Το Facebook αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη κρίση στην ιστορία του. Το σκάνδαλο της Cambridge Analytica, που αφορά τη χρήση των προσωπικών δεδομένων από τον γίγαντα της κοινωνικής δικτύωσης, αποκαλύπτει το πόσο αντικοινωνικά και αντιδημοκρατικά μπορεί να λειτουργήσει το Facebook.

Πέρυσι είχε αρχίσει να φημολογείται ότι ο Μαρκ Ζάκερμπεργκ ίσως κατέβαινε στις αμερικανικές εκλογές του 2020 για πρόεδρος της ισχυρότερης χώρας στον κόσμο. Σήμερα ο ιδρυτής του Facebook πασχίζει να μην χάσει την εμπιστοσύνη των 2,1 δισ. χρηστών του. Η είδηση ότι η Cambridge Analytica, εταιρεία που συνδέεται με την προεκλογική καμπάνια του Ντόναλντ Τραμπ το 2016, απέκτησε τα δεδομένα 50 εκατομμυρίων χρηστών του Facebook με σκιώδη – πιθανότατα παράνομο – τρόπο έσκασε σαν βόμβα στις 17 Μαρτίου μέσω άρθρων στους «New York Times» και στη βρετανική εφημερίδα «Observer».

Ουσιαστικά το σκάνδαλο συνοψίζεται στα εξής: Ένας ερευνητής του Πανεπιστημίου του Cambridge, ονόματι Αλεξάντρ Κόργκαν, δελέασε 270.000 ανθρώπους να πάρουν μέρος σε έρευνα με αντάλλαγμα μια μικρή αμοιβή. Όταν αυτοί οι 270.000 χρήστες εγκατέστησαν την εφαρμογή (app) της έρευνας, κοινοποίησαν κάθε είδους λεπτομέρειες για τους ίδιους, αλλά όχι μόνο. Κοινοποίησαν, άθελά τους, και τα δεδομένα των «φίλων» τους, με αποτέλεσμα ο αρχικός αριθμός (270.000) να φτάσει τα 50 εκατομμύρια χρήστες του Facebook. Έπειτα ο Κόργκαν πάσαρε τα δεδομένα αυτών των 50 εκατομμυρίων χρηστών στην Cambridge Analytica.

Όσο κι αν είναι εξοργιστικό, πριν από το 2015 οι κανονισμοί του Facebook επέτρεπαν το… άρμεγμα όλων των κοινωνικών συνδέσεων («φίλων», ακολούθων, κάθε σύνδεση στο δίκτυο) χωρίς τη συγκατάθεση του κάθε χρήστη.

Γνώριζε, αλλά αποσιωπούσε

Μόνο μέσα στις πρώτες 48 ώρες από το ξέσπασμα του σκανδάλου της Cambridge Analytica το Facebook έχασε 65 δισ. δολάρια κεφαλαιοποίησης. Μεταξύ 16 – 21 Μαρτίου η αξία της μετοχής έπεσε κατά 9%.

Το Κογκρέσο απαίτησε από τον Ζάκερμπεργκ να καταθέσει επισήμως. Το βρετανικό Κοινοβούλιο αναμένεται να ζητήσει από το αφεντικό του Facebook να λογοδοτήσει μπροστά σε εξεταστική επιτροπή. Οι καταναλωτές αρχίζουν, έστω και τώρα, να συνειδητοποιούν τους κινδύνους της τυφλής παράδοσης των δεδομένων τους σε τεχνολογικές εταιρείες που στην ουσία λειτουργούν ως «μαύρα κουτιά» απορροφώντας εν κρυπτώ στοιχεία – ευαίσθητα και μη – των χρηστών. Ακόμη και οι Αμερικανοί, που συνήθως ασχολούνται λιγότερο με τα θέματα ασφαλείας δεδομένων και ιδιωτικότητας από τους Ευρωπαίους, αρχίζουν να ξυπνάνε. Ήδη, σε έρευνα της Pew Research η πλειονότητα στις ΗΠΑ δηλώνει ότι δεν εμπιστεύεται πια τις εταιρείες social media.

Στην πράξη το Facebook κερδίζει τα χρήματά του μέσω ενός παιχνιδιού εξάρτησης. Η κερδοφορία του εξαρτάται από τρία πράγματα:

● Να κρατάει τους χρήστες κολλημένους στις οθόνες τους.

● Να συλλέγει δεδομένα γύρω από τη συμπεριφορά τους.

● Να πείθει τις διαφημιστικές εταιρείες να πληρώνουν δισεκατομμύρια ώστε να απευθυνθούν στους χρήστες μέσω στοχευμένων διαφημίσεων.

Το Facebook έχει κίνητρο να προωθεί υλικό που «τραβάει την προσοχή» του χρήστη και να πουλάει διαφημίσεις. Η όλη κουλτούρα του είναι απλώς ένα ανελέητο κυνήγι του κέρδους.

Το Facebook γνώριζε από το 2015 για τη συλλογή δεδομένων από την Cambridge Analytica, αλλά ποτέ δεν ειδοποίησε τους χρήστες του. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι η στόχευση των ψηφοφόρων βάσει των δεδομένων της Cambridge Analytica βοήθησε τον Τραμπ να κερδίσει τις εκλογές, αν και δεν ξέρουμε ακριβώς το πόσο.

Η Ομοσπονδιακή Επιτροπή Εμπορίου των ΗΠΑ άρχισε ξεχωριστή έρευνα για το αν το Facebook παρέβη επίσημη διάταξη του 2011, που ζητάει από την εταιρεία να ενημερώνει τους χρήστες για τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνται τα δεδομένα τους. Χρειάστηκαν, μάλιστα, πέντε ολόκληρες μέρες για να υπάρξει μια πρώτη αντίδραση στο σκάνδαλο από τον Ζάκερμπεργκ, που ομολόγησε ότι το Facebook έκανε λάθη και απογοήτευσε τους χρήστες του.

Όμως αυτό δεν δικαιολογεί το Facebook. Το σκάνδαλο της Cambridge Analytica ακολουθεί μια γενικότερη και πάγια τάση του ψηφιακού κολοσσού προς την ανακρίβεια της πληροφόρησης, την «απροσεξία» όσον αφορά την ιδιωτικότητα των δεδομένων των χρηστών και τα fake news.

Τον Σεπτέμβριο έγινε γνωστό ότι το Κρεμλίνο είχε προωθήσει αναρτήσεις (free posts) σε 150 εκατομμύρια χρήστες του Facebook.

Τον Μάιο η Ευρώπη θα θέσει σε εφαρμογή έναν νέο νόμο, τη νομοθεσία περί Προστασίας Γενικών Δεδομένων. Θα αφορά την προστασία των δεδομένων, τη συγκατάθεση των χρηστών και θα τους δίνει περισσότερες δυνατότητες να επιλέγουν να μην παρακολουθούνται, δηλαδή να μην ανιχνεύεται η κάθε τους δραστηριότητα, online. Όσο περισσότερο οι χρήστες ενημερώνονται, τόσο η τακτική διαφόρων εταιρειών να τους παίρνουν τα δεδομένα δωρεάν και να τα χειραγωγούν για το κέρδος θα κινδυνεύει.

Κολοσσιαία χειραγώγηση

Το Facebook έχει χτίσει μια κολοσσιαίων διαστάσεων διαφημιστική επιχείρηση με πωλήσεις διαφημίσεων γύρω στα 40 δισ. δολάρια (μόνο για το 2017) με το να συγκεντρώνει πληροφορίες για τους χρήστες και τη συμπεριφορά τους και μετά να πουλάει την πρόσβαση σε αυτές. Επιτρέπει δε σε πολιτικούς να στοχεύουν ψηφοφόρους που δείχνουν ενδιαφέρον για παρόμοια θέματα και έχουν παρεμφερή προφίλ με το να τους «πακετάρουν» σε ομάδες, με στόχο να επηρεάσουν τις πολιτικές τους απόψεις και την εκλογική τους συμπεριφορά. Είναι ένα εργαλείο για πολιτική χειραγώγηση και «μικροστόχευση» των χρηστών σε μαζική κλίμακα.

Ο Ζάκερμπεργκ έχει φροντίσει να δομήσει το καθεστώς ιδιοκτησίας του Facebook με τρόπο ώστε να ελέγχει απόλυτα τις μετοχές με δικαίωμα ψήφου (super-voting shares). Πράγμα που σημαίνει ότι θα διατηρήσει την εξουσία του ό,τι και να γίνει. Όμως υπάρχουν φήμες ότι κάποια από τα κορυφαία στελέχη του θα φύγουν μέσα στην επόμενη χρονιά. Ο υπεύθυνος ασφαλείας του ψηφιακού μεγαθηρίου Άλεξ Στάμος αναμένεται να παραιτηθεί.

Στο μεταξύ, μετά τη βόμβα της Cambridge Analytica, πολλοί χρήστες σπεύδουν να σβήσουν τους λογαριασμούς τους στο Facebook. Σύμφωνα με τον «Guardian», μένουν κατάπληκτοι από το εύρος των δεδομένων τους που κρατάει το Facebook, συμπεριλαμβανομένων ακόμα και λεπτομερών αρχείων των τηλεφωνημάτων που έχουν κάνει και δεχτεί, καθώς και των SMS τους.

Η αξία του Facebook ανέρχεται στο αστρονομικό ποσό των 493 δισ. δολ., όμως από αυτά μόνο τα 14 δισ. αφορούν φυσικά περιουσιακά στοιχεία. Η αξία του είναι άυλη και, πιθανώς, εφήμερη. Αυτή τη στιγμή, εξ άλλου, η Cambridge Analytica τίθεται υπό λεπτομερείς επίσημους ελέγχους σε Ευρώπη και ΗΠΑ. Στη Βρετανία αποτελεί αντικείμενο έρευνας για τον ρόλο που έπαιξε στο δημοψήφισμα για το Brexit και για το πώς ακριβώς συνδέεται με την Aggregate IQ, την εταιρεία που χρησιμοποίησε η καμπάνια υπέρ της εξόδου της Βρετανίας από την Ε.Ε.

Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού έχει συμπεριληφθεί επισήμως στην έρευνα του ειδικού συμβούλου Ρόμπερτ Μιούλερ για πιθανή συμπαιγνία Ρωσίας – Τραμπ.

Κάλπες ίσον οδοντόκρεμες

Η Cambridge Analytica είναι – επισήμως – εταιρεία «πολιτικών ερευνών και ερευνών δεδομένων» με βάση τη Βρετανία. Ένας εκ των ιδιοκτητών της είναι ο δισεκατομμυριούχος Ρόμπερτ Μέρσερ, που τάχθηκε ενεργά υπέρ της νίκης του Ντόναλντ Τραμπ. Ο Στιβ Μπάνον, ο ακροδεξιός πρώην κορυφαίος σύμβουλος του Τραμπ, υπήρξε στο παρελθόν στέλεχος της Cambridge Analytica.

Μία ημέρα μετά τη νίκη Τραμπ στις αμερικανικές εκλογές, ο Αλεξάντερ Νιξ, διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας, είχε δηλώσει: «Είμαστε ενθουσιασμένοι που η επαναστατική μας προσέγγιση στην επικοινωνία με βάση τα δεδομένα έπαιξε τόσο καθοριστικό ρόλο στην εκπληκτική νίκη του Ντόναλντ Τραμπ».

Σύμφωνα με άτομα που ήταν παρόντα στις παρουσιάσεις της Cambridge Analytica, τα στελέχη της εταιρείας παρουσίαζαν στους πιθανούς πελάτες χάρτες διαφόρων περιοχών του κόσμου γεμάτους με σωρούς από τελίτσες δείχνοντάς τους πώς τα δεδομένα του κόσμου στα οποία είχε πρόσβαση η εταιρεία θα χρησιμοποιούνταν για να ανιχνεύσουν τις τάσεις των καταναλωτών ή ψηφοφόρων. Το τιμ της εταιρείας πλασαριζόταν ως «οι ανθρωπολόγοι της ψηφιακής εποχής».

«Το να κάνουμε κάποιον να σηκωθεί να πάει να ψηφίσει δεν είναι διαφορετικό από το να πείσουμε κάποιον να αγοράσει τη μια μάρκα οδοντόκρεμας από την άλλη. Όλα σχετίζονται με το ποιο μήνυμα είναι σχετικό με κάποιο άτομο σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή κι όταν έχει συγκεκριμένη νοοτροπία» είχε πει ο Ρίτσαρντ Ρόμπινσον, ο εμπορικός αντιπρόεδρος της Cambridge Analytica, σε συνέδριο πέρυσι.

Το σημείο καμπής για την Cambridge Analytica, αυτό που την έκανε τόσο ξεχωριστή, ήταν η πρωτοφανής επιτυχία που σημείωσε στη δημιουργία ψυχογραφικών προφίλ (psychographics). Η εταιρεία κατάφερε να διαχωρίζει σε μικροομάδες ολόκληρο πληθυσμό σύμφωνα με τις ψυχολογικές τάσεις, τις προσωπικότητες και τα διάφορα ενδιαφέροντα των ατόμων. Έπειτα βομβάρδιζε με διαφορετικά στοχευμένα μηνύματα, σχεδιασμένα να επηρεάσουν τον κάθε ψηφοφόρο χωριστά.

Στις αμερικανικές εκλογές η γνώση για το ποιον ακριβώς έπρεπε να στοχεύσει η καμπάνια Τραμπ ήταν ζωτικής σημασίας, αφού ο μετέπειτα πρόεδρος χρειαζόταν να επηρεάσει μόνο 10 – 20 εκατ. ψηφοφόρους σε συγκεκριμένες Πολιτείες για να πάρει την προεδρία των ΗΠΑ. Χρησιμοποίησαν τις πληροφορίες της Cambridge Analytica ακόμη και για να αποφασίσουν ποιες πόλεις θα έπρεπε να επισκεφθεί ο Τραμπ.

Τα είχαμε γράψει!

Οι νέοι βάσιμοι φόβοι έχουν να κάνουν πια με το ότι το Facebook, τα δεδομένα και η χειραγώγηση αλλάζουν την έννοια της δημοκρατίας. Στις 29.6.2017 το «Ποντίκι», στην έντυπη έκδοσή του, είχε εκτενές ρεπορτάζ με τίτλο «Πώς μοιράζεται στις εκλογές ο ιντερνετικός… “σανός”». Υπήρχε διεξοδική αναφορά στην Cambridge Analytica, με λεπτομερή ανάλυση βήμα – βήμα των μεθόδων της, τη στόχευση των ψηφοφόρων και την ακριβή σχέση της με την καμπάνια του Ντόναλντ Τραμπ.

Μάλιστα υπήρχε συγκεκριμένη αναφορά στο ότι η ομάδα Τραμπ είχε δημιουργήσει μια ανατριχιαστικά λεπτομερή βάση δεδομένων όχι μόνο για 50 εκατομμύρια, αλλά για 220 εκατομμύρια ψηφοφόρους. Μεταξύ άλλων αναφέραμε:

«Τον Σεπτέμβριο του 2016 στη Ν. Υόρκη η εταιρεία Cambridge Analytica έκανε μια εκτενή παρουσίαση των δυνατοτήτων της σε μια αίθουσα κατάμεστη από ισχυρές παρουσίες της διεθνούς ελίτ, όπως ο Μπάφετ και ο Σόρος. Η Cambridge Analytica ήδη προσέφερε τις υπηρεσίες της στην προεκλογική καμπάνια του Ντόναλντ Τραμπ.

Οι πολύτιμες υπηρεσίες της εταιρείας περιλαμβάνουν τη δημιουργία του “ψυχογραφικού προφίλ” ενός εκλογικού σώματος! Στην εν λόγω παρουσίαση ο CEO της εταιρείας Αλεξάντερ Νιξ εξήγησε λεπτομερώς πώς, μέσω της χρήσης των Big Data, η Cambridge Analytica μπορεί να απευθυνθεί άμεσα στο θυμικό των ψηφοφόρων προσπερνώντας το “οδόφραγμα” της γνωστικής τους ικανότητας. Με απλά λόγια προσπερνώντας τα ίδια τα γεγονότα και την αντικειμενική αλήθεια!».