Η Μαντώ Μαυρογένους και η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα είναι οι μόνες γυναίκες που διασώθηκαν στην συλλογική μνήμη από τα χρόνια του πολέμου της Ελληνικής Ανεξαρτησίας. Από εκεί και πέρα, η απουσία τους από τις σελίδες της Επανάστασης του 1821 εύλογα δημιουργεί ερωτήματα των οποίων οι απαντήσεις δεν είναι απλώς γνωστές ή αλλιώς είναι αποσιωπημένες.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε το ιστορικό περιβάλλον και τις κυρίαρχες αντιλήψεις της εποχής σχετικά με τη θέση και το ρόλο της γυναίκας στην κοινωνία, πόσω μάλλον το ρόλο της στον πόλεμο, τις επαναστάσεις, τις εξεγέρσεις,– υποθέσεις αυστηρά ανδρικές. Ούτε ο ίδιος ο Παπαρηγόπουλος που εκφράζει την επίσημη ιστορική άποψη του Έθνους, δεν χαλάλισε καμία αναφορά στον ρόλο των γυναικών στην Επανάσταση του ’21. Ωστόσο, η ένταση των γεγονότων στην γέννησή τους δημιουργεί μια νέα δυναμική που δεν μπορεί να παραβλεφθεί ούτε να ανατραπεί από τις εμπεδωμένες αναχρονιστικές αντιλήψεις. Η δυναμική της ιστορίας συντρίβει τις βεβαιότητες των θνησιγενών εποχιακών αντιλήψεων.

Χαρακτηριστική είναι η παντελής αποσιώπηση της παρουσίας της Μαντώς Μαυρογένους στην Τροιζήνα το 1827 από τον Νικόλαο Δραγούμη που την περιγράφει. Κατά τα άλλα, η Μαντώ Μαυρογένους που καταγόταν από ελληνική οικογένεια της Ρουμανίας υπήρξε μια αδιαμφισβήτητη ηρωίδα του Αγώνα. Μια γυναίκα εντυπωσιακά μορφωμένη ακόμα και για τα ευρωπαϊκά δεδομένα, επηρεασμένη από τα προτάγματα του Διαφωτισμού με σπουδές στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία και ιστορία σε κολέγιο στην Τεργέστη. Μια γυναίκα που μιλούσε άπταιστα Γαλλικά, Ιταλικά και Τουρκικά.

Η Υδραία Μπουμπουλίνα Πινότση γεννήθηκε μέσα στις φυλακές της Κωνσταντινούπολης όταν η μητέρα της Σκεύω επισκέφτηκε τον σύζυγό της, Σταυριανό Πινότση, τον οποίο είχαν φυλακίσει οι Οθωμανοί για τη συμμετοχή του στα Ορλωφικά. Πρόκειται για μια γυναίκα με εξαιρετικά σημαντική συμβολή στο αγώνα της Ανεξαρτησίας, εξαιρετικά δυναμική και με έντονη προσωπικότητα και δράση.

Οι «Φιλικές»

Οι πληροφορίες σχετικά με την συμμετοχή των γυναικών στη Φιλική Εταιρία είναι ελάχιστες και αμφισβητήσιμες καθώς, όπως είναι γνωστό, επρόκειτο αφ’ ενός για μυστική οργάνωση όπου τηρείτο η μυστικότητα, έδιναν όρκο πίστης και επικοινωνούσαν με κώδικες, ψευδώνυμα και συνθηματικές λέξεις, άρα δεν υπάρχουν διαθέσιμα επαρκή τεκμήρια, και αφ’ ετέρου, απαγορευόταν από το καταστατικό της εταιρείας η συμμετοχή των γυναικών.

«Πρωτομάνα των Φιλικών»

Η Ελισάβετ Υψηλάντη, Ελληνίδα αριστοκράτισσα από σημαντική οικογένεια της Μολδαβίας με καταγωγή από την Βόρειο Ήπειρο, υπήρξε κατά την προεπαναστατική περίοδο του 1821 η δεύτερη σύζυγος του Ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας, Κωνσταντίνου Υψηλάντη. Χαρακτηρίστηκε ως η Πρωτομάνα των Φιλικών”, καθώς ήταν εκείνη που οργάνωσε τις προκαταρτικές συναντήσεις προσωπικοτήτων της εποχής στα σαλόνια της, με το πρόσχημα φιλολογικών συναντήσεων, οι οποίες οδήγησαν τελικά στη σύσταση της Φιλικής Εταιρείας, της οποίας η ίδια υπήρξε ένα από τα πρώτα γυναικεία μέλη.

Η ηλικιωμένη αρχόντισσα από το Κίεβο της Ρωσίας δεν εμπόδισε τους υιούς της να τρέξουν στην Ελλάδα. Έδωσε πρώτα την ευχή της στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ώστε να αρχίσει την επανάσταση στη Μολδοβλαχία, ως αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας και ύστερα από λίγο καιρό έδωσε τη συγκατάθεσή της και στο Δημήτριο Υψηλάντη λέγοντας: «Αν είναι να ελευθερωθεί η Ελλάς από την αποστολήν και αυτού του παιδιού μου, που μου έμεινεν, ας το στερηθώ και αυτό. Ας πάει με την ευχή μου!» Μαζί με την ευχή της, προσέφερε στον Αγώνα και ολόκληρη την περιουσία της.

Η Κυριακή Ναύτη σύζυγος του γιατρού, Μιχαήλ Ναύτη, ανακαλύπτει στις αρχές του 1820 μυστικά έγγραφα σχετικά με την δράση της Φιλικής Εταιρίας στο γραφείο του άντρα της. Η αποκάλυψη αυτή θέτει σε κίνδυνο της μυστικότητα της εταιρείας και τίθεται ζήτημα σοβαρό για το τι πρέπει να γίνει με την γυναίκα του Ναύτη. Τον Μάρτιο του 1820, η γυναίκα όχι μόνο ορκίστηκε στη μυστική οργάνωση αλλά αναλαμβάνει και ενεργό δράση σχετικά με την συγκέντρωση χρημάτων για την ετοιμασία της Επανάστασης. Από τις πρώτες της αποστολές ήταν να στείλει από την Σμύρνη 3.000 γρόσια στην υποδουλωμένη Ελλάδα. Η ίδια μάλιστα διέθεσε τα κοσμήματα της και ένα μέρος της πατρικής της περιουσίας στον αγώνα της Εθνεγερσίας. Η Κυριακή Ναύτη είναι η πρώτη γυναίκα που έδωσε τον όρκο των Φιλικών.

Στη συνέχεια και άλλες γυναίκες άρχισαν να μπαίνουν στο νόημα της οργάνωσης. Σημαντική είναι η συμβολή της Μαριγώς Ζαραφοπούλα που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Φέρεται πως είχε κάποιαν ανάμιξη με υποθέσεις της Φιλικής Εταιρείας τις οποίες και διεκπεραίωσε, όπως το ότι συνέβαλε στο να δραπετεύσουν οι γιοι του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη που διέμεναν στην Κωνσταντινούπολη ως αιχμάλωτοι. Κυνηγημένη από την Πόλη, η Ζαραφοπούλα κατάφερε να μεταβεί στην Ύδρα της επαναστατημένης Ελλάδας, κομίζοντας μαζί της μεγάλο χρηματικό ποσό το οποίο διέθεσε για τις ανάγκες της επανάστασης. Την προσφορά της στον αγώνα , πιστοποίησαν με σχετικά έγγραφα αρκετοί σημαντικοί οπλαρχηγοί όπως οι Γενναίος Κολοκοτρώνης, Χατζηχρήστος Νικηταράς κ.ά.

Σχετικά με την Ευφροσύνη Νέγρη, κανει λόγο η συγγραφέας Παρρέν: «Ειργάσθη, προς διάδοσιν των κυοφορουμένων τότε φιλελευθέρων ιδεών και η αίθουσα της απετέλει το κέντρον των μυστικών συναθροίσεων των μεμυημένων ομογενών. Υπό τας μυροβόλους ανθοδέσμας των πολυτελών δοχείων, εκρύβοντο τα εγχειρίδια* και τα όπλα, τα οποία κρυφά και μεταξύ δύο φιλοφρονήσεων μετεβιβάζοντο εις τους ήρωας, οίτινες υπό τοιούτων γυναικών ενεθαρρύνοντο εις την ευγενή και μεγάλην απόφασιν να πληρώσωσι με το αίμα τους την ελευθερία της χώρας των»

Ακόμα γίνεται λόγος για την Ρωξάνη Σούτσου και Δόμνα Βισβίζη. Από μια επιστολή της που σώζεται και αναφέρεται στο ξεκίνημα της Επανάστασης στο Ιάσιο, διαφαίνεται τόσο η γνώση απορρήτων υποθέσεων όσο και η ενεργός δράση της Ρωξάνης στον χώρο της Φιλικής Εταιρείας. Η Ρωξάνη Σούτσου ήταν γυναίκα ενός σημαντικού προσώπου της Φιλικής Εταιρείας και τελευταίου Έλληνα ηγεμόνα της Μολδαβίας, του Μιχαήλ Σούτσου, στενού συνεργάτη του Αλέξανδρου Υψηλάντη.

Τέλος, σημαντική υπήρξε η προσφορά της εξ Αίνου Θρακιώτισσας Δόμνας Βισβίζη που αφιέρωσε τη ζωή της στην απελευθέρωση του Έθνους. Λέγεται ότι μυήθηκε κι αυτή στην Φιλική Εταιρεία από τον άντρα της Χατζηαντώνη Βισβίζη. Ξόδεψε όλη την περιουσία της στην συντήρηση του πλοίου της που πρόσφερε στον αγώνα.