Οι νεότεροι θα θυμούνται την ταινία του Τιμ Μπάρτον του 2005, με πρωταγωνιστή τον Τζόννυ Ντεπ, ενώ οι παλιότεροι τη βερσιόν του 1971 με τον Τζιν Γουάιλντερ. Οι δύο ταινίες είναι βασισμένες στο βιβλίο του αγαπημένου συγγραφέα των παιδιών Ρόαλ Νταλ, “Charlie & the Chocolate Factory”, που εκδόθηκε το 1964 και έχει πουλήσει πάνω από 20 εκ. αντίτυπα σε όλο τον κόσμο.

Ο Γουίλι Γούνκα, ο εκκεντρικός ιδιοκτήτης του εργοστασίου σοκολάτας, ζει εδώ και χρόνια στο απρόσιτο σοκολατένιο του βασίλειο. Φοβούμενος πως θα του κλέψουν τη μυστική συνταγή, δεν αφήνει κανέναν να μπει στο εργοστάσιο, μέχρι που μια μέρα αποφασίζει να ανοίξει τις πύλες του σε 5 παιδιά που θα βρουν το τυχερό δελτίο στη σοκολάτα τους. Νικητές είναι ο πάμφτωχος Τσάρλι και άλλα τέσσερα, πολύ κακομαθημένα παιδιά.

 

Όταν επισκέπτονται το θρυλικό εργοστάσιο, ο Γούλι Γούνκα τους συστήνει τους Ούμπα Λούμπα. Αυτοί οι μικροσκοπικοί βοηθοί του ήταν ιθαγενείς της Λούμπαλαντ (LoompaLand), ενός απομονωμένου νησιού, που απειλούνταν από άλλες φυλές και ο ίδιος τους προσέφερε ένα καλύτερο μέλλον, προτείνοντάς τους να δουλέψουν στο εργοστάσιό του. Πλέον ζουν εκεί, πληρώνονται με κόκκους κακάο για να φτιάχνουν τα φοβερά γλυκά της εταιρίας και τους αρέσουν οι φάρσες, τα τραγουδάκια και οι αυτοσχεδιασμοί.

«Φυσικά και είναι αληθινοί άνθρωποι! Είναι οι εργάτες μου! Ανήκουν σε μια φυλή πολύ μικροσκοπικών πυγμαίων, τους ανακάλυψα εγώ ο ίδιος! Τους μετέφερα από την Αφρική μόνος μου, 3000 τέτοιους, από τα πιο βαθιά, τα πιο σκοτεινά, τα πιο ανεξερεύνητα μέρη της ζούγκλας! Τους έχωσα σε μεγάλες βαλίτσες, με τρύπες για να παίρνουν αέρα!» μας λέει ο Γουίλι Γουόνκα, τονίζοντας πόσο ευγνώμονες είναι που πλέον, αντί για σιχαμερές κάμπιες, τρώνε λαχταριστούς σοκολατένιους κόκκους και εμείς δεν μπορούμε παρά να παρατηρήσουμε κάποιες εξόφθαλμες ομοιότητες με την αποικιοκρατική πρακτική παλαιότερων εποχών.

 

Ο Ρόαλ Νταλ αντλεί την έμπνευσή του από το γεγονός ότι πασίγνωστες εταιρίες σοκολάτας προμηθεύονταν το κακάο τους από φάρμες της Ζιμπάμπουε, που χρησιμοποιούσαν σκλάβους, συχνά και παιδιά. Ο τρόπος όμως που απεικονίζονται οι Ούμπα Λούμπα ξεπερνά τον όποιο κοινωνικό συμβολισμό και είναι ύποπτος μιας ρατσιστικής οπτικής:

Στο βιβλίο, οι Ούμπα Λούμπα έχουν ξεκάθαρα χαρακτηριστικά Αφρικανών Πυγμαίων. Σκουρόχρωμοι, πολύ κοντοί, με το στερεοτυπικό τρόπο ντυσίματος των ιθαγενών: άνδρες καλυμμένοι με δέρματα ζώων, γυναίκες με φούστες από φύλλα, γυμνά παιδιά. Στην ταινία του 1971, οι παραγωγοί θεώρησαν politically incorrect τη συγκεκριμένη εμφάνιση, και τους μετέτρεψαν σε νάνους με πράσινα μαλλιά και έντονο πορτοκαλί δέρμα, κάτι που παραπέμπει σε εναλλακτικό “blackface” μακιγιάζ. Δύο χρόνια αργότερα, ύστερα από καταγγελίες αντιρατσιστικών οργανώσεων, ο Νταλ αναθεώρησε το βιβλίο και οι Ούμπα Λούμπα είναι πλέον χαρούμενοι ροδαλοπρόσωποι χίπηδες με μακριά ξανθά μαλλιά.

 

Ερχόμαστε στο 2005 και τον Τιμ Μπάρτον: όλοι οι Ούμπα Λούμπα είναι στην πραγματικότητα ο ίδιος ηθοποιός (Deep Roy) κλωνοποιημένος από ειδικά εφέ, και είναι πανομοιότυποι, πρωτόγονοι, νάνοι και σκουρόχρωμοι. Ακόμα μια φορά, εμφανίζονται ως δυστυχείς σκουληκοφάγοι που ανταλλάσσουν την ελευθερία τους για κακάο και εργασία. Εγκλωβισμένοι στην σοκολατένια αυτοκρατορία, μην μπορώντας να φύγουν αφού θα πεθάνουν απ’ το κρύο, γίνονται με την θέλησή τους(;) πειραματόζωα για τις νέες συνταγές του Γουίλι Γουόνκα (μία από αυτές τους μετατρέπει σε βατόμουρα) ενώ ταυτόχρονα διασκεδάζουν τον αφέντη και σωτήρα τους με τα τραγούδια και τα χορευτικά τους.

 

Οι ιστορίες του Ρόαλ Νταλ, αν και δεν περιέχουν βία, είναι κυρίως σκοτεινές, «αηδιαστικές», με έντονες δόσεις χιούμορ. Αυτό ακριβώς το σκοτεινό στοιχειό είναι που αρέσει στους μικρούς αναγνώστες, καθώς σύμφωνα με τους παιδοψυχολόγους λειτουργεί ως καθαρτικό μέσο, ώστε να μπορέσουν, στην αγωνία της παιδικής τους ηλικίας, να αντιμετωπίσουν και να ξεπεράσουν τους δαίμονές τους.

 

Ο ίδιος ο Νταλ είχε πολλούς προσωπικούς δαίμονες: γόνος Νορβηγών μεταναστών, έχασε πατέρα και αδερφή στα τρία του χρόνια και μπήκε σε οικοτροφείο στα εννιά του, με ένα διευθυντή αυστηρό και ιδιαίτερα βίαιο. Μεγάλωσε με το όνειρο κάποιας περιπετειώδους ζωής γεμάτης χρυσό που τον περίμενε στην Αφρική, «εκεί που κατοικούν οι “αράπηδες”».

 

Όταν όντως πήγε να εργαστεί στην Τανγκανίκα λίγο πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η επαφή του με τους αυτόχθονες Αφρικανούς αποκρυστάλλωσε τον ρατσισμό του. Η ζωή του συνεχίστηκε μάλλον τραγικά. Η κόρη του πέθανε μικρή, ο γιος του έμεινε εγκεφαλικά νεκρός από αυτοκινητιστικό ατύχημα, η γυναίκα του υπέφερε από μια σειρά εγκεφαλικών επεισοδίων και ο Νταλ γινόταν όλο και πιο δύστροπος και άπιστος σύζυγος, πριν εγκαταλείψει τη γυναίκα του για μια φίλη της. Στα βιβλία του δαιμονοποιεί τους παχύσαρκους ανθρώπους και συχνά οι γυναίκες εμφανίζονται ως αδίστακτες, κακές και πανούργες, ενώ ποτέ δεν έκρυψε τον αντισημιτισμό του, δηλώνοντας πως «κάποιο λόγο θα είχε ο Χίτλερ για να εξοντώσει 6 εκατομμύρια Εβραίους».

 

Στον «Τσάρλι και το Εργοστάσιο Σοκολάτας» όμως, μας εκφράζει κάτι παραπάνω από τις προσωπικές του απόψεις: την αντίληψη και την αυταπάτη της Δύσης στο ζήτημα της αποικιοκρατίας.

 

Η επιχείρηση του Γουόνκα, καθώς και η ισχυρή Δύση, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, βασίστηκε στη δουλεία και τη φυλετική υποταγή. Ο Λευκός Άνθρωπος εμφανίζεται ως Μεσσίας, που σώζει τους «απολίτιστους», φτωχούς και εξαθλιωμένους ανθρώπους της ζούγκλας. Ή μάλλον, προσπαθεί να πείσει τον εαυτό του πως πράγματι αυτό κάνει.

 

Η ιδέα χαρούμενων δουλοπρεπών εργατών χωρίς προσωπικότητα, χωρίς απαιτήσεις, ικανοποιημένων σε μια ύπαρξη άρρητα δεμένη με το προϊόν που παράγουν, λειτουργεί σαν το χαλί κάτω από το οποίο κρύβεται η ντροπή της Δυτικής Ανάπτυξης. Εξάλλου, όλη η ιστορία του Τσάρλι αντικατοπτρίζει το όνειρο του πολιτισμού μας, όπου ο Γουόνκα, που ως παιδί δεν επιτρεπόταν να τρώει γλυκά, γίνεται επιτυχημένος σοκολατοποιός και ο φτωχός πλην τίμιος Τσάρλι, γίνεται ο διάδοχος του Γουόνκα. Η σοκολάτα ρέει, οι φτωχοί (λευκοί) πλουτίζουν, και οι Ούμπα Λούμπα παραμένουν οι κοντοί αστείοι κακοπληρωμένοι εργάτες που κινούν τα γρανάζια του εργοστασίου, μασουλώντας το κακάο τους.