε αναλογικά, αλλά ούτε και σε απόλυτους αριθμούς.

Στον… αυτόματο

Η ραγδαία τεχνολογική μεταμόρφωση της οικονομίας υπονομεύει τον παραδοσιακό τρόπο που έχουν οι φτωχές χώρες για να επιτύχουν την ανάπτυξη, τη βιομηχανοποίηση, όπως κάνανε μέχρι τώρα. Η μαζική μετατόπιση εργαζομένων από τα χωράφια στα εργοστάσια φρενάρεται, με συνέπεια την παγκόσμια αύξηση της ανεργίας, που δεν έχει πιάσει ακόμα ταβάνι. Η hi-tech επανάσταση, λοιπόν, κατέστησε τη βιομηχανική επανάσταση οικονομικά ασύμφορη.

Όλο και περισσότερη δουλειά παραγωγής μπορεί τώρα να αυτοματοποιηθεί, δημιουργώντας αυτό που οι οικονομολόγοι ονομάζουν «πρώιμη αποβιομηχάνιση». Κι αν αυτή η νέα πραγματικότητα ξεκίνησε από τις αναπτυσσόμενες χώρες, π.χ. Ινδία, Κίνα, είναι δεδομένο ότι ήδη έχει φτάσει με σπριντ και στη Δύση, η οποία τσαλακώνει με πρωτοφανείς ρυθμούς τα εργασιακά κεκτημένα. Οι θέσεις εργασίας πανεύκολα χάνονται, αλλά όλο και πιο δύσκολα ανακτώνται…

Στην παγκόσμια οικονομική ιστορία, βιομηχανική οικονομία σημαίνει πλούσια οικονομία. Το πρόωρο φρενάρισμα θεωρείται μεγάλη σπαζοκεφαλιά. Δεν προσφέρεται καμιά διέξοδος στην ανεργία, με όλες τις δυσβάσταχτες κοινωνικές της συνέπειες, ενώ ακόμη δεν υπάρχει προς το παρόν εναλλακτική στρατηγική για να μετατραπεί μια πιο φτωχή χώρα σε πλουσιότερη.

Ταξικό χάσμα

Το ολοένα και αυξανόμενο μισθολογικό χάσμα μεταξύ μιας ελίτ με υπερπροσόντα και του μέσου εργαζομένου είναι απειλητικό. Εξοργισμένοι ψηφοφόροι, εγκλωβισμένοι στην ανεργία ή σε δουλειές με χαμηλούς μισθούς, αρχίζουν να αναζητούν εξιλαστήρια θύματα. Στις ανεπτυγμένες χώρες η άνοδος της ξενοφοβίας και της Ακροδεξιάς έχει πάρει διαστάσεις επιδημίας. Στις φτωχότερες, στρατιές ανέργων αποτελούν τη σίγουρη συνταγή για εξτρεμισμό και αναταραχές. Στην πραγματικότητα, θα ήταν προς το τεράστιο συμφέρον των κυβερνήσεων να εργασθούν για την άρση των εμποδίων που μπαίνουν ανάμεσα στους εργαζομένους και στον πλούτο, ειδικά απ’ όταν στην εξίσωση προστέθηκε η τεχνολογία.

Η άσβεστη δίψα της κερδοσκοπίας, όμως, κάνει τις πολυεθνικές ακόμα πιο επιθετικές, ούσες από θέση ισχύος. Οι όποιες φωνές για αυξήσεις στον κατώτατο μισθό συναντούν τις σκληρές αντιδράσεις των μεγάλων εταιρειών που απειλούν ότι κάτι τέτοιο θα σημάνει απολύσεις και απλώς θα επισπεύσει την αντικατάσταση των εργαζομένων από μηχανές. Οι κυβερνήσεις ουσιαστικά υποκύπτουν, ακολουθώντας μια «πονηρή» μέθοδο που ξεφορτώνεται νομοθεσίες και κανονισμούς προστασίας του εργαζομένου στο όνομα μιας πιο ευέλικτης αγοράς εργασίας.

Επί της ουσίας, το ποτάμι μοιάζει να έχει πάρει τον δρόμο του. Παραγωγική διαδικασία, υπηρεσίες, ακόμα και χειρονακτικές εργασίες περνάνε στα χέρια της τεχνολογίας, των ρομπότ, της μηχανικής νοημοσύνης. Το χρήμα πλέον μπορεί να γεννιέται και να αυξάνεται δίχως τον άνθρωπο!

Ακόμη, όμως, και στο ιδανικό σενάριο όπου οι κυβερνήσεις θα ήθελαν πραγματικά να βοηθήσουν στο πρόβλημα, δεν θα ήταν τόσο για να το λύσουν όσο για να το… καθυστερήσουν. Καθώς η τεχνολογία καλπάζει με φρενήρεις ρυθμούς και ακυρώνει όλο και περισσότερες δουλειές, μοιάζει αναπόφευκτο οι εργαζόμενοι να αμείβονται με συνεχώς χαμηλότερους μισθούς.

«Δύο κόσμοι»

Πρόσφατα, το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης πραγματοποίησε έρευνα όπου μελέτησε πάνω από 700 διαφορετικά επαγγέλματα για να διαπιστώσει το αν και πόσο εύκολα θα μπορούσαν να αυτοματοποιηθούν, ώστε να μη γίνονται από ανθρώπους. Τα αποτελέσματα, εφιαλτικά! Το 47% των εργασιακών θέσεων στον δυτικό κόσμο κινδυνεύει σοβαρά να «αυτοματοποιηθεί» στα επόμενα 10-20 χρόνια.

Παγκοσμίου φήμης οικονομολόγοι θεωρούν ότι ακόμα και ο ίδιος ο καπιταλισμός βρίσκεται υπό απειλή. Όχι μόνο λόγω του περιορισμού της αγοραστικής δύναμης των καταναλωτών – εργαζομένων, αλλά και μη προσφέροντας πια το δέλεαρ της ευημερίας στον μέσο υπάλληλο. Μην ξεχνάμε ότι όλο το κυρίαρχο οικονομικό σύστημα στήθηκε πάνω στο αμερικάνικο όνειρο, όπου η σκληρή δουλειά σημαίνει, υποτίθεται, ευκαιρία για πλουτισμό.

Τα νέα δεδομένα στην εργασία δημιουργούν πρωτοφανή ψαλίδα μεταξύ μιας προνομιούχας ελίτ και της μεγάλης πλειονότητας των εργαζόμενων, αλλά και μεταξύ όσων σωρεύουν πλούτο και των εργαζομένων. Παράλληλα, δημιουργούν μια τεραστίων κι ανεξέλεγκτων διαστάσεων (κι αντιδράσεων) δεξαμενή ανεργίας.

Στη νέα μορφή που παίρνει η αγορά εργασίας δημιουργούνται δύο πόλοι: Αυτός της κορυφής, με «προνομιούχους» ανώτερους υπαλλήλους που διαθέτουν εξαιρετικά υπερπροσόντα, και αυτός με τους αναλώσιμους εργαζομένους, αφήνοντας πολύ λίγες θέσεις απασχόλησης στη μέση. Την ίδια ώρα, η τεχνολογία, με τον τρόπο που αξιοποιείται, καταβροχθίζει θέσεις εργασίας, γεμίζοντας τη δεξαμενή ανέργων, εξαπλώνοντας διαρκώς το εύρος των εργασιών που μπορούν να αυτοματοποιηθούν. Έτσι ο εργαζόμενος εξαναγκάζεται πλέον σε έναν ανταγωνισμό τόσο με τους υπόλοιπους όσο και με τις μηχανές.

Ήταν, όμως, αυτή ακριβώς η μεσαία τάξη που αποτελούσε τον σταθεροποιητικό παράγοντα στην κοινωνία και την πολιτική τα τελευταία 70 περίπου χρόνια. Αυτή η έκλειψη της μέσης τάξης των εργαζομένων πρόκειται να σημάνει μεγάλες κοινωνικές και πολιτικές αναταραχές κι αλλαγές. Όλο και περισσότεροι απασχολούμενοι, καταρτισμένοι ή ανειδίκευτοι, αδυνατούν να δημιουργήσουν έστω και λίγο πλούτο μέσω του εισοδήματος της δουλειάς τους. Την ίδια στιγμή, ο πλούτος συμπυκνώνεται, τείνει να μαζεύεται όλο και σε λιγότερους.

Ήδη η τωρινή γενιά των εργαζομένων στην Ελλάδα αλλά και παγκόσμια, αντιμετωπίζει την ανεργία, την υποαπασχόληση και τους στάσιμους μισθούς. Φαινόμενο που εκτιμάται ότι θα ενταθεί. Στο μεταξύ, πολλές από τις δουλειές που μπορούν να γίνουν από ανθρώπους χωρίς υψηλή εξειδίκευση (αλλά και όχι μόνο), σταδιακά αυτοματοποιούνται. Έτσι, οι στρατιές των ανέργων, που ανταγωνίζονται μεταξύ τους για ειδικότητες που, ακόμη, οι μηχανές δεν μπορούν να κάνουν, διασφαλίζουν ότι οι μισθοί για τις περισσότερες δουλειές θα παραμείνουν χαμηλοί.

Δημιουργείται μια πρωτόγνωρη κοινωνική βόμβα, λοιπόν. Μια νέα ραγδαία αυξανόμενη τάξη «απόκληρων», πενιχρά αμειβόμενων εργαζομένων και περιθωριοποιημένων ανέργων, στους οποίους η αγορά εργασίας δεν θα δίνει καμιά ευκαιρία να ξεφύγουν…