«Το μεγαλείο της μνήμης λέγαν οι γηραιότεροι κρύβεται σ’ ό,τι γεννά ένα βουνό ολόφρεσκο κι ανάλαφρο που σχηματίζει στον ορίζοντα της όρασης βαθύ, ουράνιο τόξο»

Μια ποιητική συλλογή που ξεχώρισε από την τελευταία εκδοτική «φουρνιά», είναι αυτή της Πανεπιστημιακού Βάλιας Τσάιτα Τσιλιμένη «Είδη Πρώτης Ανάγκης», που κυκλοφόρησε από τον «Κέδρο».

Τη συνάντησα στη γενέθλια πόλη της, τη Θεσσαλονίκη, σε ένα τελευταίο ταξίδι της από τη Γενεύη, όπου ζει τα τελευταία χρόνια και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Λογοτεχνία, Γλώσσα και Μετάφραση

Είδη Πρώτης Ανάγκης: γιατί αυτός ο τίτλος;

Τα τελευταία χρόνια η ανθρωπότητα ζει πολλαπλασιασμένα δράματα. Σε μια πρόσφατη διάλεξή του στη Γενεύη, ο διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης κ. Ν. Σταμπολίδης μίλησε για έναν κόσμο θρυμματισμένο, για μια σειρά θραυσμάτων που λαμβάνουν χώρα σε παγκόσμιο επίπεδο φορτίζοντας ό, τι θα ήταν συλλογικά δυνατόν με πρόσημο αδυναμίας. Η συνθήκη του πολέμου μοιάζει να εκμεταλλεύεται κάθε παρόμοια διάσπαση του συλλογικού, η Ιστορία φαίνεται πως βυθίζεται και πάλι σε μια αναδίπλωση των δυνατοτήτων της, σε μια νέα στροφή εμμονικής καταστροφής, αν όχι διαγραφής της διαφορετικότητας. Η έννοια του ανθρώπινου κατακερματίζεται εύκολα, η πρόοδος της τεχνολογίας θυμίζει επικίνδυνα τα αδυσώπητα φτερά του αγγέλου του Klee, τα ερμηνευμένα μέσα από τις θέσεις για την Ιστορία του Benjamin, όταν επιμένουν να απομακρύνουν τον άγγελο από τη φροντίδα των ερειπίων, του παρελθόντος, τη φροντίδα στην οποία αποβλέπει ο ίδιος επίμονα. Κι όλα αυτά στο όνομα μιας « προόδου », η οποία τυγχάνει να προδίδει τον ανθρώπινο χαρακτήρα της, παραδίδοντας εύκολα τη θέση της σε μια τεχνολογικά ανθρώπινη διάσταση. Οι Φιλοσοφικές Σχολές, οι Ανθρωπιστικές Επιστήμες  « πουλάνε » πλέον λιγότερο καθώς « κανείς » δεν έχει – ή δε του επιτρέπεται τελικά να έχει – τον χρόνο να εμβαθύνει, να συσκεφτεί πάνω στα κείμενα. Κι αυτή η ανεξέλεγκτη ταχύτητα θρέφει άψογα όψεις της επιφάνειας του κόσμου. Τα Είδη Πρώτης Ανάγκης λοιπόν, είναι ένας σκόπιμα αντιποιητικός τίτλος. Όχι βέβαια για να προδώσει την όποια ποιητική διάσταση του κόσμου, αντιθέτως: για να την προτάξει. Πρακτικά, σε ειδησιακό πλαίσιο, μιλάμε διαρκώς για είδη πρώτης ανάγκης, τις τελευταίες δεκαeτίες, εν είδει νέων πολέμων, φυσικών καταστροφών, πανδημίας… Θεωρητικά, έχω την αίσθηση, για να μη πω την βεβαιότητα, πως δε φροντίζουμε τον εσώτερο εαυτό μας, και κατ’ επέκταση, για να θυμηθώ τον σπουδαίο Κ. Μοσκώφ, δε φροντίζουμε τον τόσο πολύτιμο Άλλο, δίχως τον οποίο η ύπαρξή μας φαντάζει τόσο μερική κι ανολοκλήρωτη… Τα Είδη Πρώτης Ανάγκης είναι, για μένα, ένας τίτλος που καλεί τον σύγχρονο αναγνώστη ν’ αναζητήσει μέσα του το επείγον, το ανθρώπινα επείγον, να ενεργοποιήσει τις πέντε αισθήσεις του μέσα από τις οποίες αντιλαμβάνεται τον κόσμο, να επεξεργαστεί τα πολιτιστικά στοιχεία και την παράδοση μέσα από τα οποία εξελίσσεται ως άτομο, ν’ αρχίσει ν’ αναζητά τον Άλλο βαθύτερα, με μεγαλύτερη συνειδητότητα, αφήνοντας κατά μέρος τα επικίνδυνα και ανούσια παιχνίδια που κατονομάζονται ως « γνωστά » από τη πυραμίδα του Αλατιού, στο έργο Γαλήνη του Η. Βενέζη (μότο βιβλίου).

Λέτε σ’ ένα ποίημα σας “μα μην ξεχάσεις/να φτύσεις τα τσόφλια/Μη σε βρει το πρωί/ με άγνωστο σπόρο στον λαιμό/και τρέχουμε για να σωθούμε. Πόσο βιωματική, αλήθεια, είναι η ποίηση σας;

Σ’ αυτό το σημείο δεν ξέρω αν μπορώ να πρωτοτυπήσω, με την έννοια του ότι πάντα, και για την καθεμιά/ τον καθένα μας, σημαντικό μέρος των γραπτών μας – σε κάθε τους μορφή – εμπεριέχονται όψεις του βιώματος, σε όλες του τις πιθανές εκφάνσεις. Αν στην ερώτηση αυτή εμπεριέχεται η έννοια της συνειδητότητας και της σκόπιμης επιλογής της ένταξης του βιώματος στην ποίηση, θα έλεγα πως όχι, δεν πρόκειται για βιωματική ποίηση. Πρόκειται για μια επεξεργασία των θηραμάτων – όπως αναφέρει και ο Ελύτης στην Ιδιωτική του Οδό – που οι πέντε αισθήσεις μου φέρνουν ως κυνηγόσκυλα στο τέλος μια στιγμής, μιας μέρας, μιας εποχής. Για μένα το γράψιμο της ποίησης είναι, μεταξύ πολλών και αμύθητων άλλων, ένας τρόπος ανασκόπησης ορισμένων γεγονότων, τα οποία δε ανήκουν οπωσδήποτε στο παρελθόν. Έρχονται καμιά φορά και από το βαθύ παρόν, αν όχι και από το μέλλον. Δίχως να είναι οπωσδήποτε ελπίδες ή όνειρα, θέλω να πω… Μπορεί να είναι στοιχεία που προκαλούν τη σκέψη, την ευθύνη, την επιθυμία, την ικανότητά μας να διαπιστώνουμε τον κόσμο και να τον επινοούμε από την αρχή. Κι έτσι κάπως η Ποίηση συναντά με πιο διαυγή τρόπο την επινόηση, γίνεται τέχνη και κατ’επέκταση δημιουργία. Προκύπτει ως μια ανάγκη επεξεργασίας του κόσμου, μια ανάγκη επαφής με το ελάχιστο που φτάνει ταυτόχρονα ως το μέγα. Δε ξέρω αν είμαστε όλες και όλοι εν δυνάμει ποιητές – αυτή η σκέψη μου αρέσει, αλλά η ύπαρξή μας και μόνο μας καθιστά δημιουργικά ικανούς. Θεωρώ όμως ότι πρόκειται για μια ικανότητα που συχνά δε φροντίζεται, δεν αφυπνίζεται, δεν καλλιεργείται.

Η έμπνευση για σας πώς έρχεται; Πότε;

Δεν ξέρω τελικά αν έρχεται η έμπνευση ή αν στρεφόμαστε εμείς προς αναζήτησή της, για να επανέλθω σε αυτό που έλεγα προηγουμένως. Φυσικά, υπάρχει κι ένας μέρος πιθανής αυτόματης διαδικασίας: ένα αντικείμενο, μια ανάμνηση, μια εικόνα, μια λέξη, ένα έναυσμα τελικά, που λειτουργούν ως έμπνευση, ως τεχνικό σημείο αφετηρίας. Αυτό συχνά δίνει την εντύπωση πως έρχεται μόνο. Θα πρέπει βέβαια να είναι κανείς εκεί, να το προϋπαντήσει. Αλλιώς το ίδιο το στοιχείο θα έλεγα πως αδιαφορεί, χάνεται, το ξεχνάμε. Εκείνο βέβαια, κατά βάθος, δε ξέρω αν μας ξεχνά… Σε ό, τι με αφορά, νομίζω πως υπάρχουν περίοδοι στις οποίες βιώνω μια ανάγκη να εκφραστώ γράφοντας ποιήματα. Μάλλον, γράφοντας, δίνοντας μορφή σε μια σειρά από εικόνες που μου προκύπτουν και που πριν μορφοποιηθούν στο χαρτί δεν είναι πάντα διαυγείς ή συγκεκριμένες. Ανάμεσα στις περιόδους αυτές μου προκύπτει μέχρι στιγμής μια σχετική σιωπή – όχι της ποίησης στη ζωή μου, για να ξαναθυμηθώ τον Μοσκώφ που τόσο πολύ αγαπώ, αλλά της ποιητικής γραπτής έκφρασης. Δε το κάνω επίτηδες, προκύπτει. Αυτό που κάνω επίτηδες, είναι το να μου δώσω το χρόνο να γράψω όταν τελικά νιώσω πως το υλικό μέσα μου είναι ώριμο να εκφραστεί, να προσπαθήσει ν’ αποκτήσει ένα μια μορφή, μια διάσταση, σε πρώτη φάση γραπτή. Κι αυτόν τον χρόνο πρέπει να τον βρει κανείς, να του επιτρέψει να υπάρξει. Καθώς σε μια καθημερινότητα συμβαίνει συχνά να τον πνίγουμε, να τον θυσιάζουμε για κάτι άλλο.

Από τα Άγρια Χόρτα (2017) πέρασαν επτά χρόνια για τη νέα σας συλλογή. Ο χρόνος τι σημασία έχει για σας;

Ο Χρόνος για μέσα έχει τεράστια σημασία. Και προτιμώ να τον γράφω πάντα με κεφαλαίο. Θα τολμούσα να πως πως τρέφω για εκείνον έναν απέραντο σεβασμό, πως τον αντιλαμβάνομαι σχεδόν ερωτικά, κι αυτή η αίσθηση, μου φαίνεται πως βαθαίνει, με τα χρόνια. Μου συμβαίνει να θυμώνω όταν οι άνθρωποι λένε τόσο εύκολα και με απανωτές αφορμές « πόσο γρήγορα περνά ο καιρός, ήταν σα χθες που… ». Δεν αντιλέγω, πράγματι μερικές φορές στη ζωή μπορεί να έχουμε την εντύπωση πως ο Χρόνος κυλά τόσο γρήγορα, όμως νομίζω πως σ’ αυτό παίζει ρόλο κυρίως η αντίληψη του υποκειμένου, ο τρόπος με τον οποίο ζούμε στην και την καθημερινότητα και όχι ο ίδιος ο Χρόνος ως διάσταση. Τώρα, για να προσαρμόσω την ερώτηση στο γράψιμο της συλλογής, μέχρι στιγμής δεν επιλέγω σκόπιμα ένα συγκεκριμένο αριθμό ετών που θα μεσολαβήσουν από τη μία συλλογή στην άλλη. Για να είμαι απόλυτα ειλικρινής, δεν ήξερα καν αν θα μου προκύψει να γράψω ακόμα ένα βιβλίο. Το ήθελα πολύ, ίσως και να το ένιωθα, αλλά σίγουρη δεν ήμουν. Μετά τα Άγρια Χόρτα διένυσα μια σημαντική περίοδο σιωπής, όπως προανέφερα, στο διάστημα της οποίας δε βίασα τίποτα. Θα έλεγα μάλιστα πως της παραέδωσα χρόνο. Μέχρι που άρχισα να νιώθω μια ανάγκη έκφρασης του απροσδιόριστου που είχε μια ωριμάσει αρκετά στην αντίληψη και στην αίσθησή μου. Σ’αυτό προστέθηκε και η συνειδητή ανάγκη του να μοιραστώ με … τον Άλλο περαιτέρω όψεις ειδών πρώτης ανάγκης.

Ως πανεπιστημιακός μελετάτε και διδάσκετε Έλληνες ποιητές. Ποιος σας έχει επηρεάσει;

Είναι πάντα τόσο δύσκολο νομίζω ν’ απαντήσει κανείς σ’ αυτή την ερώτηση. Δε ξέρω να σας πω. Μπορώ πιο εύκολα ν’ αναφέρω μια σειρά από Ελληνίδες και Έλληνες ποιητές των οποίων το έργο με συγκινεί βαθιά, αυτό ναι, ξεκινά από τα πρώτα μου διαβάσματα ή μάλλον ακούσματα, όταν μικρό παιδί η μητέρα μου μου διάβαζε Ρίτσο και Ελύτη πριν κοιμηθώ, χωρίς να καταλαβαίνω, αλλά καταλαβαίνοντας ταυτόχρονα τα πάντα μέσα από το συναίσθημα. Το βίωμα αυτό με παρακίνησε στο ν’ αναζητήσω μόνη μου αργότερα, έφηβη, πια, αναγνώσματα της γενιάς του ’30, καθώς και να βυθιστώ στην τεράστια βιβλιοθήκη της μητέρας μου η οποία ευτυχώς μου έδωσε πρόσβαση σε πολλών ειδών ποιητικά αναγνώσματα, ξένων και Ελλήνων συγγραφέων. Θυμάμαι ακόμα τις πρώτες αναγνώσεις των ποιημάτων του Μαγιακόφκσι, του Καβάφη, του Λειβαδίτη, του Σεφέρη… Στο Πανεπιστήμιο πια, τη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ απέκτησα πρόσβαση σ’ ένα ευρύτερο corpus που με συνάρπασε, εκεί καθώς και στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών και διδακτορικών μου σπουδών γνώρισα και το έργο των ποιητριών και ποιητών της « παρακμής » που διεύρυναν σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμουν όψεις του κόσμου, την έννοια του καλού και του κακού. Δε ξέρω αν έχω επηρεαστεί, αλλά αγαπώ την ποίηση του Σικελιανού, του Σολωμού, της Μυρτιώτισσας, του Καββαδία, της Σιμπόρσκα, του Πεσσόα, της Αγγελάκη-Ρουκ, του Χιόνη, του Ίσαρη, κλπ.  Θα ήθελα ωστόσο να επισημάνω πως σ’ ένα ποιητικό έργο δε διαφαίνονται μονάχα τυχόν επιρροές από ποιήτριες και ποιητές επειδή μιλάμε για ποίηση. Θεωρώ πως υπάρχουν πολλά πεζά κείμενα βαθιά ποιητικά και ίσως ανά περιόδους (αναγνωστικές περιόδους) να έχουν συμβάλει μέσα μου εξίσου (με άλλα ποιητικά) σ’ αυτό που ονομάζουμε έμπνευση.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Κυκλοφορεί μια νέα σειρά εκλεκτής λογοτεχνίας από τις εκδόσεις Οξύ

Βιβλίο: Καλοκαίρι και έγκλημα – Έντεκα ιστορίες, μία αφήγηση χωρίς αθώους

«Μη με κρατάς σιωπηλό»: Το νέο βιβλίο του παρουσίασε ο Χαρβαλιάς στο Καλημέρα Ελλάδα