Η σημαντική ερμηνεύτρια τραγουδά στο Μέγαρο Θεοδωράκη και Λόρκα και μιλάει για την ανάγκη μιας νέας συλλογικής μνήμης χωρίς παλιές ψευδαισθήσεις

«Ο Μίκης άνοιγε το παράθυρο για να ακουστεί η φωνή του πιο δυνατά και να φτάσει στον κόσμο. Ο Μάνος έκλεινε τις γρίλιες και προτιμούσε τις εσωτερικές φωνές. Ομως, το δωμάτιο ήταν το ίδιο» λέει η Μαρία Φαραντούρη για τους δύο κορυφαίους συνθέτες. 
 
Του Φώτη Απέργη
 
«John Williams-Maria Farandouri: Songs and guitar pieces by Theodorakis». Εχω το άλμπουμ σε βινύλιο. Το χαρτονένιο εξώφυλλο είναι φθαρμένο στις γωνίες και οι χαρακιές πάνω στον δίσκο μαρτυρούν πόσο τον όργωνε κάποτε η βελόνα. Ομως, η φωνή της Μαρίας Φαραντούρη ακούγεται ανέπαφη, δροσερή, ορμητική, σαν την πίστη σ’ έναν καλύτερο κόσμο, που πότιζε τόσο πιο έντονα τους νέους τη δεκαετία του ’70. Αύριο το βράδυ στο Μέγαρο της Μουσικής η καταξιωμένη τραγουδίστρια θα ερμηνεύσει τα τραγούδια σε ποίηση του Λόρκα με σολίστ τον Κώστα Κοτσιώλη, με τη Συμφωνική Ορχήστρα και Χορωδία της ΕΡΤ, υπό τη διεύθυνση του Μίλτου Λογιάδη. Η συναυλία όμως θα περιλαμβάνει και άλλα δύο συμφωνικά έργα του Μίκη Θεοδωράκη: τη «Ραψωδία για βαρύτονο και ορχήστρα εγχόρδων», με τον βαρύτονο Δημήτρη Τηλιακό, και τη σουίτα μπαλέτου «Οι εραστές του Τερουέλ».
 
«Ημουν μόλις 17 χρονών όταν πρωτοτραγούδησα την ποίηση τού Λόρκα στο εξωτερικό με τη λαϊκή μας ορχήστρα» θυμάται η Μαρία Φαραντούρη. «Το 1971, μετά από μια συναυλία στο Royal Albert Hall, ο Τζον Ουίλιαμς, ήδη διάσημος κιθαριστής αλλά και ακαταπόνητος ακτιβιστής και δημοκράτης, ήρθε και μου ζήτησε τις παρτιτούρες. Δεν πέρασε πολύς καιρός και βρεθήκαμε να δίνουμε μαζί συναυλίες, στην Αγγλία, στην Αυστραλία, παντού. Αργότερα ο Μίκης διασκεύασε αυτό το έργο για κιθάρα, ορχήστρα και φωνή. Ο Λόρκα έμοιαζε πάντοτε δικός μας. Και δεν θα ξεχάσω μια ξεχωριστή εμπειρία το 1987: με κάλεσαν στο σπίτι του στο Φουέντε Βακέρος, που είναι πια μουσείο, για να τραγουδήσω σ’ ένα αφιέρωμα όπου εξέθεταν ακόμα κοστούμια, αφίσες και προγράμματα από ελληνικές παραστάσεις με έργα του».
 
Πώς είναι να είναι κανείς 17 χρονών, να τραγουδάει στο Royal Albert Hall και να μιλάει με τον Τζον Ουίλιαμς για τον Λόρκα; Σας φαίνονταν φυσικά όλα αυτά;

Μου φαίνονταν εξαιρετικά. Αλλά δεν ήρθαν εξ ουρανού. Η οικογένειά μου είχε δημοκρατική παιδεία, ο πατέρας μου είχε έντονο αίσθημα του δικαίου, δίχως να είναι κομματικά τοποθετημένος. Μπήκα από παιδί σ’ ένα περιβάλλον που αρχικά με συνεπήρε καλλιτεχνικά. Ακουγα τον Μίκη με την Ντόρα Γιαννακοπούλου στις «Μικρές Κυκλάδες» και συγκλονιζόμουν. Κι εκείνος με έστελνε να παρακολουθήσω πώς η Ελλη Νικολαΐδου δίδασκε τη χορωδία ανεβάζοντας «Φοίνισσες» ή «Τρωάδες». Πήγαινε, μού έλεγε, θα σου κάνει καλό. Του έλεγα ότι θέλω να ακολουθήσω το κλασικό τραγούδι και χαμογελούσε. Το μεγαλύτερο σχολείο είναι εδώ, μού απαντούσε. Ωσπου ξέσπασε η χούντα, και πριν καν βγει εκείνος απ’ τη χώρα, βρέθηκα να τραγουδώ τη μουσική του στην Ευρώπη. Ημασταν το γκρουπ του φυλακισμένου μεγάλου δημιουργού. Τραγουδούσαμε για να ευαισθητοποιήσουμε τους λαούς και με τα έσοδα στηρίζαμε τις οικογένειες των άλλων φυλακισμένων αγωνιστών. Συναντούσαμε τις μεγαλύτερες προσωπικότητες, τον Αλαν Μπέιτς, τη Βανέσα Ρέντγκρεϊβ. Είχα μπει πια σ’ αυτή την τεράστια αγκαλιά της μεγάλης μουσικής και της ποίησης, είχα ριχτεί στο ορμητικό κύμα των κοινωνικών αγώνων και το να συνεχίσω ήταν πια θέμα υπαρξιακό. Η ίδια η ζωή μού το επέβαλλε. Ανήκα πια εκεί.
 
Αυτό το ορμητικό κύμα τις τελευταίες δεκαετίες έμοιαζε να ξεθυμαίνει. Και το τραγούδι της διεκδίκησης έμοιαζε ν’ ανήκει πια στην ιστορία. Μέχρι και ειρωνείες ακούγαμε γι’ αυτό το ρεπερτόριο. Και τώρα η κρίση το κάνει πάλι επίκαιρο.

Το βόλεμα είχε γίνει ιδεολογία. Και έτσι απομονώθηκαν και αυτά τα τραγούδια. Αλλά ό,τι είναι αληθινό, στα δύσκολα επιστρέφει. Βέβαια, δεν έχω την ψευδαίσθηση ότι αυτά τα τραγούδια θα κυριαρχήσουν ξανά. Ηταν εντυπωσιακή η επιτυχία του «Canto General» και της «Κατάστασης πολιορκίας» το περασμένο καλοκαίρι στο Ηρώδειο, όμως η νέα γενιά έχει τα δικά της ερεθίσματα, που περνούν συχνά απ’ το Διαδίκτυο. Ελπίζω οι νέοι ερμηνευτές να ανακαλύψουν όχι μόνον αυτά τα τραγούδια, αλλά και τον λυρικό Θεοδωράκη, που είναι σπουδαίος, και θα ήθελα να βοηθήσω σ’ αυτό. Από την άλλη, περιμένουμε από τους νέους δημιουργούς να καταγράψουν την εποχή τους. Ελπίζω όταν το μούδιασμα φύγει, να φανούν περισσότερο απ’ ό,τι σήμερα.
 
Παλιά, παρότι υπήρχε καταπίεση, φτώχεια, παρακράτος, δημιουργούνταν πιο ελπιδοφόρα τραγούδια, ίσως και χάρη στην κοινή πεποίθηση ότι ο κόσμος θα γινόταν καλύτερος. Σήμερα πώς βλέπετε μια τέτοια πεποίθηση να επιστρέφει;

Αυτό είναι το στοίχημα. Να περάσουμε σε μια καινούργια συλλογική μνήμη χωρίς παλιές ψευδαισθήσεις. Να αναγνωρίσουμε ότι δεν έχουν μόνο οι πολιτικοί ευθύνες, έχουμε κι εμείς. Η συνειδητοποίηση θα γεννήσει την καινούργια ελπίδα και η τέχνη θα σταθεί πλάι της παρηγορητική. Γιατί μη μού πείτε ότι δεν έπαιξε ρόλο και το πόσο είχαμε απομακρυνθεί από την πνευματικότητα και την παιδεία.
 
Ομως, την ίδια στιγμή πολλοί στρέφονται σε μια κυνική επιλογή, κι αυτό είναι το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς για τη Χρυσή Αυγή. Πώς το εξηγείτε;

Σε εποχές κρίσης ενισχύονται ακραία στοιχεία – το γνωρίζουμε. Αυτό που παριστάνουμε ότι δεν γνωρίζουμε είναι ότι αυτοί καιροφυλακτούσαν. Ομως, δεν τους δίναμε σημασία. Δεν θα ξεχάσω τις αντιδράσεις τους όταν τραγούδησα μαζί με τον Λιβανελί. Τότε όμως δεν υπήρχε ακόμα χώρος για να αναπτυχθούν. Τώρα, το ίδιο το σύστημα τους επέτρεψε να αναπτυχθούν τόσο θλιβερά.
 
Ηταν πολύ χαρακτηριστικό που πρόσφατα όλοι μνημόνευσαν την προφητική ρήση του Χατζιδάκι για την όψη του τέρατος που αρχίζουμε επικίνδυνα να συνηθίζουμε. Είστε η μοναδική τραγουδίστρια που έχει συνεργαστεί τόσο πολύ και με τους δύο κορυφαίους μας συνθέτες. Πόσο διαφορετική ήταν η συνεργασία από τον Μάνο στον Μίκη;

Ο Μίκης άνοιγε το παράθυρο για να ακουστεί η φωνή του πιο δυνατά και να φτάσει στον κόσμο. Ο Μάνος έκλεινε τις γρίλιες και προτιμούσε τις εσωτερικές φωνές. Ομως, το δωμάτιο ήταν το ίδιο. Σημάδεψαν και οι δύο την εποχή τους, μας έφεραν τα πιο πολύτιμα δώρα από το εξωτερικό, γιατί ταυτίστηκαν με μεγάλους ποιητές, συμπλήρωναν ο ένας τον άλλο. Και ήταν αγαπημένοι. Κάνουν λάθος όσοι νομίζουν το αντίθετο. Ισως οι άνθρωποι γύρω τους είχαν καμιά φορά τις αντιθέσεις, όχι οι ίδιοι. Στα νιάτα τους μέχρι που στήριζαν ο ένας τον άλλο στα ερωτικά τους. Μετά βέβαια η ζωή τούς έφερε αλλού. Ο Μάνος ήταν πιο μυσταγωγικός, ο Μίκης είναι πάντα πιο λαϊκός, εξωστρεφής. Στο στούντιο ο Μάνος ήταν δάσκαλος, και μάλιστα αυστηρός. Επρεπε να τελειώσει η ηχογράφηση ή η συναυλία, για να αποφορτιστεί και ν’ αρχίσει ένα κουβεντολόι γεμάτο χιούμορ μέχρι τα ξημερώματα. Μέρα επιστρέφαμε στα δωμάτιά μας όταν κάναμε περιοδεία. Ο Μίκης, πάλι, είναι πάντοτε πιο ανοιχτός, διψά για την επαφή με τον κόσμο, τον θρέφουν οι κοινωνικοί αγώνες – όμως προσέξτε: εξίσου ερωτικός είναι κι αυτός. Και είναι κάτι που ο κόσμος αξίζει να το ανακαλύψει. Είχα την τύχη να ερμηνεύσω και τον ερωτικό Θεοδωράκη, όπως και τον πολιτικό Χατζιδάκι. Γιατί τι πιο πολιτικό από τη «Σκοτεινή μητέρα», την «Εποχή της Μελισσάνθης», τα «Παράλογα» ή την «Αμοργό», που ο τελευταίος δεν πρόλαβε να ηχογραφήσει;
 
Παράλληλα όμως συνεργαστήκατε με άλλους Ελληνες συνθέτες, όπως η Ελένη Καραΐνδρου, και ξένους, όπως ο Λέο Μπρόουερ, ο Λούτσιο Ντάλα. Και τώρα με τον Τσαρλς Λόιντ.

Πόσο ανοιχτόκαρδος ήταν ο Ντάλα! Ενας Σικελός σαν Ελληνας. Μας έλεγε πόσο θαυμάζει τον Καβάφη. Αλλά και ο Λόιντ, πόσο σέβεται την ελληνική πνευματική και μουσική παράδοση. Και μεταδίδει αυτόν τον σεβασμό του και στους άλλους. Η «Le Monde» έγραφε ότι η «Ελληνική σουίτα» του σε κάνει να σέβεσαι την κουλτούρα αυτής της χώρας που καταρρέει οικονομικά. Τον Απρίλιο θα την παίξουμε στο Μπάρμπικαν στο Λονδίνο, θα πάμε και στην Κωνσταντινούπολη, στην Αυστραλία, στην Αμερική. Και μάλιστα μ’ αυτό το έργο διάλεξε ο Λόιντ να γιορτάσει τα γενέθλιά του, σε μια πανηγυρική εκδήλωση που θα γίνει σε μια μεγάλη αίθουσα ανάμεσα στα βυζαντινά και τα αιγυπτιακά εκθέματα του Μουσείου Μετροπόλιταν στη Νέα Υόρκη. Με θρακιώτικα και ηπειρώτικα και νησιώτικα παιγμένα με τον τρόπο της τζαζ. Αν αυτό δεν είναι εξωτερική πολιτική, τότε τι είναι;
 
Τώρα που τραγουδάτε μαζί του τόσο διαφορετικό ρεπερτόριο και σε διαφορετικό κοινό από αυτό που σας έχει αγαπήσει στην Ευρώπη, βάζετε ένα καινούργιο στοίχημα;

Είναι σαν να βαφτίζομαι ξανά. Βέβαια, πολλοί θυμούνται τα ελληνικά ονόματα, αλλά οι νεότεροι με ακούν πρώτη φορά. Ωστόσο, ακριβώς γι’ αυτό εντυπωσιάζονται ακόμα περισσότερο από τα ηπειρώτικα τραγούδια, που μοιάζουν με αρχαίο δράμα. Τους αρέσει η πεντατονική κλίμακα που έχει τέτοια δραματικότητα. Δεν πάω, φυσικά, να γίνω τραγουδίστρια της τζαζ. Κέντρο μου είναι πάντα η Ελλάδα. Αλλά σκέφτομαι να κάνω κάτι και μ’ έναν καταπληκτικό πιανίστα, τον Γιούρι Κέιν. Μ’ αρέσουν οι άνθρωποι που πειραματίζονται, γι’ αυτό θαυμάζω και τη Φένια Παπαδόδημα και τον Γιώργο Παλαμιώτη, που δημιουργούν μια μουσική οικουμενική, που σμίγει μουσικές επιρροές απ’ όλο τον κόσμο. Υπάρχουν τέτοιοι καλλιτέχνες, όπως θα υπάρξει και καινούρια ελπίδα.