Η έκθεση Κωνσταντά

Όπως ήδη είπαμε, ο Κωνσταντάς είχε επιφορτιστεί από την κυβέρνηση να αποκτήσει μια γενική αντίληψη για την κατάσταση της παιδείας στην αγωνιζόμενη χώρα. Εν μέσω του απελευθερωτικού αγώνα, η κυβέρνηση είχε στις προθέσεις της να ιδρύσει σε όλες τις πρωτεύουσες των επαρχιών από μια κεντρική σχολή αλληλοδιδακτικής μεθόδου και μια ανώτερη σχολή γραμματικής και στοιχείων θετικών επιστημών.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στην κεντρική σχολή αλληλοδιδακτικής του Άργους αποστέλλονταν από κάθε επαρχία δυο με τρεις καλοί στη γλώσσα νέοι προκειμένου να εκπαιδευτούν. Έτσι, η σχολή αυτή λειτουργούσε ταυτόχρονα και ως σχολή εκπαίδευσης δασκάλων. Σε γενικές γραμμές, παρά τις αξεπέραστες αντικειμενικές δυσκολίες που υπήρχαν, οι προσπάθειες να στηθεί ένα στοιχειώδες εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να θεωρηθούν επιτυχείς.

Παράλληλα με το Άργος και την Αθήνα, υπήρχαν και στη νησιωτική Ελλάδα σχολεία που λειτουργούσαν ικανοποιητικά. Μάλιστα, η νησιωτική Ελλάδα διέθετε καλύτερα σχολεία. Ξεχωρίζουν αυτά των Τήνου, Σίφνου, Πάρου, Νάξου και κυρίως η σχολή της Πάτμου, στην οποία η κυβέρνηση φιλοδοξούσε να αποδώσει την παλιά της (αρχαία) φήμη. Φυσικά και στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας όπου υπήρχε η δυνατότητα, ιδρύθηκαν και λειτούργησαν σχολεία που μόρφωσαν την πρώτη γενιά των ελεύθερων Ελλήνων.

Τι γλώσσα μιλούσαν οι αγωνιστές

Από το 1821, παράλληλα με την περιπέτεια της συγκρότησης του κράτους, ο νέος ελληνισμός βρέθηκε αντιμέτωπος με το πολυπλοκότερο, ουσιαστικότερο και βαθύτερο ζήτημα που κλήθηκε ιστορικά να αντιμετωπίσει: την ίδια του τη γλώσσα. Με ποια γλώσσα δηλαδή θα μιλά και θα γράφει, θα διδάσκει στα σχολεία, θα σκέφτεται, θα νομοθετεί, θα συνεννοείται, θα αισθάνεται και θα δημιουργεί. Ώς τότε η γλώσσα παράδερνε στην προφορική εκδοχή της, όπως αυτή αποτυπωνόταν σε διάφορες διαλέκτους που μιλούνταν σε επιμέρους περιοχές του ελληνόφωνου κόσμου. Από την κρητική έως την ποντιακή διάλεκτο, τα κερκυραϊκά και τα κυπριακά, τα μανιάτικα και τα μακεδονίτικα, τα πελαγίσια και τα βουνίσια, η γλώσσα ήταν σκόρπια στους πέντε ανέμους, όπως και ο διάσπαρτος στον κόσμο ελληνισμός.

Στην ουσία, ακόμα και στις μέρες μας το περίφημο όσο και περιφρονημένο γλωσσικό μας ζήτημα παραμένει ανοιχτό σαν χαίνουσα πληγή, παραγκωνισμένο από τον καταναλωτικό εφησυχασμό μας που επιμένει να χαρίζει την επιλεκτική του προσοχή, κοινώς να σκοτίζεται, κατά βάση για τις ζάντες αλουμινίου των πολυτελών αυτοκινήτων μας!

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι η νεοελληνική γλώσσα, από την εποχή του 1821 έως και τις μέρες μας, έχει υποστεί τις μεγαλύτερες μεταβολές από οποιαδήποτε άλλη εθνική γλώσσα της δυτικής Ευρώπης στο ίδιο διάστημα. Με δυο λόγια, οι απόφοιτοι του ελληνικού σχολείου δυσκολεύονται να αναγνώσουν ένα κείμενο ελάχιστων δεκαετιών πιο πίσω, μένοντας αποκομμένοι ουσιαστικά από την πνευματική παράδοση του τόπου μας. Δηλαδή είναι πιθανότερο να διαβάσει ένας σημερινός Έλληνας τον Μπαλζάκ στο πρωτότυπο παρά τον Παπαδιαμάντη.
Ταυτόχρονα είναι γνωστό ότι τη γραμματεία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας την εισάγουμε από την αλλοδαπή, μαζί με τις ηλεκτρικές κουζίνες και τα κελαριστά κινητά μας.

Εις αναζήτηση γλώσσας…

Καθώς γράφει ο Φίνλεϊ, στην υπό εξέταση περίοδο του 1821, την Ελλάδα την κατοικούσαν δυο φυλές, οι Έλληνες και οι Αρβανίτες, που λαλούσαν, φυσικά, τα ελληνικά και τ’ αρβανίτικα. Ωστόσο, πέραση είχαν και οι προφορικές ντοπιολαλιές, αυτές που με άνεση και γνήσιο αίσθημα ομιλούνταν από τους τοπικούς πληθυσμούς, δηλαδή τους Μανιάτες και τους Λαλαίους, τους Υδραίους και τους Ψαριανούς, τους Βραχωρίτες και τους Σουλιώτες.

Το 1821 όλοι λαλούσαν, αλλά ελάχιστοι έγραφαν. Η γραφή και η ανάγνωση ανήκε αποκλειστικά στους (μορφωμένους) ιερείς, στους λεγόμενους γραμματικούς, στους σπουδαγμένους και στους εμπόρους. Ανάμεσα στον πληθυσμό κάποιοι είχαν μάθει και μερικά κολλυβογράμματα στα αλληλοδιδακτικά σχολεία, ίσα όμως που να καταφέρνουν να ορνιθοσκαλίζουν τις σκέψεις τους, δίχως καν να έχουν τη δυνατότητα να αντεπεξέλθουν, για παράδειγμα, στις απαιτήσεις του πολεμικού ταχυδρομείου.

Οι διαφορές μεταξύ της προφορικής παράδοσης, όπως αυτή εκφραζόταν από τα ελάχιστα δείγματα που έχουν διασωθεί στη γραπτή μεταφορά της, και της γραφής των λογίων και των γραμματικών ήταν αγεφύρωτες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Μιαούλη, ο οποίος μιλούσε τ’ αρβανίτικα φαρσί και μπέρδευε τα άρθρα – «…ο γυναίκας μου» έλεγε, όταν προσπαθούσε να μιλήσει ελληνικά –, και του γραμματικού του Σαλτέρη, ο οποίος έγραψε κατεβατά από ακατάληπτες ελληνικούρες.

«Τότε δε τότε και αυτός ο σοβαρότατος Πλούτων μετά του αγριωτάτου Κερβέρου ήθελον μειδιάσει, βλέποντες εξ ενός μέρους τον εχθρόν απηλπισμένως κατά των ελληνικών πλοίων ορμώντα ως άγριος αίλουρος και από το άλλο τους Ελληνας, πότε μεν αντικρούοντας την ορμήν των και εις μηδέν αυτήν λογιζομένους, ως άλλοι μεγαλόφρονες και των μικρών άξιοι καταφρονηταί λέοντες, πότε εφορμόντας κατ’ αυτών, ως υψιπετείς αετοί και δριμείς σαρκοφάγοι ιέρακες, πότε πάλιν τον Δίαν μιμουμένους και ως εξ ύψους του ουρανού μακρόθεν τους εχθρούς κεραυνοβολούντας, και άλλοτε τον νεκρόν προσποιουμένους, ως ο γέρων της οικείας αίλουρος τους όνυχάς του προς τους μύας, υπό την όρασιν των εχθρών αποκρύπτοντας…».

Φανταστείτε τον Μιαούλη να περιγράφει ο ίδιος τη ναυμαχία! Με τι χυμώδη λαλιά θα απέδιδε τα γεγονότα και τη διάθεσή του! Η απώλεια αυτή είναι ανυπολόγιστη, καθώς αφηνόμαστε στο ανούσιο παραλήρημα μιας απερίγραπτης αρχαΐζουσας, η οποία ρεκάζει σε βάρος του πραγματικού, αφανίζοντας κυριολεκτικά τόσο τον ναυμάχο όσο και την ίδια τη ναυμαχία.

Έτσι, αυτή η αδυναμία στη γραφή αφάνισε κυριολεκτικά τους τρόπους και το σκέπτεσθαι των αγωνιστών. Όλα μεταφέρονται μέσα από την πεπαιδευμένη γραφή των λογίων, αλλοιωμένα από την απονευρωμένη αρχαΐζουσα, η οποία κόπτεται διά το γλαφυρόν του ύφους, το συναρμολογημένο των λέξεων και τη ρητορική ευφράδεια. Με δυο λόγια, μαθαίνουμε για τις μάχες από αυτούς που δεν πάτησαν το ποδάρι τους σε πεδίο μάχης…

Αυτό που ακολούθησε ήταν αναμενόμενο: όλοι αυτοί οι άξεστοι αναλφάβητοι, αυτοί που έγραψαν την Ιστορία του τόπου με το αίμα τους, έπρεπε να παραδώσουν την πολιτική διακυβέρνηση στα χέρια εγγράμματων. Όσοι τίμησαν τα όπλα, όφειλαν να τηρήσουν τώρα και υπακοή· θα μιλούσαν και θα έγραφαν οι φρακοφορεμένοι για λόγου τους. Το νέο κράτος έπρεπε να βρει μιαν ελεύθερη γλώσσα που να μην είναι «μολυσμένη» από τους τουρκισμούς και τους αρβανιτισμούς.

Έτσι όλα τα Απομνημονεύματα μάς παραδόθηκαν στην καθαρεύουσα, απονευρωμένα, στυφά, άοσμα. Η ζωντανή, χυμώδης λαϊκή λαλιά πέρασε εκτός νόμου και μαζί της οι αληθινές γνώμες των αγωνιστών, οι καθαρές εντυπώσεις τους, τα ήθη τους, ο τρόπος σκέψης τους, τα αισθήματά τους. Η ευπρεπής και καλλιεπής γλώσσα των λογίων μίλησε για λογαριασμό πολεμιστών που αγνοούσαν παντελώς την ευπρέπεια και την καλλιέπεια, αποτινάζοντας, ωστόσο, το δουλικό παρελθόν όπως αυτό αποτυπωνόταν στη φτωχή και αγενή λαϊκή γλώσσα.

Οι γραμματικοί, με άλλα λόγια, προσέφεραν ευεργεσία στον Αγώνα, καθώς έγιναν το δεξί καλλίγραφο χέρι και το επίσημο συγκροτημένο μυαλό της επικοινωνίας μεταξύ του μετώπου και της κυβερνήσεως. Απώλεια ωστόσο παραμένει το γεγονός ότι φίμωσαν τη χοντροκομμένη λαϊκή άποψη, που είχε κάθε δικαίωμα να εκφραστεί.