Η Ιστορία, ανάλογα µε το πώς µελετάται και το πώς κατανοείται – επιτρέψτε µου την προσωπική κρίση -διαβάζεται σαν το πιο συγκλονιστικό µυθιστόρηµα. Αν και το µήκος των συνόρων του κράτους του Βατικανού είναι ελάχιστο, η επιρροή του είναι αντιστρόφως ανάλογη.

Έτσι, στις 10.30 το πρωί της 1ης Δεκεµβρίου, η σοβιετική συνοδεία, µια αυτοκινητοποµπή αποτελούµενη από είκοσι κατάµαυρες λιµουζίνες που τις δυο προηγούµενες µέρες είχαν προκαλέσει κυκλοφοριακό χάος στη Ρώµη, πέρασε τις πύλες του Βατικανού.

Σύµφωνα µε το αυστηρό πρωτόκολλο, οι γυναίκες επισκέπτριες στις επίσηµες παπικές ακροάσεις πρέπει να φορούν µαύρα. Η Ραΐσα είχε ενηµερωθεί σχετικά µε το πρωτόκολλο αρκετές εβδοµάδες πριν από τη συµφωνηθείσα συνάντηση. Ωστόσο, όταν άνοιξαν οι πόρτες της λιµουζίνας, εµφανίστηκε ενδεδυµένη µε ένα εντυπωσιακό κατακόκκινο ταγιέρ µε παντελόνι, που µάλιστα της πήγαινε καταπληκτικά και την κολάκευε. Οι στιλιζαρισµένοι αξιωµατούχοι του Βατικανού άφησαν µια διακριτική σκιά κατάπληξης στην κατά τα άλλα επίσηµη έκφρασή τους και δεν έδωσαν συνέχεια, σαν να µην συνέβη η παραµικρή παρατυπία. Τον Σοβιετικό πρόεδρο και τη συνοδεία του υποδέχτηκε η Ελβετική Φρουρά και τέσσερις καρδινάλιοι. Ήταν ένα τυπικό που πέρασε µέσα σε µια µάλλον παγερή σιωπή, την οποία διέκοψε ο ήχος του Εθνικού Ύµνου της ΕΣΣΔ. Αυτή η συνάντηση είχε ένα ξεχωριστό ιστορικό συµβολισµό. Τη σύζυγο του προέδρου τη συνόδευσαν σε µια ξενάγηση στους καλλιτεχνικούς θησαυρούς του Βατικανού και τον πρόεδρο τον οδήγησαν στην προσωπική βιβλιοθήκη του Πάπα, όπου οι δυο πιο δηµοφιλείς άντρες της εποχής συζήτησαν για περίπου εβδοµήντα λεπτά µόνοι, µαζί µε τους διερµηνείς τους. Ο Γκορµπατσόφ – γιατί τελικά ο κόσµος είναι µικρός για όλους – βρέθηκε στο δωµάτιο εκείνο το οποίο είχε παγιδεύσει με κοριούς η περιλάλητη KGB με προσωπική εντολή του μέντορά του και κορυφαίου αρχικατάσκοπου Γιούρι Αντρόποφ τις παλιές καλές μέρες της παντοδυναμίας του σοβιετικού καθεστώτος. Εδώ έχει ενδιαφέρον να ειπωθεί ότι ο Αντρόποφ ήταν εκείνος που είχε προβλέψει με διαβολική ακρίβεια, έντεκα χρόνια πριν αυτό συμβεί, ότι η εκλογή του Πάπα Ιωάννη Παύλου θα μπορούσε εν δυνάμει να αποτελέσει βόμβα στα θεμέλια του σοβιετικού καθεστώτος.

Ιστορική συνάντηση

Και μόνο το γεγονός ότι ένας Σοβιετικός ηγέτης βολτάριζε στα ιδιαίτερα ενδιαιτήματα του Πάπα, υπό άλλες «φυσιολογικές» συνθήκες δεν θα μπορούσε να γίνει πιστευτό ούτε ως σενάριο ακραίας επιστημονικής φαντασίας. Η συνάντηση, που πρέπει να κύλησε μέσα σε ένα πνεύμα ελεγχόμενης αμηχανίας – υπό το συγκλονιστικό ιστορικό βάρος των όσων πρωτόγνωρων συνέβαιναν –, δεν περιέκλειε κάποια μυστική ή άλλη συμφωνία. Το κοσμοϊστορικό γεγονός ήταν ότι ο συγκεκριμένος Πάπας Πολωνικής καταγωγής – έχει και αυτό τη σημασία του – συνομίλησε με τον Σοβιετικό ηγέτη. Ο κόσμος άλλαζε, αλλά το πώς άλλαζε, κανείς δεν το γνώριζε τότε. Οι ραγδαίες εξελίξεις έτσι κι αλλιώς θα ξέφευγαν από τον έλεγχο των δυο ισχυρών αντρών. Και οι επιπτώσεις όλων αυτών των βαρυσήμαντων συμβολισμών στις ζωές των καθημερινών ανθρώπων του κόσμου που γκρεμιζόταν υπό τους αλαλαγμούς χαράς και εξαλλοσύνης ήταν εκτός ελέγχου, εκτός συμφωνιών, αλλά δραματικά εντός της Ιστορίας.

Πρωτοχρονιά – ένα χρόνο μετά

Την Πρωτοχρονιά του 1990, τρεις μόλις μέρες μετά την εκλογή του στη θέση του προέδρου της Τσεχοσλοβακίας, ο συγγραφέας Βάτσλαβ Χάβελ ζούσε την πραγματικότητα σαν ήρωας μυθιστορήματος. Ο κυνηγημένος από το καθεστώς διανοούμενος ήταν πλέον πρόεδρος της πατρίδας του και κάτω από το βλέμμα του, στο Κάστρο της Πράγας, διακόσιες πενήντα χιλιάδες συμπατριώτες του φώναζαν ρυθμικά το όνομά του. Ήταν η αρχή ενός κόσμου καλύτερου; Σίγουρα ναι, αλλά όχι ενός κόσμου όπως τον φανταζόμασταν. Ωστόσο, στον ελεύθερο πλέον αέρα της Πράγας ακουγόταν για πρώτη φορά μια συγκλονιστική αλήθεια που οι πολίτες είχαν βιώσει στο πετσί τους. Στην κριτική που άσκησε στο κομμουνιστικό καθεστώς σε εκείνον τον ιστορικό του λόγο, ο Χάβελ τόνισε ότι ένα από τα εγκληματικά λάθη του καθεστώτος ήταν «ο τρόπος με τον οποίον, οπλισμένο με μια αλαζονική και μισαλλόδοξη ιδεολογία, υποβίβαζε τον άνθρωπο και τη φύση σε απλά εργαλεία παραγωγής… σε βίδες και μπουλόνια μιας τερατώδους τεράστιας και απαίσιας μηχανής». Η ομιλία του Χάβελ υπήρξε συγκλονιστική γιατί ήταν μια ομιλία που δεν είχε την ανάγκη της πολιτικής, αλλά της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας, της βαθύτερης και ουσιαστικότερης γνώσης του ανθρώπου και της φύσης του. Έτσι, ακόμα κι όταν αναπάντεχα κερδίζεται η ελευθερία από την τυραννία ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος, ο φιλόσοφος δεν γίνεται πολιτικάντης, αλλά η φωνή της συνείδησης του λαού του, ακόμα κι αν αυτό εκφράζεται τέτοιες στιγμές έξαλλης χαράς μέσα από μια σκληρή, αλλά όχι δίχως νόημα αυτοκριτική. «… οι Τσέχοι έχουν ζήσει σε ηθικά μολυσμένη ατμόσφαιρα. Μιλώ για όλους μας. Έχουμε όλοι μας συνηθίσει στο ολοκληρωτικό σύστημα και το έχουμε αποδεχτεί σαν αναλλοίωτο γεγονός. Αυτό συνέβαλε στο να το διαιωνίζουμε… Είμαστε όλοι μας – αν και σαφώς σε διαφορετικό βαθμό – υπεύθυνοι για τη λειτουργία του ολοκληρωτικού μηχανισμού. Κανένας από εμάς δεν είναι μονάχα θύμα. Είμαστε όλοι συνδημιουργοί του». Αυτά είπε ο Χάβελ στην πανηγυρική του ομιλία και κάποιοι τον αποδοκίμασαν, όπως αποδοκιμάζουν και στις μέρες μας όλους όσοι θεωρούν ότι η κοινωνία δεν είναι άμοιρη των όσων της συμβαίνουν, ότι δεν είναι υποκείμενο της Ιστορίας, ότι μετέχει στα κακώς κείμενα και τα επηρεάζει, ότι δεν είναι τελείως άβουλη – ένα κομμάτι κρέας. Και αυτοί που αποδοκιμάζουν, εκφράζουν υποτίθεται τους «προοδευτικούς», τους «επαναστάτες» και τους «φορείς της αλλαγής»…

ΥΓ.: Μόλις είχα τελειώσει το κείμενο όταν την επαύριον έγινε γνωστή η είδηση του θανάτου του Β. Χάβελ

xenofonb@gmail.com