Έντεχνη και αντεργκράουντ. Πατροπαράδοτη, βυζαντινή και ρεμπέτισσα. Η Θεοτόκος έχει πάρει πολλά πρόσωπα στην ιστορία και τη διαδρομή της ελληνικής μουσικής. Έχει εμπνεύσει αμέτρητους στιχουργούς, ενώ την ύμνησαν η πένα του Γκάτσου, του Ελύτη, του Βάρναλη και την τραγούδησαν ο Μπιθικώτσης, η Μπέλλου, ο Ξυλούρης, η Δόμνα Σαμίου κ.ά.

Ο τρόπος που η μορφή της Παναγίας ενέπνευσε τον Ν ίκο Γκάτσο είναι πραγματικά εντυπωσιακός. Στους στίχους του τραγουδιού «Άσπρη μέρα και για μας», σε μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου, ο άνδρας ερμηνευτής Γρηγόρης Μπιθικώτσης λέει θα γυρίσει ο ίδιος σαν «λυπημένη Πα­ναγιά», υποδεικνύοντας στην αγαπημένη του να «μην κρεμάει φυλαχτό το μαράζι». Προχωρημένος στίχος, δεδομένου ότι η Παναγία παρουσιάζεται άφυλη μέσα απ’ την οδύνη της ερωτικής απώλειας, αφού ο άντρας επιστρέφει σαν λυπημένη Παναγιά. Αντίθετα, στην «Παναγία των Πατησίων» του για τη χατζι-δακική «Πορνογραφία» του 1982, ο ποιητής αποκάλυψε μια ασυναγώνιστη χιουμοριστική φλέβα, τόσο με τον τίτλο του τραγουδιού, όσο και με το στιχούργημα «Εγώ θα γίνω Παναγιά μια μέρα στα Πατήσια». Το τραγούδησε εξαιρετικά η Γιάννα Κατσαγιώργη, μέλος του θιάσου της ανατρεπτικής «Πορ­νογραφίας».

«Σκοτεινή Μητέρα» είναι ο τίτλος ενός ακόμη κύκλου τραγουδιών του Μάνου Χατζιδάκι σε στίχους του Γκάτσου, που κυκλοφόρησε το 1986 με ερμηνεύτρια τη Μαρία Φαραντούρη. Εκεί, μεταξύ άλλων, Παναγία είναι η ίδια η «Κυρα-ζωή, Σκοτεινή Μητέρα» που «δεν μας πήγε παραπέρα» ή και η «Πλατυτέρα των Ουρανών» – η τελευταία ερμηνευμένη α καπέλα από τη Φαραντούρη.
 
Του Ελύτη και του Βάρναλη
 
Πιο αισθαντικό πρόσωπο – συγκριτικά με τη «Σκοτεινή Μητέρα» των Μ. Χατζιδάκι – Ν. Γκάτσου – ήταν η «Παναγία των Κοιμητηρί­ων» του Οδυσσέα Ελύτη, πάνω στην οποία ο Νομπελίστας ποιητής έχτισε το δικό του κοιμητήριο με «κύματα και κύματα γύρω σου τ’ άσπρα μνήματα». Για την ακρίβεια, αισθαντική την έκανε η μελοποίηση του Μιχάλη Τρανουδάκη το 1979 για τον κύκλο «Η Ποδηλάτισσα» με την Αφροδίτη Μάνου στην ερμηνεία. Η μορφή της Παναγίας, με τη διαχρονική ιδιότητα της χαροκαμένης Μάνας, απασχόλησε και τον ποιητή Κώστα Βάρναλη, αφού δύο ποιήματά του μελοποιήθηκαν από τη Μαρίζα Κωχ και τον Λουκά Θάνου και παρουσιάστηκαν το 1978: Η «Μάνα του Χριστού» στη συναυλία της Κωχ στην Εθνική Πινακοθήκη, η οποία μεταδόθηκε από το Τρίτο Πρόγραμμα, και «Οι Πόνοι της Παναγίας» στον δίσκο «Σάλπισμα» του Θάνου, με ερμηνευτή τον Νίκο Ξυλούρη. Και οι δύο αυτές μελοποιήσεις διατήρησαν τον θρηνητικό τόνο της ποιητικής γραφής του Βάρναλη.